اکولوژی انسانی و حفاظت محیط زیست

بسیاری از عوامل میتواند حفاظت حیات وحش را تحت تاثیر قرار دهد. مهمترین موضوعی که میتوان به آن اشاره نمود فرهنگ جامعه میباشد. تاثیر فرهنگ جامعه روی حیات وحش را میتوان از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار داد. به طور کلی فرهنگ جامعه رابطه مستقیمی با حیات وحش دارد. هر چه فرهنگ جامعه غنی تر باشد حیات وحشی نیز غنی تر است.
فرهنگ هر جامعه رابطه مستقیم با بسیاری از فاکتورها از قبیل مسائل اقتصادی، سیاسی، مذهبی، ناحیه ای و ... موجود در جامعه دارد. هر کدام از فاکتورهای بالا در کنش با همدیگر میباشد و میتوانند مسیر همدیگر را تعیین یا تغییر دهند. این مسیر بسیار سرنوشت ساز میباشد و جامعه را به سویی میکشاند که بر نسل آینده تاثیر گذار میباشد. نتایج این برهم کنش ها میتواند مثبت یا منفی باشد. نتایج این برهم کنش ها به طور مستقیم و یا غیر مستقیم حفاظت حیات وحش طبیعی و محیط زیست ایران را تحت تاثیر خود قرار میدهد. این موضوع را میتوان به عنوان اکولوژی انسانی قلمداد نمود. هدف از بحث نیز بررسی اکواوژی انسانی و تاثیر آن روی حیات وحش میباشد.
متاسفانه عوامل فوق حیات وحش ایران را در عصر حاضر به شدت تحت تاثیر قرار داده و نتایج سوء زیست محیطی آن را میتوان به وضوح در طبیعت حاضر فلات ایران مشاهده نمود. از بین رفتن بسیاری از گونه های جانوری به خصوص پستانداران و خیلی وحشتناکتر قرار گرفتن بسیاری از گونه های جانوری در Red List واحد حفاظت حیات وحش جهانی (IUCN ۲۰۰۷) را میتوان از نتایج سوء فاکتورهای بالا ذکر نمود. نتایج برخی تحقیقات روی گونه های جانوری ایران (Torki ۲۰۰۷a, b) نشان داد که سه عامل اساسی، (۱) فقر فرهنگی در نتیجه نا آگاهی مردم، (۲) نبود برنامه های پایستار و مدون دولتی، و (۳) وضعیت اقتصادی در تهدید گونه های جانوری فلات ایران تاقیر به سزایی دارند. اما نیاز است که به تشریح عوامل ذکر شده و دیگر عوامل پرداخت.
در زیر به طور اجمالی به بررسی تاثیر و نقش برخی فاکتورها روی حیات وحش ایران میپردازیم.
۱) تاثیر خانواده:
خانواده بنیانگذار اکولوژی انسانی میباشد. سبک زندگی و رفتار فرزند یا فرزندان (در سنین پایین) هر خانواده در راستای رفتار و سبک زندگی والدین خانواده میباشد. هر خانواده ای بدون شک آداب و رسوم فرهنگی خود را به فرزند خویش انتقال داده. سوالی که در اینجا مطرح میگرد این موضوع است که والدین هر خانواده تا چه اندازه فرزند یا فرزندان خویش را از محیط زیست و مسائل زیستی آگاه مینمایند؟ آیا اصولا برنامه هایی در این راستا وجود دارد؟ جواب این سوال را به خوانندگان محترم که همانا موضوع مورد بحث میباشند واگذار مینماییم.
۲) تاثیر آموزش و پرورش و آموزش عالی:
فرزندان پس از خانواده از طریق مدرسه به طور رسمی وارد جامعه میشوند. این دومین گامی است که بایستی برای حفاظت از محیط زیست برنامه ریزی نمود.اهمیت آموزش و پرورش در یاد دان مسائل و مشکلات زیست محیطی بسیار بالا میباشد. نقش معلمین نیز در راستای آموزش و پرورش میباشد. دو سوال اساسی در اینجا طرح میگردد: (۱) میزان برنامه ریزی آموزش و پرورش به خصوص در دوره دبستان چه اندازه میباشد؟ (۲) آیا معلمین به عنوان رکنی اساسی تا چه اندازه دانش آموزان خویش را از مسائل و مشکلات زیست محیطی آگاه میکند؟ بدون شک داشتن برنامه ای کاربردی از سوی وزارت آموزش و پرورش و بحث معلمین در مورد زیست محیط بسیار مهم و تاثیر گذار میباشد.
