بررسی وضعیت خطرپذیری لرزه‌ای تهران

شهر تهران به عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور از پتانسیل لرزه‌خیزی بالایی برخوردار است. نگاهی به تاریخچه زمین‌لرزه‌های ایران نشان می‌دهد که تهران با نام قدیمی ری چندین بار در زمین‌لرزه‌های بزرگ تاریخی ویران شده است.
همچنین مناطق اطراف تهران مانند گرمسار، ایوانکی، غار، طالقان، قزوین، بوئین‌زهرا و دماوند نیز در گذشته چندین بار توسط زمین‌لرزه‌های بزرگ، آسیب دیده‌اند.
با وجود فعال بودن پهنه تهران و ثبت زمین‌لرزه‌های متعدد کوچک در این پهنه، در قرن حاضر زمین‌لرزه‌های مخربی در این گستره رخ نداده است و این نبود لرزه‌ای را باید نشانه‌ای از تجمع انرژی در زمین دانست که احتمال وقوع زمین‌لرزه‌ای ویرانگر را افزایش می‌دهد.
● آسیب‌پذیری شهر
توسعه شهر تهران و ساخت‌وسازها در چندین دهه گذشته اغلب ناسازگار با میزان خطر زلزله صورت پذیرفته است. مطالعات علمی و دقیق تحلیلی و آزمایشگاهی ثابت کرده است که بسیاری از ساختمان‌های موجود در تهران در برابر زلزله‌های قوی آسیب‌پذیر هستند.
برآوردهایی که از سوی مراکز پژوهشی و نیز سازمان‌های اجرایی در رابطه با وضعیت آسیب‌پذیری لرزه‌ای تهران انجام شده است نیز وضعیت تکان‌دهنده‌ای از میزان تلفات و خسارات ناشی از زلزله احتمالی در تهران را نشان می‌دهند.
به ‌منظور کاهش خسارات و در نتیجه تلفات ناشی از چنین زلزله محتملی لازم است برنامه‌های مدونی برای بهسازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و تاسیسات حیاتی تهیه و اجرا شوند اما برای تهیه چنین برنامه‌هایی ابتدا باید وضعیت آسیب‌پذیری در شهر تهران شناسایی شود. آسیب‌پذیری تهران را می‌توان در ۳ بخش آسیب‌پذیری ساختمان‌ها، بافت‌های فرسوده و شریان‌های حیاتی بررسی کرد.
● آسیب‌پذیری ساختمان‌ها
کاهش آسیب‌پذیری ساختمان‌ها (خصوصی و عمومی)‌ با روش‌های مختلف مقاوم‌سازی،‌ بهسازی و نوسازی مهم‌ترین رکن در مرحله پیشگیری از بحران زلزله در تهران محسوب می‌شود؛ ولی بدون شناخت وضعیت و موقعیت ساختمان‌های آسیب‌پذیر عملا این امکان وجود ندارد.
تاکنون مطالعات موردی متعددی برای شناسایی آسیب‌پذیری برخی ساختمان‌های خاص از سوی مراکز علمی یا اجرایی صورت گرفته؛ ولی متاسفانه مطالعات معدودی برای شناخت آسیب‌پذیری ساختمان‌های شهر تهران در مقیاس کلان و به صورت یک مجموعه واحد انجام شده است.
چنین مطالعاتی می‌بایست با مقیاس مناسب شهری (۲۰۰۰/۱ تا ۵۰۰۰/۱) و با مطالعات میدانی‌ انجام شوند تا تصویر واقعی از وضعیت آسیب‌پذیری شهر تهران در برابر زلزله‌های احتمالی ارائه شود.
● بافت‌های فرسوده
آسیب‌پذیرترین نواحی شهری در برابر زلزله مناطق دارای بافت‌های فرسوده هستند. تعریف بافت فرسوده از دیدگاه خطر زلزله، اندکی با تعاریف متعارف در شهرسازی متفاوت است.
عواملی نظیر وجود ساختمان‌های قدیمی،‌ معابر تنگ و باریک، نبود فضاهای باز، دسترسی نداشتن به امکانات نجات، امداد و درمان و وجود تاسیسات خطرناک از شاخص‌هایی هستند که در طبقه‌بندی بافت‌های فرسوده از دیدگاه مدیریت بحران زلزله اهمیت دارند.
بافت‌های فرسوده در شهر تهران تاکنون از سوی مراجع مختلف و با دیدگاه‌های متفاوت مورد مطالعه قرار گرفته که در اغلب آنها به خطر زلزله در تعیین و شناسایی بافت‌های فرسوده توجهی نشده است.
به این ترتیب لازم است شناخت بافت‌های فرسوده و آسیب‌پذیری شهری بار دیگر و مبتنی بر معیارهای لرزه‌ای مورد تجدید نظر قرار گیرد تا اولویت‌های بازسازی با دقت بهتری شناخته شوند.
● نتیجه‌گیری
بررسی و مرور اجمالی بر مطالب ارائه شده در این نوشتار، بیانگر لرزه‌خیزی بالای شهر تهران، آسیب‌پذیری آن در برابر زمین‌لرزه‌های قوی و کمبود امکانات و زیرساخت‌های لازم و کافی برای مدیریت بحران در این کلانشهر است.
تمامی این شرایط می‌تواند ابعاد زلزله محتمل در تهران را به میزان فاجعه‌آمیزی افزایش دهد و تلفات انسانی و خسارات اقتصادی سنگینی را برجای بگذارد.
به این منظور انجام اقدامات جدی و اساسی در جهت پیشگیری و کاهش خطرپذیری ناشی از زلزله در تهران هرچه سریع‌تر باید در دستور کار نهادهای ذی‌ربط قرار گیرد و این امر بدون حرکت در قالب یک برنامه جامع کاهش خطرپذیری و با اولویت حفظ جان انسان‌ها و با مشارکت تمامی ارگان‌های دولتی، عمومی و مردمی میسر نیست.
با توجه به تاثیرات مستقیم و یا غیرمستقیم ناشی از تلفات انسانی و خسارات اقتصادی و اجتماعی زمین‌لرزه‌ شدید در تهران در امنیت ملی و توسعه پایدار کشور، باید بالاترین سطح اولویت در چشم‌اندازها و برنامه‌های توسعه کشور برای آن لحاظ شود.

دکتر کامبد امینی حسینی
رئیس پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

منبع : روزنامه جام‌جم