خداحافظ K۲

پس از حوادث یازدهم سپتامبر، ایالات متحده برای تعقیب همكاری های مشترك با ازبكستان دلایل زیادی یافت. ایالات متحده برای اجرای عملیات نظامی خود در افغانستان، به پایگاه های هوایی در آسیای مركزی احتیاج داشت. ازبكستان نیز حضور سربازان ایالات متحده در خاك خود به شكل پایگاه هوایی در كارشی - خان آباد (k۲) نزدیك مرزهای خود با افغانستان را نشانه ای قدرتمند دانست تا چهره بین المللی و بیش از آن، هدف خود برای تبدیل به قدرت سیاسی برتر در منطقه را ارتقا دهد. به علاوه، همكاری نزدیك با یك قدرت دور، به حكومت ازبكستان اجازه داد تا خود را از تأثیر نفوذ همسایگان قدرتمند خود در شمال و شرق یعنی روسیه و چین، رها بداند. ازبكستان و ایالات متحده برای تحكیم همكاریهای خود، توافقنامه همه جانبه «چهارچوب تشریك مساعی و همكاری استراتژیك میان ایالات متحده آمریكا و جمهوری ازبكستان» را در ماه مارس ۲۰۰۲ امضا كردند. به موجب این توافقنامه، دولت «اسلام كریم اف» موافقت خود را با سیاست آزادسازی اقتصاد اعلام كرد و نیز خود را متعهد به بهبود شرایط حقوق بشر در ازبكستان و توسعه نهادهای دموكراتیك به كمك ایالات متحده دانست.
زوال دوستی
برای مدتی، چنین به نظر می رسید كه كریم اف در برخی از زمینه ها قصد ایجاد اصلاحات را دارد؛ اصلاحاتی كه مدتهای طولانی مورد درخواست بوده است اما همین قول آبكی نیز تحت تأثیر حوادث محلی و منطقه ای از بین رفت.روابط ایالات متحده و ازبك ها در نوامبر و دسامبر ۲۰۰۳ اولین ضربات خود را دریافت كرد، یعنی هنگامی كه مخالفت های گسترده گرجی ها علیه رئیس جمهور «ادوارد شوارد نادزه» تبدیل به «انقلاب مخملین» شد كه نردبانی برای به قدرت رسیدن «میخائیل ساكاشویلی» بود. جنبش جوانان زیر بیرق كما را! (كافی!) نقشی كلیدی در تغییرات تفلیس ایفا كرد.این تغییر تا آن سوی قزاقستان نیز طنین انداخت. حاكمان مستبد سراسر جمهوری های سابق اتحاد شوروی، و به ویژه اسلام كریم اف، در عین وحشت، از چنین تهدید تازه ای در مورد حكومت خود بهت زده نیز شده بودند. شوارد نادزه می گوید كه كریم اف را ملاقات كرد و به او در مورد ظرفیت نفوذ تشكل های غیردولتی (NGOها) به ویژه طرفداران اصلاح حقوق بشر و دموكراتیزه سازی هشدار داده بود. پاسخ كریم اف و دیگر همتایانش در آسیای مركزی عبارت بود از تنها طریقی كه آنها بلد بودند؛ یعنی سركوب بیشتر.
بنابراین، در بهار ،۲۰۰۴ حكومت كریم اف ابراز دشمنی علنی با تشكل های غیردولتی غربی و سوءظن فزاینده در مورد حامیان آنها در غرب را آغاز و روسیه و چین را با نگرش خود همراه كرد. این كشورها این موضوع را پایه تجدید روابط خود با اسلام كریم اف قرار دادند؛ روابطی كه هنوز ادامه دارد. در ژوئن ،۲۰۰۴ كریم اف میزبانی اجلاس «سازمان همكاری شانگهای» (SCO) را برعهده گرفت و اعضای آن یعنی چین، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیكستان و ازبكستان «بیانیه تاشكند» را امضا كردند. این یك مركز ضدتروریسم را در پایتخت ازبكستان پایه ریزی كرد كه نشانگر یك تعهد متقابل در برابر دیدگاه استراتژیك مشترك شامل تضمین امنیت سیاسی و ثبات اجتماعی دولتهای عضو شد.
