برادری ایمانی عامل همبستگی و انسجام اسلام

وحدت عنصر و مولفه اصلی اجتماع را تشكیل می دهد. بی وحدت و اتحاد میان اشخاص انسانی و افراد بشری، اجتماع معنا و مفهوم درستی نمی یابد و امكان تحقق خارجی برای جامعه فراهم نخواهد شد. اگر برای اجتماع و جامعه انسانی در برابر فرد، اصالت و هویت مستقل و جداگانه ای هم فرض نشود و اجتماع را امری اعتباری محض و مجموعه ای از افراد و اشخاص بدانیم؛ چنان كه برخی از اندیشمندان در برابر اصالت بخشی و هویت دهی دیگرانی چون علامه طباطبایی و شهید مطهری بر این باورند، باز هم نمی توان از ارزش اجتماع و جایگاه تاثیرگذار و نقش سازنده و مثبت آن در راستای تكاملی بشر چشم پوشی كرد و آن را نادیده گرفت. هر امر و پدیده ای با توجه به كار ویژه، آثار و كاركردهای آن مورد ارزش گذاری قرار می گیرد. بر این اساس می بایست اجتماع را به عنوان یكی از مهم ترین پدیده های انسانی دانست كه كاركرد و نقش بسیار تاثیرگذاری در زندگی انسان و دست یابی وی به كمال و سعادت دارا می باشد. از این روست كه قرآن به اجتماع و جامعه انسانی به عنوان پدیده مثبت و سازنده در زندگی انسانی توجه و اهتمام ویژه ای می گذارد و با فراهم آوردن ابزارها و راهكار و اتخاذ مواضع و دستورهای شرعی می كوشد تا پایه های این پدیده را استوار و تحكیم بخشد. بیان آثار، اهمیت و ارزش و عوامل و موانع ایجادی پدیده ای به نام جامعه و اجتماع در قرآن بیانگر اهتمام قرآن به اجتماع است. كه برادری ایمانی مهمترین ركن وحدت و انسجام اسلامی در جامعه به حساب می آید. و نگارنده در مقام تبیین این موضوع برآمده كه با هم آن را از نظر می گذرانیم.
● اصول وحدت
وحدت به عنوان مولفه اصلی اجتماع خود نیازمند مبانی و اصول ارزشی است تا پدیدار شود و در خارج تحقق یابد. از این رو، قرآن با آموزه های چندی می كوشد تا مردمان را به آن سوق دهد و اصول وحدت را در میان ایشان تحكیم بخشد. یكی از پایه هاو اصول اساسی وحدت و عامل مهم در ساختار و ساخت و حدت اجتماعی، عامل برادری است. برادری می تواند در اشكال مختلف و متنوع خودنمایی كند. از جمله اشكال برادری می توان به برادری ایمانی، برادری خونی، برادری نژادی و قبیله ای اشاره كرد. در این جا مساله برادری ایمانی به عنوان عامل اصلی وحدت آفرین جامعه دینی یعنی امت پرداخته می شود و اصول و آثار آن در تحلیل قرآنی شناسایی و تحلیل كرد.
● گستره معنایی اخوت
اخوت مصدر اخ به معنای برادری، دوستی، مصاحبت در زبان عربی به كار رفته است. (لسان العرب ابن منظور و نیز المیزان ج ۱۹ص ۲۱۱) معنای اصلی و حقیقی آن، شركت در ولادت یا شیرخوارگی است كه از آن به برادری نسبی و رضاعی یاد می شود. كاربردهای دیگر آن در زبان تازی عبارتند از: هم قبیلگی، مشاركت در كار و صنعت، مشاركت در دین و دوستی. این كاربردها در مفاهیم اخیر به صورت استعاری و یا مجازی است. (مفردات راغب) برخی بر این باورند كه معنای اصلی اخوت، قوت و نیرو است كه در آن مفهوم الفت و عطوفت و دوستی لحاظ شده و اشراب گردیده و در همه كاربردهای قرآنی این معنا ملحوظ شده است. (المعجم فی فقه لغه القرآن، ج ۱ ص ۶۸۱) واژه اخ و مشتقات آن در قرآن به معنای برادری نسبی و رضاعی میان دو تن، برادری عاطفی، قبیله ای، همرایی و هم گرایی و برادری دینی آمده است. (الوجوه و النظایر ج ۱ ص ۸۹) از مواردی كه این واژه در معنای برادری نسبی و رضاعی به كار رفته می توان به داستان هابیل و قابیل(مائده آیه ۲۷ و ۳۱) موسی و هارون (ع) (اعراف آیه ۴۲) یوسف(ع) و برادران او (یوسف آیه ۱۲) اشاره كرد.