۳) تاثیر رسانه های جمعی:
رسانه های عومی از قبیل صدا و سما، روزنامه ها، اینترنت و ........ نقش ارزنده را پس از موضوعات بالا میتوانند ایفا نمایند. نقش صدا و سیما در این زمینه بسیار پررنگ تر میباشد. تهیه برنامه های جذاب که در آن مسائل زیست محیطی را مورد بحث قرار دهد نقش مثبتی در حفاظت منابع طبیعی دارد. اما، رسانه های عمومی تا چه اندازه به تحلیل مسائل زیست-محیطی میپردازند؟ و تا چه اندازه مردم را از وقایع زیست محیطی اطرف خوشان آگاه مینمایند؟
۴) فقر:
فقر مالی به طور کلی متناسب با فقر فرهنگی میباشد. مسلما در جامعه ای که فقر فرهنگی آن بالاست نمیتوان انتظار طبیعتی زیبا را داشت. به بیانی دیگر، فرهنگ ضعیف نمیتواند پشتوانه محیط زیستی غنی باشد. موضوع حفاظت محیط زیست برای جوامع یا افرادی از جامعه که فقر فرهنگی دارند موضوعی جداگانه قلمداد میگردد و از دیدگاه اینچنین افرادی (یا جامعه ای) حفاظت از حیات وحش محدود به فعالیت ادارت و یا سازمان های دولتی (به خصوص سازمان محیط زیست) میگردد. از طرفی دیگر شکار حیوانات وحشی (به عنوان غذا و یا معامله) توسط افراد سود جو موضوع بسیار حساسی میباشد که امروزه سازمان محیط زیست پیگیر این قضیه میباشد و افراد سود جو و خائن به طبیعت را دستگیر، جریمه و حتی زندانی میکند. عکس العمل سازمان محیط زیست در این رابطه بسیار تحسین برانگیز میباشد.
۵) باورهای جامعه:
باورهای جامعه را میتوان به خرافات و شایعات محدود نمود. متاسفانه در جامعه ما شایعت و خرافات فراوانی به چشم میخورد که در ارتباط مستقیم و یا غیر مستقیم محیط زیست میباشد. مثال خرافات را میتوان به کشتن مار و له کردن سر جانور محدود نمود. مواردی شبیه این موضوع در کشور ما (ایران) به طور فراوانی به چشم میخورد. مثال شایعات را میتوان به سمی بودن مارمولک های خانگی محدود مینمایم (برای اطلاات بیشتر میتوان عبارت زیر را در سایت آفتاب یا گوگل "شایعه سمی بودن مارمولک های خانگی" جستجو نمود). خرافات و شایعات موجود در فرهنگ جامعه ما متاسفانه برخی از گونه های جانوری را منقرض نموده و خیلی از آنها را به مرحله انقراض کشانده.
۶) برنامه های دولتی و پایستاری آن:
ادارات و یا سازمان های دولتی برنامه های بسیار جالبی را برای حفاظت محیط زیست میریزند. اما متاسفانه مشکلی که در این راستا وجود دارد این است که خیلی از این برنامه ها کاربردی نمیباشد، پایستار نمیباشند، ممتد نمیباشند و یا اینکه در اجرای آن مشکلاتی به وجود می آید. البته آنچه که در جامعه دیده میشود برنامه های توسه ای و اقتصادی میباشد که برتر از برنامه های حفاظتی در نظر گرفته میشود و در خیلی از موارد برنامه های اقتصادی پیروز بر برنامه های زیست محیطی میگردد. برای مثال در مورد زدن سد در رودخانه هاموضوعی میباشد که جنبه اقتصادی آن بر جنبه زیست محیطیش غلبه میکند. هر چند که از طرف سازمان و یا ادرات مربوطه مخالفت هایی صورت میگیرد اما به دلیل منفعت بالای اقتصادی طرح بایستی به مرحله اجرا برسد.
موارد بسیاری وجود دارد که حیات وحش را به طور اساسی تهدید میکند، اما در اینجا نیاز شد که به بررسی چند عامل پرداخت تا حداقل زنگ خطری برای طبیعت دوستان باشد.
نتیجه کلی که میتوان گرفت این است که فرهنگ هر جامعه با حفاظت حیات وحش رابطه مستقیمی دارد، و هر چه فرهنگ جامعه ضعیف باشد حیات وحش نیز وضعیت بسیار بدی پیدا خواهد نمود و در آیند بدتر خواهد شد.
امید است که مسئولین محترم و به خصوص مردم عزیز ایران برای حفاظت حیات وحش فلات ایران بیش از پیش ارزش قائل شوند و به طور مستقیم در حفاظت حیات وحش ایران شرکتی مستحکم و پایستار نمایند.

فرهنگ ترکی
مرکز تحقیقات اکولوژی و خزنده دوزیست شناسی
(Farhang Torki Ecology and Herpetology Center for Research, FTEHCR)
References:
Torki. F. ۲۰۰۷a. Notes on Some Ecological and Social Aspects of Geckos in Iran. Chit Chat, GGA. ۱۹: ۸-۱۱.
Torki, F. ۲۰۰۷b. Gloomy future of an Iranian newt; Neurergus kaiseri. FROGLOG; Newsletter of the IUCN /SSC Amphibian Specialist Group (ASG), Vol. ۷۹: ۳
IUCN Red List of Threatened Species, ۲۰۰۷; Internet: http://www.iucnredlist.org/