آینده‏نگاری تکنولوژیک، چشم‏انداز رسیدن به اهداف ۲۰ ساله

رسیدن به اهداف چشم‏انداز ۲۰ ساله كشور كه قرار است در آن ایران طی ۲۰ سال آینده جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه را داشته باشد، جز با برنامه‏ریزی و تصمیمات درست امكانپذیر نخواهد بود. تكیه بر عواملی چون دانش، تكنولوژی و دانایی می‏تواند ملزوماتی باشد كه ایران را در رسیدن به اهداف چشم‏انداز ۲۰ ساله یاری دهد. تاكید بر توسعه صنایع نوین كه در چشم‏انداز توسعه اقتصادی، اجتماعی ایران از آن به عنوان یك الزام یاد شده نه یك انتخاب، می‏تواند چراغ راه رسیدن به اهداف ۲۰ ساله باشد. تكیه بر صنایع و تكنولوژی‏های نو نیز این روزها ابزارهای مناسب خود را می‏طلبد. ابزارهای جدیدی كه توان مناسب برای درك پیچیدگی‏ها، دانش گسترده، نگاه بلندمدت و آینده‏نگرانه و سیاست لازم را به همراه داشته باشد. در حال حاضر اقتصاد درونگرای رسیدن سعی در حركت به سمت دانایی محور دارد كه استفاده از تجربیات دیگر كشورها می‏تواند افق جدیدی را پیش روی ایران بازكند. آینده‏نگاری تكنولوژیكی از ابزارهایی است كه ایران را در تشخیص تكنولوژی‏های نوظهور و تصمیم‏گیری در این خصوص یاری می‏دهد. سیستمی كه بسیاری از كشورها ازجمله همسایگان ایران طی دهه‏های گذشته برای تدوین استراتژی بلندمدت خود آن را به كار گرفته‏اند اما ایران هنوز گام‏های اولیه را در این زمینه برنداشته است.به طور كلی آینده‏نگاری شامل تلاش سیستماتیك است كه به آینده علم، تكنولوژی، جامعه و اقتصاد و تعامل بین آنها نگاه می‏افكند، تا به این ترتیب منافع اجتماعی، اقتصادی و زیست‏محیطی را افزایش دهد. آینده‏نگاری بیش از هر چیز ابزاری برای سیاستگذاری است از این رو این ابزار در جهت پاسخ به چالش‏ها، مشكلات و مسائل متفاوتی به كار می‏رود. كشورهایی چون انگلیس، آلمان، ژاپن، تركیه و... را می‏توان در اصل پیشگامان به‏كارگیری سیاست آینده‏نگاری تكنولوژیكی دانست. این كشورها نیز بنابر نیاز و اقتضاء زمانی به این ابزار روی آوردند. در این بین می‏توان سرآغاز فعالیت آینده‏نگاری در انگلیس را مثال زد. در بسیاری از كشورها حوزه‏های صنعت و پژوهش نیازمند نوعی همكاری و هم‏جهتی می‏باشند، اما معمولا بخش‏های پژوهشی مانند دانشگاه‏ها و مراكز تحقیقات در سیاستگذاری‏های خود مستقل تصمیم‏گیری كرده و به این ترتیب نتایج این حوزه در كاربرد دچار مشكل می‏شود. نوآوری‏های تكنولوژیكی نیز كه از پژوهش‏های این مركز به دست می‏آید، معمولا ناشی از فشار تكنولوژی و انباشت دانش است. حال آنكه حوزه صنعت بیشتر نیازمند رفع تقاضا و نیاز است. از آنجا كه مراكز پژوهشی و دانشگاهی توجه مناسبی نسبت به تقاضای موجود ندارند، یا اصولا توانایی تشخیص این تقاضا را ندارند، لذا دارای هماهنگی با بخش صنعتی نیستند. بسیاری از كشورها ازجمله انگلستان با تلاش بر منطبق كردن سیاست‏های آموزشی و پژوهشی خود سعی كردند كه این هماهنگی ایجاد شود. و این تلاش سرآغازی برای فعالیت آینده‏نگاری انگلستان شد. در نهایت انگلیسی‏ها در برنامه اول خود، ایجاد همكاری میان بخش پژوهش و بخش صنعت را ازجمله اهداف خود در فعالیت آینده‏نگاری قرار دادند.