در پاره ای موارد سخن از برادران قومی و قبیله ای و نژادی و یا برادران امت مطرح شده است كه می توان به مساله برادری پیامبران با قوم خود اشاره كرد.(اعراف آیه ۶۵ و شعراء آیه۱۰۶) اشاره كرد. برخی این موارد را از نوع برادری عاطفی دانسته اند كه می توان به نویسنده الوجوه و النظایر اشاره كرد؛ زیرا پیامبران به سبب دل سوزی و مصلحت جویی درباره امت خود و كوشش برای سعادت آنان همانند برادر به آنان سود و منفعت می رسانند. در برابر گروهی بر این باورند كه در همه این موارد و یا دست كم درباره برادری هود باید آن را به معنای حقیقی و سببی گرفت؛ زیرا همه آنان جزو امت و مردمی بودند كه با چند واسطه به یك پدر منتهی می شدند. (تفسیر فرطبی ج۷ ص۱۵۰)
در برخی از آیات، اخوت به معنای همرایی و همراهی به كار رفته است كه می توان از برادری میان منافقان و كافران به عنوان نمونه یاد كرد كه در آیه ۱۵۶ سوره آل عمران از چنین نوع برادری سخن به میان آمده است؛ زیرا آنان در مبارزه با مسلمانان و وازنش از پذیرش اسلام و رد آن با یك دیگر همرایی و همراه بوده و از نوعی همگرایی برخوردار بوده اند. چنان كه چنین رابطه و پیوند برادری نیز میان تبذیركنندگان و شیاطین بیان شده است و آنان را برادران شیطان نامیده است.(اسراء آیه۲۷)
● اقسام برادری
۱) برادری دوستی
چنان كه بیان شد، واژه اخوت در آیات قرآن در معانی چندی به كار رفته است. از جمله كاربردهای آن افزون بر معنای حقیقی كاربرد در معنای دوستی است، به این معنا كه كسانی را كه ارتباط و پیوند در میان ایشان بسیار قوی و نیرومند است به برادری نسبت می دهد تا شدت دوستی و پیوند میان ایشان را بنمایاند.
۲) برادری اعتقادی
از دیگر كاربردهای آن برادری اعتقادی است كه پیش از آن به معنای برادری همرایی و همگرایی از آن یاد شده است. این نوع پیوند و ارتباط میان همه كسانی كه بر رأی و عقیده واحد درست و یا نادرست می باشند، وجود دارد. از این رو می توان از برادری میان كافران، و یا میان مؤمنان و یا میان كافران و منافقان و یا میان مؤمنان به شرایع مختلف سخن گفت. چنان كه می توان این نوع برادری و پیوند را میان منافقان با برخی از اهل كتاب نیز ردگیری و شناسایی كرد. قرآن بیان می دارد كه منافقان از جهاتی با اهل كتاب همراه و همدل هستند و همانند آنان می اندیشند و عمل می كنند. این وحدت و اتحاد در عقیده و همرایی و نیز همراهی در رفتار و كنش و واكنش ها موجب می شود تا عنوان برادری به این معنا و مفهوم درمورد ایشان به كار رود و مصداق یابد. (حشر آیه۱۱) البته قرآن در این آیه وجه اشتراكی خاصی را در میان برخی از اهل كتاب با منافقان تبیین و روشن می سازد و می فرماید: «الم تر الی الذین نافقوا یقولون لاخوانهم الذین كفروا؛ آیا نمی نگری به كسانی كه نفاق و دورویی می ورزیدند و به برادرانشان از كسانی كه كافر شدند می گویند.