۳ تفاوت عمده دیگر در نقطه نظرات میان ازبكستان و ایالات متحده در سال ۲۰۰۴ و اوایل ۲۰۰۵ آشكار شد. نخست، در تابستان ۲۰۰۴ دولت ایالات متحده تصمیم گرفت از اعطای كمك های اختصاص داده شده به دولت، خودداری كند كه دلیل آن شكست در پیشبرد اصلاحات بارز سیاسی، اقتصادی و حقوق بشر در آن كشور بود. گرچه پنتاگون این كمك ها را با هدایای نظامی همسانی جایگزین كرد، اما این تصمیم از نظر سیاسی موجب آزار كریم اف و رژیم او شد.
دوم، ایالات متحده از موج اعتراضات به طرفداری از دموكراسی و به دنبال آن انتخابات تقلبی اوكراین در نوامبر ۲۰۰۴ استقبال كرد. این اعتراضات با «انقلاب نارنجی» به اوج خود رسید و با كمك فراوان جنبش پورا («وقتشه!»)، «ویكتور یوشچنكو» را به ریاست جمهوری رساند.
سوم، ایالات متحده به سرعت به سوی حمایت از شورش قرقیزستان در ماه مارس ۲۰۰۵ شتافت كه سبب سرنگونی «عسگرآقایف» شد و روندی را كه به انتصاب «قورمان باقی اف» در «بیشكك» انجامید، سهولت بخشید. این فتنه در همسایگی كریم اف، او را حتی بیش از حوادث اوكراین و گرجستان آشفته كرد.پس از این مرحله، اسلام كریم اف از طرفی نسبت به دسیسه ایالات متحده برای تحقق انقلاب در سراسر اورآسیا متقاعد شد و از سوی دیگر، با همكاری سودمند همپیمانان بدون شرط چینی و روسی پشتگرمی یافت. شكاف میان تاشكند و واشنگتن عمق بیشتری یافت وسركوب نظامی وحشیانه شورش ماه مه دره «زغانه» در شهر «اندیجان» سبب تیرگی بیشتری در روابط آنها شد.
حوادث اندیجان و پس از آن
پس از قتل عام سیزدهم ماه مه، كه هنوز جزئیات آن موردمشاجره قراردارد، پرزیدنت كریم اف به سرعت یك روایت رسمی از حوادث را منتشر و اعلام كرد همه آنهایی كه در این خیزش شركت داشته اند، «تروریست»های وابسته به گروههای تروریست اسلامی بین المللی هستند. وی بدون ذكر نام كشور خاصی، «قدرت های بزرگ» را به سازماندهی خیزش اندیجان به عنوان بخشی ازمبارزه برای دردست گرفتن اوضاع ازبكستان و سپس غلبه بر كل منطقه، متهم كرد.
این حقیقت كه كریم اف پس از اندیجان از پكن و مسكو دیدار كرد، تأیید این فرض است كه منظور از عبارت «قدرت های بزرگ»، به ایالات متحده برمی گردد.درهمین ارتباط، كریم اف در یك كنفرانس خبری باحضور رئیس جمهوری روسیه، «ولادیمیرپوتین»، ناتو و كنگره آمریكا و پارلمان اروپا را به طراحی قطعنامه ای برای بررسی مستقلانه خشونت های اندیجان، قبل از این كه چنین چیزی اتفاق بیفتد، متهم كرد.
