کتاب‌های بی‌کاغذ

منظور از واژه كتابخانه چیست و چه فرقی با كتابخانه دیجیتالی دارد؟ به طور سنتی كتابخانه محلی است كه در آن كتابها، نسخه های خطی، مجلات و یا سایر متون برای استفاده نگهداری می شوند. در واقع، كتابخانه مؤسسه ای است كه برای مجموعه سازی و امانت كتاب به وجود آمده است و افراد امكان استفاده از تسهیلات آن را دارند.
در حالی كه یك كتابخانه دیجیتالی برپایه سیستم كامپیوتری است كه به گردآوری، ذخیره سازی، سازماندهی، جست وجو و توزیع مواد دیجیتالی برای دسترسی كاربر نهایی می پردازد. كتابخانه دیجیتالی فقط مجموعه ای از مواد الكترونیكی نیست بلكه شامل یك واسطه مرورگر و یك فضای مجازی نیز است. كتابخانه دیجیتالی به فضای كمی نیاز دارد و داده ها با جست وجوی آسان از طریق شبكه های ارتباطی در دسترس هر كسی در هر كجای دنیا قرار می گیرند. كتابخانه دیجیتالی یك وجود انتزاعی نیست و با منابع و مجموعه های زیادی در ارتباط است.
● ebook
تاریخچه شروع كتابخانه دیجیتالی رابطه تنگاتنگی با پیدایش كتاب های الكترونیكی دارد و داستان book-e از زمانی آغاز شد كه جلوی هر كلمه e بگذارند. Book man شركت sony یك دستگاه ROM CD - با نمایشگری با كیفیت پائین بود كه در سال ۱۹۹۱ عرضه شد، اما بی اعتنایی جهانیان را در پی داشت. از آن زمان تاكنون، بازار book-e به كامپیوترهای خانگی و PDA محدود شده است، ولی واقعیت این است كه كتاب خواندن از این طریق زیاد آسان نیست.
اول این كه مجبوریم یك نرم افزار نمایش دهنده كتاب موسوم به Reader را Download و در دستگاه خودنصب كنیم. نرم افزارهای مختلفی از این نوع وجود دارند كه به شدت با هم رقابت می كنند. Microsoft و Adobe دو نمونه از شركت های رقیب اند. نتیجه این رقابت این شده كه معلوم نیست كتابی كه Download می كنیم با نرم افزاری كه در سیستم خود داریم كار می كند یانه. ولی حتی اگر همه شرایط فنی فراهم باشد و كتاب را در نرم افزار مشاهده كنیم، حس خواندن كتاب از روی نمایشگر اصلاً با خواندن نسخه كاغذی كتاب قابل مقایسه نیست. برای رشد كتابخانه های دیجیتالی باید كوشش هایی انجام شود از جمله:
▪ دیجیتالی كردن تمام منابع موجود در كتابخانه
▪ ارتباط با كاربران به صورت پیوسته و غیرپیوسته
▪ اتصال به شبكه و دسترسی به شبكه جهانی web
● دیجیتالی كردن منابع موجود در كتابخانه
برای این منظور، باید همه اسناد، كتاب ها، مقالات و غیره كه در كتابخانه وجود دارد، به فایل های دیجیتالی تبدیل شوند تا از طریق كامپیوترها و شبكه های موجود قابلیت دسترسی را برای تمام اعضای كتابخانه داشته باشند. برای این منظور سه رویكرد وجود دارد:
۱) سیستم خود را خود بنویسید: در این رویكرد با اتكا به دانش مهندسان و برنامه نویسان درون سازمان نرم افزار این كار طراحی شده، بر روی شبكه قرار می گیرد. از معایب این رویكرد هزینه زیاد و طولانی شدن زمان برنامه نویسی است.
۲) از نرم افزاری استفاده كنید كه در سازمان وجود دارد: در این روش سعی می شود كه از نرم افزاری كه تاكنون در سازمان وجود داشته است، استفاده شود و این نرم افزار توسعه داده شده و بر روی شبكه قرار بگیرد. شرط لازم برای استفاده از این نرم افزار، وجود این سیستم در سازمان است و طبیعتاً سازمان های تازه تأسیس كه فاقد چنین سیستمی اند، از این انتخاب محروم خواهند بود. از جمله معایب این روش یكسان نبودن برنامه نویسان اولیه و ثانویه در سازمان است كه سبب به وجود آمدن اختلاف هایی در سیستم نرم افزاری كتابخانه خواهد شد.
