در مجلس را قفل کردند

ابتدای دی ماه ۱۲۹۰ رئیس نظمیه تهران مجلس شورای ملی را درست مانند یک دکان معمولی تعطیل و درهای آن را قفل کرد. این تعطیلی با فشار یک کشور بیگانه اتفاق افتاد و پارلمان ایران که قصد مقاومت داشت از مسیر امور کشوری کنار گذاشته شد. همان طور که بین دوره اول و دوم مجلس با دوران استبداد صغیر فاصله افتاده است مجلس دوم هم در اواخر کار خود با تعطیلی مواجه شد و تا تشکیل مجلس سوم ایران مدتی فاقد پارلمان بود.
اقتصاد ایران در دوران پس از فتح تهران نظم خاصی نداشت و بر اساس روش های قدیمی درباری اداره می شد. همین روش ها هم باعث شده بود تا پادشاهان قاجار بخشی از ثروت کشور را به باد داده و آنچه را که می توانستند نزد بیگانگان به گرو بگذارند. از طرف دیگر نظام اقتصادی در بیشتر نقاط ایران بر اساس کشاورزی معیشتی اداره می شد. روستا ها و آبادی های بسیاری بدون ارتباط مداوم با دیگر نقاط و براساس نظام ارباب- رعیتی به تولید محصول می پرداختند که با هر خشکسالی و سیل یا شیوع بیماری مصیبت گریبان آنها را می گرفت. قسمت زیادی از ایران هم شامل مناطق ایلات و عشایر می شد که صاحب ملک نبودند ولی از نوعی خودمختاری و قدرت نظامی بهره داشتند. گرچه در شهرها بازرگانان به داد و ستد می پرداختند و سرمایه یی برای خود اندوخته بودند ولی آنها نیز تعهدی به دستگاه های حکومتی احساس نمی کردند. ناامنی و آشوب و دخالت آشکار کشورهای بیگانه هم این وضعیت را تکمیل می کرد. مورگان شوستر باید از این جامعه «مالیات» می گرفت.در خردادماه قانون تشکیل و ترتیب امور مالیاتی مملکت در مجلس تصویب شد و به مورگان شوستر اختیارات خزانه داری کل ایران اعطا شد. قانون اختیارات مالیاتی شوستر به قانون ۲۳جوزا معروف است. شوستر امریکایی و ۱۶ نفر از همراهانش وارد ایران شدند. در زمانی که هر مقام کشوری و لشکری برای خود تفنگچی داشت، نیروهای نظامی روسیه و انگلیس در گوشه و کنار مستقر بودند و مهم تر از همه مجاهدان مشروطه خواه و فاتحان تهران هنوز هم دست از سلاح های خود برنمی داشتند.
شوستر برای وصول مالیات معوقه نیروی نظامی مستقلی تشکیل داده و نام آن را ژاندارمری خزانه نهاد. این سازمان به وسیله ۱۰ افسر خارجی و ۳۵ افسر ایرانی اداره می شد و ریاست آن را ماژور استوکس از سفارت انگلیس بر عهده داشت. بنا بود ژاندارمری خزانه به زور مالیات های قبلی را از افراد صاحب نفوذ اخذ کند. این افراد اغلب عضو دربار بودند ولی واکنش اصلی را نه دربار بلکه روسیه تزاری نشان داد.سالارالدوله و شعاع السلطنه برادران محمدعلی شاه مخلوع در پی کسب دوباره تاج و تخت بودند. شعاع السلطنه برای محمدعلی شاه می جنگید ولی سالارالدوله تمایل داشت که در صورت ممکن خود به سلطنت دست پیدا کند. شعاع السلطنه در بابل و سالارالدوله در کرمانشاه لشکریانی را مستقر کرده و آماده حمله به نقاط مرکزی بودند. در مردادماه مجلس دوم شورای ملی در پاسخ به اقدامات محمدعلی شاه و برادرانش این قانون را به تصویب رساند که «کسانی که محمدعلی میرزا را دستگیر یا اعدام کنند یکصد هزار تومان جایزه دریافت خواهند کرد.» قیمت سالارالدوله و شعا ع السلطنه کمتر بود و برای هر کدام فقط ۲۵ هزار تومان جایزه می دادند. چند ماهی به درگیری این سه برادر با قوای دولتی گذشت. لشکر محمدعلی شاه در فیروزکوه شکست خورد ولی از سوی دیگری حمله کرد و این بار در ورامین تار و مار شد. قوای دولتی، مجاهدان ارمنی و نیروهای بختیاری در امامزاده جعفر ورامین ارشدالدوله فرمانده محمدعلی شاه را مجروح و سپس اعدام کردند.
لشکر شعاع السلطنه در همان مازندران با اولین رویارویی شکست خورد. برادر بعدی، سالارالدوله که خود را شاه خوانده بود ابتدا در ملایر موفقیت هایی به دست آورد و چند منطقه را در اختیار گرفت ولی در نوبران شکست خورد و هر سه برادر فراری شدند.شوستر مالیات عقب مانده این فراریان را تعیین کرد. شعاع السلطنه بدهکار اصلی بود و شوستر قصد توقیف املاک او در تهران را داشت. در اینجا روسیه حاضر شد و نماینده سفارت به وزارت امور خارجه تذکر داد املاک شعاع السلطنه در گرو بانک روس است. قزاق ها هم به دفاع از املاک شعاع السلطنه در مقابل ژاندارمری خزانه پرداختند.نجفقلی خان صمصام السلطنه در مجلس حاضر شد و به عنوان رئیس الوزرا اعلام کرد بنا به ادعای دولت روسیه ژاندارمری خزانه باید املاک فوق را تخلیه کند. در نتیجه دو جبهه شکل گرفت؛ مجلس که قصد گردن نهادن به خواسته های روسیه را نداشت و کابینه و نظمیه که می خواستند نظر روسیه تامین شود.هشتم آذرماه سفارت روسیه اولتیماتومی برای ایران صادر کرده و برای اجرای آن ۴۸ ساعت مهلت تعیین کرد. اولتیماتوم شامل سه دستور بود؛
