اقتباس ، ادبیات و تئاتر دفاع مقدس

تئاتر در هر شکلی و در قالب هر ژانری که تولید شود، نیازمند دستیابی به ساختاری است که آن را با جهان واقعی مرتبط سازد. حتی انتزاعی ترین اشکال تئاتر نیز می بایست با رویکردهایی که عناصر آشنای ذهن و دنیای مخاطبانشان دارند تحقق پیدا کنند.
تئاتر یک فرایند ارتباطی است و توسط ارتباط دوسویه میان هنرمند و اثر هنری با مخاطبانش تکمیل می شود و از همین روی باید دارای عناصری آشنا باشد که از طریق استدلال و در کنار هم قرار گرفتن آنها به مضمونی خاص منتهی شده و منطقی ذهنی را نتیجه دهد. این منطق ذهنی حاصل دریافت و استدلال مخاطب است.
بنابراین تئاتر برای شکل گیری هر محملی را بستر روایت و اجرایش قرار می دهد تا بتواند به نتیجه مطلوب که همان تکمیل فرایند ارتباطی است دست پیدا کند.
تئاتر دفاع مقدس نیز تحت هر شرایط و رویکردی قصد دارد تا به مضمونی واقعی اشاره کند و حتی اگر حاصل آن واقعی نباشد می بایست بر اساس بسترهای واقعیت شکل بگیرد. در این راه اما، تنها دستمایه قرار دادن و تولید داستانهای نزدیک به واقعیت تنها راه دستیابی به هدف نیست.
تئاتر دفاع مقدس می تواند برپایه یکسری اطلاعات و حتی بر پایه کلیات رویداد داستانپردازی کند و موضوعیت خود را بدست آورد. به طور قطع تحلیل و دیدگاه نویسنده و کارگردان در مورد واقعه آشنا و موجود مهمترین بستر چنین اتفاقی خواهد بود. حاصل چنین پرداختی نیز بدون شک تئاتری است که مولفه های مورد انتظار و مطلوب را می تواند با خود بهمراه داشته باشد.
اما مسئله مهمتر آن است که هرگونه و شکل تئاتری و به ویژه تئاتر دفاع مقدس برای رسیدن به معیار و حد مطلوب نیازمند دستمایه ها و بسترهای گسترده تری است.
در واقع تنوع و تازگی تئاتر دفاع مقدس را باید در گرو به کارگیری سایر حوزه های مرتبط با آن جستجو کرد.
تئاتر هنری مستقل است، اما این بدان معنا نیست که نمی تواند از سایر حوزه ها و دیگر هنرها و حوزه های مرتبط با خود بهره بگیرد. بلکه حتی عدم دستیابی به این حوزه ها و استقلال کامل دادن به آن می تواندمانع پیشرفت و پویایی تئاتر باشد.
تئاتر دفاع مقدس بسترها و دستمایه های اصلی اش را از وقایع کلی و جزئیات مربوط به جنگ تحمیلی می گیرد و این دستمایه ها را به درستی تبدیل به عناصر درام می کند. اما مسئله مهم در مورد فعالیت تولیدی تئاتر گسترده گی حوزه های مرتبط با درام است.
تجربیات سالهای اخیر در حوزه تئاتر دفاع مقدس نشان داده که با فاصله گرفتن از دوران جنگ رفته رفته اطلاعات واقعی و مستند جنگ و استفاده از این اطلاعات کاهش یافته حاشیه جنگ بیشتر مطرح شده است. البته دستمایه قرار دادن حواشی جنگ هیچگاه از اصل آن جدا نیست اما این حاشیه هر چقدر که از اصل فاصله بگیرد وابستگی اش به آن را از دست می دهد و به انتزاع و انقطاع از مضمون منجر می شود.
حال برای نزدیک کردن پیرامون جنگ به اصل آن چه کار باید کرد؟ چه ظرفیت ها و قابلیتهایی می توانند تئاتر دفاع مقدس را موضوعیت آن نزدیک کنند؟ و چه حوزه و بسترهایی قادرند که ظرفیت ها و بسترهای مرتبط با موضوع را در مورد دفاع مقدس تقویت کرده و به تئاتر دفاع مقدس پویایی و انسجام بیشتری ببخشند؟
ادبیات یکی از مهمترین حوزه هایی است که به واسطه تنوع و گستردگی طرح مضامین می تواند در این زمینه کمک زیادی به تئاتر دفاع مقدس بکند. ادبیات چه در قالب شعر که همواره از غنی ترین انواع بیان مسائل جنگ بوده و چه در ساختار داستان و رمان همواره در سالهای پس از جنگ رشد و پیشرفت روز افزون داشته و نه تنهایی به اندازه سایر حوزه ها دچار رکود و عقب ماندگی نشده، بلکه تا همین امروز رفته رفته خودش را تقویت کرده از منابع و داشته های بسیاری هم در کارش بهره گرفته است.