در این آیه منافقان به عنوان بخشی از امت اسلام و به نام مسلمانی با گروهی از اهل كتاب كه خداوند آنان را به عنوان مصداق كافر معرفی می كند ارتباط برادری دینی و عقیده ای پیدا كرده و همرای و همراه ایشان می گویند و عمل می كنند و به یك دیگر سفارش و توصیه می كنند. آن چه در این آیه تأكید شده است، مسأله كفر برخی از اهل كتاب و نفاق برخی از مسلمانان است كه بیانگر ارتباط تنگاتنگ میان نفاق و كفر را نشان می دهد. از اهل كتاب به نفاق یاد نشده است؛ زیرا نفاق حالتی است كه درصورت وجود زور و قدرت مشروع و یا نامشروع بروز و ظهور می كند و همانند تقیه (چنان كه مسلمانان در مكه مجبور به تقیه شدند و كفر را پوششی برای حفظ ایمان خود قرار دادند كه قرآن به آن در داستان عمار یاسر و پای بندی قلبی و اطمینان وی به اسلام اشاره می كند درحالی كه به زبان كفر ورزید) نوعی حالت دفاعی شخص و جامعه در برابر قدرت است. نفاق در اسلام در مدینه و زمان حكومت و حاكمیت اسلام و پیامبر(ص) پدیدار شده است، زمانی كه اسلام در قدرت بود و برخی از كافران و مشركان به جهت ترس و خوف از اسلام و قدرت حكومت اسلامی و یا برای كسب منافع به ظاهر دین اسلام را پذیرفته اند.اما از این كه از اهل كتاب به نفاق یاد نشده است؛ زیرا آنان حتی در زمان قدرت اسلام و حكومت آن، از مسئله ذمه و جزیه بهره جسته و می توانستند دین خود را حفظ كنند. بنابراین نیازی به پوششی برای حفظ خود در برابر قدرتی به نام نفاق نداشتند؛ با این همه آنان حتی نسبت به آموزه های شرایع و كتب آسمانی بی ایمان بوده اند، از این رو از آنان به كافران اهل كتاب یاد می كند تا از مؤمنان آن بازشناخته شود. البته احتمال دیگر آن است كه همه اهل كتاب را به نام كافر می توان یاد كرد، به جهت آن كه به اسلام ایمان نیاورده و كافر شدند.
از دیگر كاربردها و دسته بندی برادری در آیات قرآن، می توان به برادری میان دوزخیان اشاره كرد. قرآن بیان می دارد كه میان دو دسته از حاضران در دوزخ نوعی پیوند برادری وجود دارد این برادری میان دوزخیان انسانی با دوزخیان از جنس جنیان اثبات می شود. با این همه این برادری در میان دوزخیان، آن چنان كه باید و شاید مستحكم و استوار نیست؛ زیرا هر گروه و امتی از جن و انس هرگاه وارد دوزخ می شوند، دیگری را به گمراه كردن خود از سوی دسته دیگر متهم ساخته و آنان را به چنین جرم و جنایتی لعن و نفرین می كنند. درحقیقت این آیات بیانگر این است كه پیوند برادری كه میان دوزخیان در دنیا بوده است، آن چنان استوار نیست تا در دوزخ باقی و پابرجا بماند. بنابراین هر دسته از این امت های برادر امت دیگر را لعن و نفرین می كند و خواستار تشدید مجازات در حق آنان می شود. (اعراف آیه ۳۸) این نوع برادری از آن جایی كه در پی منافع بوده است دوام و بقایی ندارد و در زمان خطر كردن ازهم گسیخته می شود.
۳) برادری شیاطین جن و انس
نوع دیگر از اقسام برادری، برادری میان شیاطین جن و انس است. قرآن از نوعی برادری میان شیاطین و مشركان (اعراف آیه ۱۰۲ و ۱۰۳) و شیاطین و تبذیركنندگان (اسراء آیات ۲۶ و ۲۷) سخن می گوید. به نظر می رسد كه این نوع برادری درحقیقت به برادری اعتقادی برمی گردد كه به شكل همراهی و همگرایی در قول و فعل خود را نشان می دهد؛ زیرا تبذیر كنشی شیطانی و رفتاری ناهنجار است كه به جهت همرایی و هم عقیده بودن میان شیطان و تبذیركنندگان انجام می شود. چنان كه عامل وحدت و برادری میان مشركان و شیاطین نیز هم عقیده بودن در شرك نسبت به خداوند است.