این اظهارات به طور وسیعی در رسانه های دنباله روی ازبكستان، با تأكید بر روند رو به بحران روابط ایالات متحده و ازبكستان انعكاس یافت. با این وجود، به نظر می رسید در این مرحله، حكومت ازبك راضی به حفظ روابط نظامی با ایالات متحده و ناتو باشد تا شرایط را برای نهادهای غیردولتی غربی غیرقابل تحمل كند.برخی از اظهارات وی نشاندهنده آن است كه تاشكند احتمالاً راضی به ازسرگیری مذاكرات مربوط به پایگاه كارشی - خان آباد و جزئیات روابط با غرب است.اما نقطه نظرات رادیكال تر زمانی ابراز شد كه سازمان همكاری شانگهای در ماه جولای ۲۰۰۵ بیانیه ای خطاب به ایالات متحده منتشركرد كه از آن كشور می خواست تاریخ عقب نشینی نیروهای نظامی خود را مشخص كند.با این وجود، پس از دیدار اضطراری «دونالد رامسفلد» ازمنطقه، ایالات متحده توانست ادامه همكاری نظامی مشترك را با قرقیزستان (میزبان سربازان آمریكایی) و تاجیكستان تضمین كند. پس ازآن، ایالات متحده به سازماندهی اسكان پناهندگان اندیجان كه پس از قتل عام از قرقیزستان به رومانی فراركرده بودند، كمك كرد. ازبكستان نیز در پاسخ، درماه جولای به ایالات متحده دستور داد تا پایگاه كارشی - خان آباد را براساس توافقنامه اكتبر ،۲۰۰۱ درمدت ۱۸۰ روز تخلیه كند.
و اكنون؟عقب نشینی از اندیجان، ازبكستان رابه یك مسأله پردردسر برای سیاستگذاران غربی تبدیل كرد.اسلام كریم اف به طور منطقی باید امیدوار باشد تا زمانی كه ازبكستان نقش میزبانی سربازان ایالات متحده را برعهده دارد، پاسخ ها به قتل عام، در سطح سخنوری باقی خواهدماند. اما آنگونه كه «گرك موری» سفیر سابق بریتانیا در ازبكستان، در رادیو آزاد اروپا اظهارداشت: كریم اف احتمالاً نمی داند كه حكومت خود را درچه شرایط خطرناكی قرارداده است.همزمان، ایالات متحده و شركای اروپایی آن، چندگزینه برای به انزوا كشاندن و یا حتی تأثیر بر شرایط ازبكستان مطرح كرده اند كه عبارت است از حكومت، ارتش و مكانیسم های جامعه مدنی. بهترین استراتژی آنها گرچه ممكن است شانس كمی برای منفعت كوتاه مدت در برداشته باشد، درچهار بخش است: تقویت دستاوردهای دموكراتیك در قرقیزستان، تشویق و دادن امتیاز برای اصلاحات دموكراتیك در قزاقستان، آگاه سازی شهروندان ازبك نسبت به همدردی خود با وضعیت مصیبت بار آنها و تبدیل كریم اف به دردسری برای روسیه. سه مورد اول به آسانی قابل دستیابی هستند و چهارمی می تواند منافع ویژه ای دربرداشته باشد.گرچه چین به یك مدافع سرسخت كریم اف تبدیل شده است، اما بدون شك، روسیه با تاریخ مدرن مشترك و تماس های اقتصادی و فرهنگی، از نفوذی عظیم بر ازبكستان بهره مند است.روسیه، و نه چین، نقش خود را به عنوان یك بازیگر مهم درطول روسیه اشتیاق خود را برای پس كشیدن حمایت از آرمان ازدست رفته همپیمان خود، درطول مخالفت های مردمی كه آقایف را در قرقیزستان سرنگون كرد، نشان داد و به راستی، با پیش بینی ناآرامی سیاسی در بیلوروسی به میزان قابل توجهی از «آخرین دیكتاتور اروپا» الكساندر لوكاشنكو فاصله گرفت.اسلام كریم اف احتمالاً به دستور خود مبنی بر تعطیلی كارشی - خان آباد به عنوان یك حركت استراتژیك زیركانه می نگرد، اما وضعیت فلاكت بار اقتصادی كه وی بر آن حكومت می كند، سبب می شود كه نتیجه آن مبنی بر آشوب های آینده در ازبكستان، تقریباً قابل پیش بینی باشد و نیز پیش بینی شود كه ایالات متحده همه توان خود را به كار خواهدبرد تا هزینه سیاسی حمایت از كریم اف را برای روسیه و درصورت امكان برای چین بسیار بالا ببرد.درعین حال، ضرورت دارد كه ایالات متحده و شركای آن در غرب، خود را برای ایفای یك نقش مهم در ساختن یك ازبكستان آزاد و باثبات، پس از كریم اف، آماده كنند.
منبع: سایت اینترنتی Opendemocracy
ترجمه: فاطمه موثق نژاد

منبع : روزنامه ایران