تخیل هنری و نمودهای آن در آثار عطار

یکی از کسانی که درباره تخیل (imagination) در پیوند با ادبیات سخنان سنجیده و مشهوری گفته است ، ساموئل تایلر کلریج (S.T.Coleridge) از شاعران و نظریه‌پردازان برجسته مکتب رومانتیک در قرن نوزدهم است.
به‌عقیده کلریج شاعر کسی است که با برخورداری از نیروی جادوئی می‌تواند تمامی روح انسان را با پیوستگی ملکات آن و برحسب ارزش نسبی آنها به فعالیت در آورد و از طریق آن هرچیزی را با چیز دیگر بیامیزد و ترکیب کند و روحی از وحدت و نظم در اشیاء و امور پراکنده بدمد. این نیروی ترکیب‌کننده و وحدت‌بخش را کلریج، تخیل می‌نامد.
کلریج تخیل را دو قسم می‌داند:
۱) تخیل اولیه (primary imagination)
۲) تخیل ثانویه (secondary imagination).
تخیل اولیه استعداد و نیروئی است که میان حس و ادراک میانجی می‌شود و این استعداد در همه انسان‌ها مشترک است. بنابراین، تخیل اولیه نیروی تمیز دهنده و تفکیک کنندهٔ چیزها از یکدیگر و سپس به نظم آورندهٔ آنهاست. حاصل این تفکیک و تنظیم رسیدن به ادراک است. تخیل اولیه نیروی همگانی ذهن بشر است که با دنیای محسوسات سر و کار دارد. این نیرو هم اشیاء را ادراک می‌کند و هم به این ادراکات خام حسی نظمی رضایت‌بخش می‌دهد. تخیل اولیه غیر ارادی است چون همهٔ ما به ضرورت موجودات دریافت‌کننده‌ای هستیم و نمی‌توانیم میان حس کردن و نکردن انتخاب کنیم.
تخیل ثانویه، خصلت منحصر به فرد شاعر و هنرمند است. فعالیت تخیل ثانویه بر خلاف تخیل اولیه، آگاهانه و ارادی است. کار تخیل ثانویه بازسازی است.

دکتر تقی پورنامداریان

منبع : گوهر گویا