فعالیت‏های آینده‏نگاری ابتدا از كشور ژاپن كه روشی به نام دلفی را ابداع كرد، آغاز شد و پس از تجربه موثر این كشور دامنه آن به كشورهای آلمان، ایتالیا، شیلی، آرژانتین، برونئی، كانادا، نیوزیلند، گینه نو، فیلیپین، روسیه، سنگاپور، چین تایپه، آمریكا و ویتنام كه اعضای سازمان همكاری‏های آسیا و اقیانوسیه هستند، كشیده شد. به عنوان مثال ترك‏ها پس از تجربه روش‏های مختلف سیاستگذاری علم و تكنولوژی سرانجام در سال ۲۰۰۳ به منظور تنظیم سیاست‏های جدید تكنولوژیك در سطح ملی و تعیین اولویت بخش‏های مختلف در دو دهه آتی و با هدف ایجاد جامعه و اقتصاد نوآور، اولین پروژه جامع خود را با افق ۲۰ ساله و »چشم‏انداز ۲۰۲۳، استراتژی‏هایی برای علم و تكنولوژی« راه‏اندازی كردند. اولین پروژه آینده‏نگاری آفریقای جنوبی نیز حدود دو سال به طول انجامید اما در كره جنوبی همچنان كه فعالیت‏های بخش R&D در این كشور به صورت مستمر افزایش می‏یافت، نیاز به انجام پروژه‏های آینده‏نگاری جهت اولویت‏گذاری، كنترل و ارزیابی فعالیت‏های R&D و... نیز احساس می‏شد. اگرچه بحث آینده‏نگاری سابقه چندانی در كره جنوبی ندارد، اما اخیرا مشاهده شده كه سازمان‏های متولی امر R&D، به صورت فعالانه در پروژه‏های آینده‏نگاری تكنولوژی مشاركت می‏كنند. این نكته قابل ذكر است كه اولین پروژه آینده‏نگاری كره جنوبی به نام پروژه‏های بسیار پیشرفته ملی در سال ۱۹۹۲ برنامه‏ریزی شد. هدف این پروژه نیز افزایش رقابت‏پذیری صنایع داخلی به وسیله افزایش توانمندی‏های داخلی علمی - تكنولوژیك بود.»یونیدو« به كمك ایران آمد افتتاحیه دومین كارگاه بین‏المللی آینده‏نگاری تكنولوژی شنبه هفته گذشته در حالی برگزار شد كه نتایج اولین كارگاه بین‏المللی آینده‏نگاری از سوی هیچ یك از مسئولان و یا سخنرانان كارگاه مذكور عنوان نشد. برگزاركنندگان این سمینار مركز صنایع نوین و یونیدو بود كه با سخنرانی برخی از مدعوین، دومین كارگاه بین‏المللی آینده‏نگاری تكنولوژی نیز به كار خود پایان داد. ثقفی معاونت برنامه‏ریزی، توسعه و فناوری وزارت صنایع و معادن اولین سخنران این سمینار بود. وی طی اظهاراتی با اشاره به سند چشم‏انداز ۲۰ ساله كشور عنوان كرد كه توسعه‏یافتگی در برهه كنونی جز از طریق تكیه بر دانش و دانایی امكانپذیر نیست و كشورهای در حال توسعه نیز طی دهه اخیر به این موضوع بیش از پیش توجه داشته و ساز و كارهای مناسب را برای آن طراحی كرده و می‏كنند. وی با بیان این مطلب كه »وابستگی مثبت و غیرخطی بین دانش و سطح توسعه در كشورها برقرار است« تاكید كرد: براساس یك مطالعه انجام شده در سال ۲۰۰۴ بین ۱۲۱ كشور جهان و با توجه به شاخص ارزیابی اقتصاد دانش‏محور، ایران با عدد ۲/۹۴ از ده رتبه ۸۱ را بین كشورهای منتخب داشته است. این درحالی است كه متوسط شاخص مذكور بین كشورهای منتخب ۴/۲۸ بوده و پیش‏بینی می‏شود در سال چشم‏انداز (۱۴۰۴) حدود ۶/۵ الی ۷ باشد.ثقفی سپس چنین نتیجه‏گیری كرد كه چشم‏انداز تلاش زیادی را می‏طلبد. وی پائین بودن سطح فناوری تولید، ضعف ساختار فناوری اطلاعات و پایین بودن هزینه‏های تحقیق و توسعه صنعت را به عنوان تهدیدهای اساسی در مقابل اقتصاد دانش‏بر (KBE) نام برد و عنوان كرد كه این موارد نقش مهمی را در دستیابی به چشم‏انداز ۲۰ ساله ایفا خواهند كرد.