طی سالهای اخیر رمانها، داستانها و اشعار بسیاری بوده اند که توسط شاعران و داستان نویسان ماهر نوشته شده اند. بسیاری از این نویسندگان خودشان جنگ را تجربه کرده اند و در واقع با هنرشان در حوزه ادبیات بخشی از واقعیات، دیدگاه ها و برداشتهای دوران دفاع مقدس را مطرح کرده اند. بسیاری از آثار به وجود آمده درباره جنگ و دفاع مقدس در این حوزه حتی از نظر ساختار و قالب داستانی بسترهای مناسبی هستند که با کمترین تغییر می توانند تبدیل به ساختاری دراماتیک شده و به پیشرفت و پربار شدن تئاتر هم کمک کنند.
ادبیات دفاع مقدس ما، حتی از دید بسیاری از صاحبنظران از دیگر حوزه های خلاقه و مرتبط با موضوع دفاع مقدس کاملتر پویاتر هم بوده است. بنابراین تئاتر دفاع مقدس برای برون رفت از ورطه تکرار و درگیر شدن با کلیشه های موضوعی و اجرایی می تواند خودش را به حوزه های دیگر نزدیک کرده و حتی از ظرفیت ها و قابلیتهای ادبیات داستانی نیز بهره بگیرد.
داستانهای دفاع مقدس که حالا چند سالی است در سطحی وسیع و با حمایت سازمانهای فرهنگی و پژوهشی مرتبط با حوزه جنگ تولید و ارائه مطلوبتری هم دارند از این منظر یکی از بهترین دستمایه های تولید متون نمایشی هستند که اگر با نگاه و تکنیک هنرمندانه و تئاتری مورد استفاده و کاربرد قرار گیرند مسلما بخشی از تئاتر دفاع مقدس را با تحول و پویایی چشمگیری مواجه خواهند ساخت. دستیابی به این نتیجه به سادگی و با نزدیک شدن حوزه درام به ادبیات داستانی امکان پذیر است و مسلما بازخوردهای این چنین رویکردی در کوتاه مدت و به فراخور نوع استفاده و کارکرد مضمون خودشان را نشان خواهند داد.
از آنجا که پایه و اساس شکل گیری درام داستان و ساختار داستانی است این نوع بهره گیری و اقتباس مواد اولیه ای را در اختیار تئاتر قرار می دهد که در بدبینانه تدین شرایط، دست کم به لحاظ بالا بردن آمار تولید آثار و متون نمایشی ثمربخش و مفید خواهد بود.
اما به جز داستان و شعر، دیگر زمینه های مکتوب در حوزه تئاتر دفاع مقدس نیز به سادگی می توانند باعث پیشرفت ها و تحولات بسیاری در زمینه تولید متن باشند. خاطره نویسی، خاطره گویی و تاریخ نگاری دفاع مقدس نیز یکی از دیگر حوزه هایی است که طی سالهای اخیر به درستی مورد توجه سازمانهای حامی قرار گرفته است و به جز قرار دادن ارتباط مستقیم وقایع با مخاطبین و مردم از طریق تولید فیلم و نشر کتاب می تواند به عنوان دستمایه کارهای نمایشی نیز ارزش و اهمیت زیادی پیدا کند.
اقتباس از خاطرات و دستنوشته های کسانی که در جنگ حضور داشته اند می تواند به عنوان یک رویکرد مهم در ادبیات دراماتیک مورد استفاده قرار گیرد. بکارگیری این شیوه مثل آن است که هنرمند تئاتر تجربه ای واقعی از خودش را دستمایه تولید اثرش قرار دهد.
تئاتر دفاع مقدس بدون استفاده از این منابع و وقایع که اینک بسیاری از آنها به صورت مکتوب در اختیار نویسندگان تئاتر دفاع مقدس قرار دارند همواره به انتزاع و گرایش به خیالپردازی و داستانپردازی فاقد منطق و واقع گرایی نزدیک می شود و برعکس در صورت استفاده از آنها خواهد توانست نتایج مطلوبتری را تجربه نماید.
تئاتر برپایه واقعیت شکل می گیرد، حتی اگر اجرای تئاتری سبک واقعگرایانه نداشته باشد. در این مسیر یکی از بهترین راهکارها برای تولید بخشی از متون نمایشی دفاع مقدس می تواند ادبیات باشد.
ادبیات در سایر حوزه ها و ژانرهای تئاتری همواره یک بستر و محمل پرداخت مهم بوده است و در کلیت تئاتر ما نیز اگر چه جایگاه مطلوبی در زمینه اقتباس ندارد اما گهگاه صورت گرفته و نتیجه هم داده است. بنابراین هنرمندان و نویسندگان تئاتر دفاع مقدس و به ویژه نویسندگان جوان که تجربه رویارویی مستقیم با جنگ و دوران دفاع مقدس را نداشته اند، برای دستیابی به اهداف و نتایج مطلوب تر می توانند این شیوه را مورد استفاده قرار دهند.

علیرضا اسدی

منبع : تئاتر مقاومت