۳) بسته ای بخرید كه به صورت تجاری تولید شده است: در این روش، سازمان از نرم افزارهای آماده و موجود در بازار استفاده می كند و پس از انتخاب گزینه مناسب از بین نرم افزارهای موجود، یكی از آنها را بر روی شبكه نصب كرده، شروع به فعالیت می كند. از معایب این روش عدم امكان توسعه محصول (un customize) و وابستگی دائم به شركت سازنده نرم افزاری است.
نكته قابل ذكر در تمامی روش های بالا آن است كه شخصاً هنگامی می توانید یك انتخاب خوب داشته باشید كه انتظار خود را از نرم افزار كاملاً روشن و شفاف كنید.
● تغییر سیستم از سنتی به دیجیتال
پس از تصمیم گیری در مورد روش پیاده سازی سیستم كتابخانه از سنتی به دیجیتال لازم است تدابیری اتخاذ شود. بعضی از نكاتی كه بایستی مورد توجه قرار گیرند عبارت اند از:
▪ پیش بینی ترافیك در شبكه ها:
یكی از مشكل سازترین مواردی كه كتابخانه های دیجیتالی با آن مواجه هستند هجوم یكباره كاربران به سوی وب سایت كتابخانه و درخواست خدمت دهی است. برای جلوگیری از این مشكل مدیران كتابخانه پیش از هر اقدامی باید با پیش بینی تقریبی تعداد كاربران و متقاضیان استفاده از خدمات كتابخانه اقدام به اختصاص پهنای باند (Band width) مورد نظر كنند تا با مشكل عدم امكان خدمت دهی به كاربران مواجه نشوند.
▪ مشخص كردن منشأ و هدف ترافیك:
اگر زمانی تعداد كاربران از حد مورد نظر تجاوز پیدا كرد، باید دلیل این امر مشخص شود. آیا این كاربران به صورت واقعی درخواست خدمت دهی دارند و یا نرم افزارهای خراب كاری بر روی سایت فعال شده است و با ارسال درخواست وقفه های كاذب سیستم را به صورت مجازی به خود مشغول می كند تا از ادامه خدمت به سایر كاربران محروم شود.
▪ انواع برنامه هایی كه از طریق شبكه قابل دسترسی هستند:
آیا تمام برنامه های داخلی كتابخانه باید در اختیار تمام كاربران قرار گیرد و یا در دسترسی به این برنامه ها محدودیت هایی وجود دارد؟ در این مورد پس ازتصمیم گیری مدیر سایت (Admin) درباره انواع برنامه های كاربردی (Application) موجود در كتابخانه سطح دسترسی افراد نیز مشخص می شود و دسترسی ها در لایه های مختلف توزیع می شود، بدین معنا كه گروهی تنها كاربر عادی كتابخانه هستند و باید تنها امكان جست وجو و رزرو كتاب را داشته باشند، گروهی دیگر عضو دائم كتابخانه هستند باید برای این عده امكانات print و یا به اشتراك گذاری داده ها با كاربران دیگر را نیز مدنظر گرفت و در مقابل عده ای هم از كتاب داران كتابخانه هستند كه باید امكان اضافه، یا حذف كردن كتاب ها و مقالات تنها در اختیار این گروه باشد.
پس دسترسی به برنامه ها و امكانات كتابخانه باید در لایه هایی توزیع شده و كاربران هر لایه نیز مشخص شود.● اصول ایجاد كتابخانه های دیجیتال
در طراحی و پیاده سازی كتابخانه های دیجیتال باید اصولی را مدنظر قرار داد كه از جمله آنها موارد زیر است:
۱) رعایت دقت در خصوص كیفیت و صحت نسخ ذخیره شده به شكل دیجیتال:
۲) قابل قبول بودن هزینه های دسترسی به منابع برای كاربران كتابخانه
۳) طراحی راهكارهای كمك و آموزش به كاربران (Help) در سیستم با توجه به پیچیدگی این مجموعه
۴) تعیین سطح دسترسی افراد به پایگاه های مختلف و نیز چگونگی استفاده از اطلاعات
۵) طراحی رمز عبور و كدهای شناسایی برای جلوگیری از نفوذ خرابكاران به سیستم
۶) امكان اتصال به منابع كتابخانه از طریق شبكه های محلی (LAN)، منطقه ای (MAN) و جهانی (WWW)
● حقوق نشر الكترونیك
كتابخانه های دیجیتال (Digital Libraries) با اندیشه های الكترونیكی و به قولی آی تی مدار شكل می گیرد. پایه كتابخانه های دیجیتالی ابزارهای دیجیتالی مجهز و مطمئن است كه زمینه را برای كاربری خوب این شكل از كتابخانه ها فراهم می كند. در حقیقت، می توان گفت ساختار كتابخانه های دیجیتال - كتاب ها و نشریات الكترونیكی (books - e) به شمار می رود. البته در این مسیر باید از نشر الكترونیكی نیز حمایت كرد. در كتابخانه های دیجیتال حقوق نشر الكترونیك از اهمیت بسزایی برخوردار است.