چنان كه برادری میان بهشتیان نیز از اقسام برادری اعتقادی است. در آیاتی كه به مسئله برادری در میان بهشتیان چه از انس و چه از جنیان سخن رفته است این معنا را می توان به خوبی جست؛ زیرا هم اعتقادی و همرایی ایشان در دنیا بازتابی در آخرت دارد كه در شكل برادری میان بهشتیان ظهور می كند. در آیات قرآن تأكید شده است كه برادری میان بهشتیان از این ویژگی برخوردار است كه آنان از هرگونه كینه ای نسبت به برادر بهشتی خود مبرا و پاك هستند. زدوده شدن هرگونه كینه می بایست در دنیا صورت بگیرد و بازتاب آن در بهشت خودنمایی كند. گاه قرآن برای ترغیب و تشویق مؤمنان به خصوصیات بهشتیان اشاره می كند تا مؤمنان با شناخت و عمل به كارهایی به چنین صفت پسندیده ای متمایل شوند. چنان كه بیان صفاتی مانند این كه بهشتیان در سرور هستند بیانگر آن است كه سرور و شادی به عنوان صفت و ویژگی خوب و پسندیده می بایست از سوی مؤمنان در دنیا پی گیری شود. همچنین آرامش و آسایش بهشتی به عنوان اهداف موردتوجه مؤمنان قرار گیرد. در این جا نیز وقتی سخن از بی كینگی بهشتیان می شود به معنای آن است كه مؤمن دینی باید این گونه باشد. (حجر آیه ۴۵ و ۴۶)
۴) برادری قومی و نژادی
برادری قومی و نژادی از دیگر اقسام برادری و اخوت است كه در قرآن بدان پرداخته شده است. این نوع برادری نوعی پیوند اجتماعی خاصی را در میان خانواده بزرگ خونی پدید می آورد و موجبات همبستگی ملی میان برخی از جوامع را سبب می شود. قرآن با تأكید بر مسئله اخوت قومی بیان می دارد كه این نوع پیوند از آن جهت مهم و مفید است كه برادران خونی و قومی را به تلاش وامی دارد تا گردهم آیند و از یاری و كمك یكدیگر برخوردار گردند و نیازهای خود را به این شكل برطرف سازند. البته قرآن از توجه بیش از اندازه به قومیت باز می دارد و آن را موجب تعصبات بی جا و رفتارهای كوركورانه برمی شمارد و ضمن بیان فواید به آسیب های آن نیز اشاره می كند.
قرآن با نكوهش از برخی از اقوام پیشین بیان می كند كه چه سان آنان نسبت به دلسوزی های پیامبرانی كه از قوم و قبیله خودشان بودند، خود را دچار گمراهی و هلاكت كردند. به سخنان برادران خونی و قبیله ای خود كه از روی دلسوزی و منفعت خواهی برای ایشان بود گوش فرا نداده و هلاك شدند. در آیات بسیاری دعوت پیامبران را با این عنوان آغاز می كند كه ما به سوی قوم فلان برادرشان را فرستادیم تا ایشان را به خدا و توحید و دوری از شرك دعوت كند ولی آنان نپذیرفتند و هلاك شدند. در همه آیاتی كه درباره پیامبران پیشین آمده است می توان این مساله را ردگیری كرد.به نظر می رسد كه درگذشته با توجه به قوت و شدت قومیت گرایی و قبیله گرایی دعوت ها در شكل قبیله ای صورت می گرفت تا هم خونی و هم نژادی موجب شود تا به سخنان پیامبران خود گوش دهند؛ زیرا به طور طبیعی هر شخص، قبیله و قوم در دفاع از جامعه و قبیله خود می كوشید و درجلب منافع و دفع مضرات از جامعه تلاش می كرد. از این رو خبرهای جنگی و هجوم دشمن را از ایشان می پذیرفتند. پیامبران با توجه به این خصلت و خصیصه بود كه پیام بزرگی را به قبیله می رساندند كه ایمان به خدا و مساله عذاب الهی در دنیا و آخرت بود. دراین باره می توان به مساله اخوت و برادری قومی میان شعیب و قومش (اعراب آیه ۸۵و نیز هود آیه ۸۴)، اخوت صالح و قومش (اعراف آیه ۷۳) هود و قومش (اعراف آیه ۶۵) لوط و قومش (شعراء آیه ۱۶۱)نوح و قومش (شعراء آیه ۱۰۶) و مانند آن اشاره كرد.