معاونت برنامه‏ریزی، توسعه و فناوری وزارت صنایع و معادن همچنین با تاكید بر اینكه بدون توسعه فناوری، توسعه صنعتی میسر نمی‏شود، عنوان كرد بر اساس اسناد موجود نظیر سیاست‏های علنی برنامه چهارم مصوب مقام معظم رهبری و قانون برنامه چهارم، رقابت‏پذیر كردن صنعت كشور از جهت‏گیری‏های اصلی خوانده شده است. »بر اساس اطلاعات موجود، ارزش مالی صادرات برخی از كشورهای توسعه یافته در دهه اخیر، بیست برابر بوده در صورتی كه وزن فیزیكی محصولات صادر شده در همان مقدار باقی مانده است« ثقفی با بیان این مطلب گفت: در حال حاضر متوسط سهم ارزش صادرات دانش‏بر از كل صادرات جهانی ۱۵/۵ درصد بوده و این رقم براساس مطالعات پایه برنامه چهارم توسعه كشور حدود ۲ درصد است. وی یكی از راه‏های خروج از وضع موجود و نیل به چشم‏انداز را ایجاد نهضت نرم‏افزاری و توسعه و به‏كارگیری فناوری‏های برتر با اتكا بر منافع انسانی ملی دانست. معاونت برنامه‏ریزی و توسعه و فناوری وزارت صنایع و معادن همچنین به این نكته اشاره كرد كه پیچیدگی شرایط حاكم بر اقتصاد جهان و رقابت‏پذیری صنعتی راهكارهای جدیدی را برای تصویری روشن و شفاف از آینده طلب می‏كند. وی در ادامه اظهار داشت كه ایده ایجاد شركت‏های بین‏المللی به منظور دستیابی به منابع مختلف انسانی و طبیعی و مزیت‏های بومی مناطق مختلف شكل گرفته و رقابت‏پذیری را بیش از پیش مشكل كرده است. ثقفی نوآوری را به عنوان كلید موفقیت برای دستیابی به بهره‏وری بالاتر و موقعیت رقابتی مطلوبتر دانست. وی با اشاره به اینكه برای آمادگی در برخورد با آنچه پیش رو داریم، باید برای آینده آماده شویم، اظهار داشت كه فناوری‏های نوظهور و تكنولوژی‏های برتر كه پدیده پیچیده و سریع زمان حاضر است، نیاز به شناخت و تجسم آینده برای بخش‏های اقتصادی و در راس آن صنعت دارد. سید مجتبی هاشمی رئیس مركز صنایع نوین نیز به عنوان دومین سخنران با بیان این كه نگاه ابزاری به تكنولوژی مدت‏هاست كه پایان یافته و تكنولوژی‏ها، خصوصا تكنولوژی‏های نو با قامت تازه‏ای در جهان حاضر شده‏اند، افزود: كنار گذاردن نگاه ابزاری به تكنولوژی به همراه خود صورت جدیدی از آن را به نمایش می‏گذارد كه الگوهای جدید و چارچوب‏های جدید همراه می‏آورد و در این نگاه تازه تكنولوژی به بافت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی وابسته است. وی تاكید كرد: تكنولوژی از یك بافت برمی‏آید و كاركردهایش نیز در همان بافت معنا دارد، به این ترتیب است كه مواجهه با تكنولوژی نو، مواجهه‏ای پیچیده می‏شود. دیگر نمی‏توان آن را به سادگی درك و یا جذب كرد و توسعه دادن آن نیز امری آسان نیست. هاشمی در ادامه با بیان این كه صنایع نوین و فناوری‏های پیشرفته خصوصیات و ویژگی‏های خاصی دارد كه ملاحظات خاص را به همراه می‏آورد، تصریح كرد: این صنایع و تكنولوژی‏ها مبتنی بر فعالیت‏های فكری و مهارتی بالا هستند و تغییرات سریع و نوآوری، هسته اصلی این صنعت را تشكیل می‏دهد كه ارزش افزوده بالای این صنایع نیز به همین جهت است. رئیس مركز صنایع نوین ایران یادآور شد: رشد سریع صنایع نوین در دنیا نه تنها به سبب مصرف مستقیم تولیدات كالایی و خدماتی این صنایع بلكه به علت افزایش روزافزون نیازمندی سایر بخش‏های اقتصادی و اجتماعی كشور به آنها نیز هست و این ویژگی باعث تعامل ویژه این تكنولوژی‏ها و صنایع با جامعه شده است. هاشمی با اشاره به اینكه هر كشوری كه درصدد افزایش رفاه و ارتقای رقابت‏پذیری ملی است، ناگزیر به استفاده از صنایع نوین و فناوری‏ها در فرایند كاری خود است، اظهار داشت: توسعه صنایع مبتنی بر فناوری پیشرفته توسعه كاربرد این صنایع و فناوری‏ها در سایر بخش‏های اقتصادی و اجتماعی را نیز شامل می‏شود و لذا