● كاربران كتابخانه دیجیتالی
برخلاف كتابخانه های سنتی كه اكثریت كاربرانش را افراد سالم تشكیل می دهد، تمام كاربران كتابخانه دیجیتالی افراد سالم نیستند و به همین خاطر باید برای افراد معلول نیز امكاناتی فراهم شود كه قطعاً كتابخانه های دیجیتال با امكانات قابل تصور برای آنها گزینه خوبی برای این افراد است. هوش مصنوعی امتیازی است كه كتابخانه های دیجیتالی به آن نیازمند است.
نرم افزارهای زیادی برای خواندن متون كتاب ها، فهرست نویسی آنها به درخواست كاربران خاص و تبدیل متون به خط بریل برای نابینایان انجام می دهند. نفوذ هوش مصنوعی به سیستم های نوین فناوری كتابخانه های دیجیتالی پیشرفته دنیا، هدیه ارزنده ای است كه فناوری اطلاعاتی به كاربران مختلف دهكده جهانی ارائه می دهد. به هر حال، در فاز اولیه و ابتدایی اقدام برای الكترونیكی كردن حجم زیادی از كتاب مرجع و نشریات و بولتن هایی با استفاده گسترده جامعه كاربر كتابخانه ها، اقدام مهمی است كه در دستور كار بسیاری از كشورهای دنیا قرار دارد. این تغییر كاربری كتابخانه های سنتی به سمت كتابخانه های دیجیتالی مسأله ای است كه در بدنه یك دولت الكترونیك (government - e) و یك نظام جامع ارتباطی هوشمند در یك كشور قابل وصول است.
● قالب های الكترونیكی
هم اكنون تعداد زیادی قالب های الكترونیكی كه ناشی از ظهور فناوری های جدید است در دسترس اند. دیسك فشرده، مجله الكترونیكی، كتاب الكترونیكی و شبكه جهانی وب جزو پیشرفت های اخیرند. در واقع، قطع بودجه ها و افزایش هزینه مواد باعث شده كه منابع الكترونیكی و شبكه ها برای كتابداران جذاب تر شود و آنها نیز بیشتر به سیستم پیوسته بانك اطلاعاتی الكترونیكی و كارگزاران تجاری اعتماد و تكیه كنند. پیشرفت های الكترونیكی آنقدر با سرعت زیاد اتفاق می افتد كه نمی توانیم تعیین كنیم كه چه قالبی باید خریداری شود، چه ابزاری هزینه و كارایی بیشتری برای استفاده دارد و چه قالبی هزینه و كارایی بیشتری برای استفاده در آینده خواهد داشت.
اما با گذری به تاریخچه خدمات جست وجوی پیوسته می توان گفت نخستین شبكه ابزار اطلاعاتی الكترونیكی كه در دهه ۱۹۶۰ وارد بازار شد، خدمات جست وجو و اطلاع رسانی پیوسته ای بودكه توسط میزبانانی مانند SDS, BRS Daialog فراهم شد. با استفاده از این امكان، بانك های اطلاعاتی روی سیستم كامپیوتر میزبان نصب شده، بدین وسیله امكان جست وجو برای كاربران شخصی یا كتابخانه به طور رایگان ارائه می شد.
كاربران با استفاده از ارتباط تعاملی و با استفاده از كامپیوتر و كانال های ارتباطی به وسیله سیستم رایانه میزبان جست وجو می كردند. امكان جست وجوی پیوسته در ابتدا خیلی گران و هزینه بر بود، اما بتدریج از لحاظ هزینه، كارایی و كاربرپسند بودن رشد پیدا كرد. در نتیجه، كاربر نهایی به راحتی قادر به جست وجو در پایگاه داده های پیوسته می شود. خدمات جست وجوی پیوسته به دلیل جامعیت اطلاعات كه در دسترس قرار دارند، بسیار محبوب شدند. بعضی از مشهورترین این خدمات عبارت اند از: Oclc First Search, STNEasg, ovid online and lexisNexis Dialog Web.
● مزایای كتابخانه های دیجیتال
۱) تسریع كارها
۲) تحصیل امور
۳) صرفه جویی در وقت
۴) دستیابی به اطلاعات
۵) كنترل اطلاعات
۶) افزایش كیفیت خدمات
۷) افزایش كارایی مدیریت كتابخانه
۸) افزایش سطح تولید اطلاعات
۹) كاهش فعالیت های تكراری
۱۰) توسعه اشتراك منابع.

وحید نقشینه

منبع : روزنامه ایران