● كاركردها و نقش برادری ایمانی
برادری ایمانی، یكی از كارآمدترین راه ها برای اتحاد اجتماعی، همگرایی و همبستگی میان امت و بهترین راه برای گریز از زیان تفرقه و اختلاف و حفظ كیان جامعه قرآنی و اسلامی است، زیرا در سایه برادری ایمانی است كه اتحاد، همدلی، همرایی و همكاری و محبت پـدیدار می شود و جامعه ازكژی ها و انحرافات روحی و اجتماعی و اعتقادی در امان می ماند و توازن اجتماعی درمیان جامعه پدید می آید و فاصله طبقاتی كاهش و همگرایی تقویت می شود. در روایات اسلامی است كه مسلمانان در برابر هم مانند ساختمان و سازه ای می مانند كه همه اجزای آن به گونه ای قرار می گیرند كه یك دیگر را حفظ و نگه می دارند. (مجمع البیان، طبرسی، ج ۴ ص ۵۴۶)
قرآن محور اصلی اتحاد و وحدت و هم گرایی را درجامعه اسلامی و امت قرآنی، برادری ایمانی دانسته و آنان را دستی واحد در برابر دشمن می داند. ارتباطی كه از ارتباط خونی قوی تر و اساسی تراست و بر این اساس نمی توان به خاطر رابطه و پیوند خونی و برادری نسبی و خونی از برادری ایمانی دست شست ولی بلكه جایز و گاه واجب است. (توبه آیه ۲۴)
درنگرش قرآن، مسلمانان (كسانی كه شهادتین را بر زبان جاری كرده اند) برادر دینی هستند و می بایست این برادری را به شیوه های مختلف عملی و رفتاری تقویت كنند. (احزاب آیه ۱۸و بقره آیه ۱۷۸ و آیات دیگر)البته نوعی برادری در میان برخی از مسلمانان سست ایمان با منافقان وجود دارد كه قرآن آن را مورد نكوهش و سرزنش قرار می دهد و از این دسته از مسلمانان می خواهد كه از آن دوری كنند؛ زیرا منافقان انسان هایی هستند كه جز زیان سودی نخواهند داشت و در هنگام سختی مسلمانان را رها می كنند.(احزاب آیه ۱۸) آثار برادری در دو بعد اسلامی و ایمانی (مرتبه عالی تر) مورد توجه قرآن بوده و بدان پرداخته است. بیان این آثارخود بیانگرارزش و اهمیت و جایگاه مهم برادری ایمانی در نگرش و بینش اسلام و قرآن است.
از جمله آثاری كه قرآن برای برادری بیان می كند می توان به حسن معاشرت و ایجاد همبستگی و الفت در میان مومنان اشاره كرد. (بقره آیه ۲۲۰)، اصلاح میان مومنان (حجرات آیه ۱۰) و برطرف كردن اختلافات و دو دستگی ها (ص آیه۲۲ و ۲۳) دوری از غیبت وحفظ حریم خصوصی افراد (حجرات آیه ۱۲) تساوی در حقوق (توبه آیه ۱۱) عفو و گذشت درحق یك دیگر (بقره آیه ۱۷۸) و حتی گذشت از قصاص (همان) بیان گر آن است كه تا چه اندازه می تواند برادری ایمانی برای تحكیم وحدت و ایجاد همبستگی اجتماعی مفید و موثر باشد. ازاین روست كه قرآن برادری ایمانی درمیان مسلمانان را نعمت الهی دانسته (بقره آیه ۱۷۸و آل عمران آیه ۱۰۳) و به عنوان عامل پایداری اجتماعی مورد تاكید قرارداده است. (بقره آیه ۱۷۸) و اسلام الفت خدادادی را به عنوان عوامل ایجادی این نوع برادری و الفت از مومنان خواسته است. (آل عمران آیه ۱۰۳) در نگرش قرآن این گونه وحدت و همبستگی را نمی توان با صرف همه سرمایه های زمین به دست آورد و تنها به ایمان و اسلام و عنایت الهی است كه چنین پیوندی درمیان مومنان ایجاد شده و می شود. (انفال آیه ۶۳) قرآن با تاكید برحقوق برادری چون كمك رسانی به یك دیگر (بقره آیه ۲۲۰)، كوشش برای رفع مشاجره ها و نزاع ها و حل وفصل ها دعاوی (حجرات آیه ۱۰و ۹) و پرهیز از كارها و رفتارهایی كه موجب می شود تا همبستگی و وحدت اجتماعی خدشه دار شود، از مومنان می خواهد به برادری به عنوان عامل اساسی وحدت امت توجه كنند و از تفرقه و عوامل آن پرهیز كنند. (حجرات آیات ۱۱و ۱۲)

مهدی حسینی

منبع : مرکز فرهنگ و معارف قرآن