سیاست‏های توسعه این صنایع متفاوت با سیاست‏های توسعه سایر بخش‏های مختلف صنعت است. وی حركت به سمت اقتصاد دانش محور را تضمین‏كننده دسترسی به صنایع نوین و فناوری‏های روز عنوان كرد و گفت: در حال حاضر بسیاری از كشورها حركت به سمت اقتصاد دانش محور را آغاز كرده‏اند. هاشمی با اشاره به این كه در آینده‏نگاری در حوزه صنایع و تكنولوژی‏های نوین موضوعاتی نظیر تصمیم‏گیری، شبكه‏سازی و اطلاع‏رسانی می‏تواند مورد توجه قرار گیرد، یادآور شد: تكنولوژی‏های پیشرفته با سرعتی زیاد چرخه عمر خویش را طی می‏كنند و این امر باعث می‏شود زمان ظهور آن تكنولوژی تا بلوغ آن، زمان كوتاهی باشد و این كوتاه بودن زمان سبب می‏شود تا ورود به این دسته از تكنولوژی‏ها، ورودی بسیار دشوار باشد. هاشمی تاكید كرد: آینده‏نگاری یكی از ابزارهایی است كه می‏تواند ما را در تشخیص تكنولوژی‏های نوظهور و تصمیم‏گیری درخصوص آن یاری كند.وی با بیان این كه دولت به واسطه محدودیت منابع مالی خود و همچنین افزایش سطح توقعات عمومی نیازمند گزینش و سنجش در حوزه‏هایی است كه نیازمند سرمایه‏گذاری است، تصریح كرد: انتخاب اولویت‏ها در هر حوزه نیازمند سرمایه‏گذاری و حمایت خاص دولت است و از این رو هر حوزه‏ای مایل است تا به عنوان یكی از اولویت‏ها مورد توجه قرار گیرد و این امر موجب می‏شود تا فرایندی طراحی شود تا بتواند اجماع و توافق عمومی را در مورد اولویت‏ها به همراه داشته باشد. هاشمی در ادامه اضافه كرد كه شركت‏های فعال در تكنولوژی‏های نو در ایران عموما شركت‏های نوپا و كوچكی هستند كه نیاز به اطلاعات برای آنان نیازی استراتژیك است. اما همین كوچك و نوپا بودن آنان را در دستیابی به تحلیل‏ها و اطلاعات ذی‏قیمت دچار مشكل می‏كند. به گفته وی، آینده‏نگاری به عنوان ابزار اطلاع‏رسانی به شركت‏ها می‏تواند به آنان چه در تحلیل موقعیت خود و چه در اتخاذ تصمیمات یاری رساند. در ادامه این سمینار، دكتر آیت معاون دفتر نمایندگی یونیدو در ایران به جای »دكتر ژان لوك برنارد« نماینده یونیدو در ایران كه به دلیل شركت در كنفرانس عمومی دوسالانه سازمان ملل متحد در این سمینار حضور نداشت، سخنرانی كرد. قائم مقام وی متن سخنرانی نماینده یونیدو در تهران را خواند. در بخشی از سخنان برنارد آمده است: در دنیایی زندگی می‏كنیم كه تغییر و تحول جزء لاینفك آن است و سیستم‏های علمی و تكنولوژیك باید برای تطبیق با این دگرگونی‏های دائمی با تغییر و انطباق تكنولوژی‏های موجود و یا به‏كارگیری انواع جدید آنها، به سرعت از خود واكنش نشان دهند. قائم مقام دفتر یونیدو در تهران بخش دیگری از سخنان برنارد را اینگونه قرائت كرد: توصیه كشورهای عضو، یونیدو را تشویق كرد تا فعالیت‏های پروژه »دوراندیشی در فناوری« را در دیگر مناطق جغرافیایی با اهداف مشترك توسعه‏ای پیاده‏سازی كند.وی از كشورهای اروپای شرقی و مركزی و نیز كشورهای تازه استقلال یافته به عنوان كشورهایی نام برد كه به‏كارگیری برنامه‏های »دوراندیشی در فناوری« را مهم دانسته و از سال ۲۰۰۱ تاكنون در حال اجرای آن برنامه‏ها هستند. آیت به نقل از برنارد افزود: كشورهای در حال توسعه نیز جهت انجام فعالیت‏هایی در زمینه توسعه پایدار جدید با هدف بهبود وضعیت اقتصادی و زیست‏محیطی و سایر منافع اجتماعی در سطح ملی و منطقه‏ای این برنامه‏ها را به طور مستمر اجرا كرده‏اند.
مرجان شهریاری

منبع : مجله گسترش صنعت