۱) اخراج شوستر
۲) استخدام کارمندان خارجی تنها با اجازه دولت های روس و انگلیس
۳) پرداخت هزینه لشکرکشی روسیه به ایران.مجلس اولتیماتوم را نپذیرفت و مردم نیز به حمایت از مجلس پرداختند به گونه یی که در شهرهای مختلف تظاهرات به راه افتاد. قوای روسیه که قبل از این در آذربایجان و گیلان مستقر بودند وارد قزوین شدند.
علمای نجف و کربلا نسبت به این تهدید بیگانگان اعتراض کردند و جمعی از آنان به سمت ایران روانه شدند. متاسفانه در این میان اتفاق ناگواری رخ داد و آیت الله ملامحمدکاظم خراسانی فقیه عالی قدر و از حامیان بزرگ مشروطه درگذشت. موجی از اندوه و ماتم نجف، کربلا و سراسر ایران را فرا گرفت و اصناف و مردم سه روز به عزاداری پرداختند.ظاهراً تهدید روس ها جدی بود و امپراتور به فرماندار قفقاز دستور داده بود چهار هزار سرباز را به ایران بفرستد. صمصام السلطنه وحشت زده از مجلس خواست یا اولتیماتوم را بپذیرد یا پنج نماینده با اختیار تام معرفی کند تا به اتفاق دولت در مورد اولتیماتوم تصمیم بگیرند. شایع شده بود که سربازان روسی از مرزهای شمالی به سوی ایران می آیند. در روز رای گیری جو مجلس بسیار ملتهب بود ولی نمایندگان به رغم هراس از ارتش روسیه حاضر نشدند اولتیماتوم را بپذیرند. قبول اینکه کارمندان خارجی با نظر روسیه استخدام و اخراج شوند برای وکلای مجلس دوم قابل تحمل نبود. صمصام السلطنه هر چه می توانست به کار بست ولی در رای گیری علنی حتی یک رای مثبت به دست نیاورد. روز بعد یپرم خان سرپرست نظمیه (رئیس پلیس) توانست یک فهرست ۵ نفره را از مجلس اخذ کند. دولت هم این اسامی را به عنوان نظر مثبت قلمداد کرده و به سفارت روسیه ابلاغ کرد اولتیماتوم پذیرفته شده است در حالی که مجلس به صراحت مقاومت می کرد.ارتش روسیه که به بهانه اولتیماتوم وارد ایران شده بود هجوم خود به شهرها را آغاز کرد. در ۲۸ آذر اولین درگیری ها در گیلان روی داد. در همین روز و زمانی که جو مجلس متشنج شده بود به مورگان شوستر اعلام شد هر چه سریع تر ایران را ترک کند. تا اول دی ماه قزاق ها تبریز را تصرف کرده و به قتل و غارت گسترده یی مشغول شدند. مشهد هم به همین سرنوشت دچار شد.
آن هم زمانی که ارتش ایران مشغول جنگ با مدعیان سلطنت و آشوبگران محلی بود.هیات دولت که کنترل اوضاع را از دست داده بود از ناصرالملک نایب السلطنه قاجار که دارای اختیارات پادشاهی و جانشین احمدشاه خردسال بود خواست تا مجلس را منحل کند. ناصرالملک هم با علاقه بسیار پذیرفت. یپرم خان برای اجرای دستور به سمت پارلمان رفت، وکلا و کارمندان را از ساختمان بیرون و درها را قفل کرد.در این ماجرا نظر انگلیس هم بی تاثیر نبود و ادوارد گری وزیر خارجه این کشور نمی خواست با تحریک روس ها منافع انگلیس در جنوب ایران و هندوستان به خطر بیفتد. با وجود اینکه ایران دیگر اولتیماتوم را پذیرفته بود ولی ارتش روسیه دست از جنایات خود برنداشت و چند روز بعد ثقه الاسلام تبریزی مجتهد بزرگ شهر را به همراه هفت تن دیگر از مشروطه خواهان به دار آویختند.
در نیمه بهمن ماه حکم ریاست موقت خزانه برای مسیو برنارد بلژیکی که رئیس گمرک بود صادر شد. در اواخر بهمن شوستر با دریافت خسارت از ایران خارج شد و ژاندارمری خزانه با ژاندارمری دولتی ادغام شد.ارتش روسیه تا مدت ها در ایران باقی ماند و ماجرای شلیک توپ به حرم حضرت رضا(ع) در همین ایام رخ داد. یپرم خان چند ماه بعد در درگیری با باقی مانده سپاه سالارالدوله که هنوز مدعی سلطنت بود کشته شد. ناصرالملک رویه دیکتاتوری در پیش گرفت و به همراه صمصام السلطنه مخالفان خود را سرکوب کردند. مورگان شوستر پس از خروج از ایران کتابی در مورد وضعیت اجتماعی و سیاسی ایران نوشت که طبیعتاً در آن چهره یی نامناسب از کشور ترسیم کرده است. وی موسسه یی انتشاراتی دایر کرد و تا سال ها پس از جنگ جهانی دوم به زندگی ادامه داد.گفته می شود نمایندگان مجلس دوم افرادی وفادار و وطن پرست بودند که به رغم اطمینان از شکست باز هم حاضر نشدند با رای خود دخالت یک کشور خارجی را تایید کنند.

محمد سرابی

منبع : روزنامه اعتماد