سفری به سد کارون ۳

آیا هرگز در طول ایام تعطیل و مرخصی‌ها پیش خود گفته‌ایم که این مرتبه می‌خواهیم برویم و از فلان مکان صنعتی کشور یا تأسیسات مهم ایران بازدید کنیم و در کنار آن از زیبائی‌های طبیعت نیز بهره‌مند شویم.
راستی چرا چنین نکرده‌ایم؟
در کشور ما متأسفانه مسائلی حاکم است که هیچ ارتباطی به قانون یا مقررات وضع شده ندارد ولی بر اثر عادت و جلوگیری از مزاحمت‌هائی که هیچ‌گونه سودی برای ما ندارد از ورود افراد عادی به مکان‌های صنعتی جلوگیری می‌شود و شاید اگر قرار بود به سادگی از این مکان‌ها بازدید شود امکان کنترل و انجام کار مشکل می‌گردید. ولی چه اشکالی داشت که مردم ما بدانند می‌توانند به راحتی از کارخانه ذوب آهن، نیروگاه شهید رجائی، پلی‌اکریل اصفهان، فولاد خوزستان، کارخانه قند مریوان، نوشابه‌سازی زمزم دیدار کنند و هیچ نامه‌نگاری اداری نمی‌خواهد. به‌راستی آیا کسی به فکر این نوع بازدیدها بوده است؟
یادم نمی‌رود چند سال پیش سازمان آب تهران با افتخار اعلام کرد در ایام هفته صرفه‌جوئی در مصرف آب مردم می‌توانند از سد کرج بازدید کنند و چه استقبال خوبی از این حرکت شد.
در همین تهران تعداد زیادی کارخانه وجود دارد که به راستی ما نمی‌دانیم محصولاتی که تولید می‌کنند چه مراحی را طی می‌کند. صنایع خودروسازی، بیسکویت، شکلات، لاستیک و تیغ‌سازی یا پارچه‌بافی.
اگر معلم یک مدرسه یا استاد یک دانشگاه اهل دردسر و گرفتاری و برایش مسائل اجتماعی کشور مهم باشد با خواهش و تقاضا از مدیریت مدرسه یا دانشگاه درخواست می‌کند به فلان مکان صنعتی نامه بنویسند و باید یک سلسله مکاتبات اداری را انجام و مجوزهای لازم را اخذ کند.
همچنین تعهد کند که مسائل مالی آن را به‌نحوی متقبل می‌شود و یا برای گرفتن یک اتوبوس به ده‌ها نفر التماس کند تا بتوانند از تصفیه‌خانه‌ای در مرکز شهر تهران بازدید کنند تازه مسئولین آن سازمان هم باید مکاتبات لازم را انجام دهند، شرط و شروط خود را مشخص کنند و آن‌وقت مجوزهای لازم صادر و اجازه بازدید داده شود.
آقای اهوازیان مدیر روابط عمومی سد کارون ۳ می‌گوید سال گذشته در ایام عید نوروز و پس از آن بیش از یکصد و پنجاه هزار نفر از سد کارون ۳ بازدید کردند. باورم نمی‌شود، چگونه؟
سد کارون ۳ در حال حاضر بلندترین سد کشور است و با توجه به ابعاد سدهای مختلف زیرزمینی و روباز آن، از بزرگ‌ترین طرح‌های سدسازی ایران و از جمله بزرگ‌ترین پروژه‌های عمرانی کشور به شمار می‌رود.
نیروگاه این سد پس از بهره‌برداری کامل (هنوز کامل نشده است) از ۸ واحد ۲۵۰ مگاواتی بزرگ‌ترین نیروگاه آبی کشور است و قادر خواهد بود سالانه ۴۱۷۲ میلیون کیلووات ساعت و یا به‌عبارتی حدود بیش از ۲۰۰۰ مگاوات برق تولید خواهد کرد.
آقای اهوازیان می‌گوید برای بازدید از کارون ۳ هم می‌توانیم از راه شهرکرد و چهارمحال بختیاری عبور کنیم و هم می‌توانیم از جاده اهواز به شهرکرد بگذریم و به‌طور معمول مردم وارد اهواز می‌شوند و از آنجا به سد کارون ۳ می‌روند و کمتر از جاده شهرکرد استفاده می‌شود.
در ارتفاعات شمال خوزستان و در نقاط مرتفع سلسله جبال البرز از قدرت طبیعت برای رفاه مردم و زندگی بشر دستان پرتوان متخصصان ایرانی یادگاری بر جای نهاده، آیندگان به هنر این معماران برگزیده تاریخ افتخار می‌کنند.
پس از اینکه جاده کمربندی اهواز، بندر امام را طی می‌کنیم به یک سه راهی می‌رسیم که بر روی آن نشان از دو مسیر دارد بندر امام و راه هفتگل، باغ ملک، ایذه و شهرکرد. در اینجا مسیر تغییر می‌کند و تقریباً می‌توان گفت وارد جاده کوهستانی می‌شویم. پس از طی یک کیلومتر مجدداً تغییر مسیر داده و وارد جاده باغ ملک می‌شویم. در ابتداء جاده لوله‌های پیچ در پیچ نفت خودنمائی می‌کند و نشان می‌دهد در منطقه هفتگل در میان دشت پر از نفت و گاز قرار داریم. لوله‌های سر به فلک کشیده گاز که منطقه را روشن کرده است. هنوز از عدم مهار کامل گاز حکایت دارد که انشاءالله این چند رشته نیز مهار شود.
جاده کمی باریک‌تر می‌شود ولی آسفالت آن بسیار خوب است و خط‌کشی کامل است. در کنار جاده زمین‌هائی پر از آب را می‌بینیم که بر اثر بارندگی به‌جای مانده است. از دشت سبز خبری نیست و زمین سخت و سنگلاخی است.
در گذر از جاده تعدادی تابلو نیز جلب نظر می‌کند که همکاران محیط زیست حفاظت از طبیعت را به ما یادآوری کرده و صرفه‌جوئی در مصرف آب را تکرار کرده‌اند. از سه راهی اژگیل عبور می‌کنیم و در کنار جاده و کوهستان در گوشه و کنار، درخت‌های خشک خودنمائی می‌کند و علیرغم اینکه در کوهستان هستیم ولی از جنگل خبری نیست فقط در بین راه به روستای سراک می‌رسیم که در میان کوهستان دشت خوبی برای کشاورزی است و اهالی آن به کشاورزی مشغولند. به سه راهی مسجد سلیمان رسیده که یکی از جاده‌های دسترسی به مسجد سلیمان است و پس از آن به شهر باغ ملک وارد می‌شویم. دوستان عنوان می‌کنند حکایت باغ ملک و ایذه مثل داستان پرسپولیس و استقلال است که گاهاً برای یکدیگر کرکری می‌خوانند ولی جدا از این حرف‌ها چه محیط زیبائی، طبیعت بکر و دست‌نخورده، جای همه کسانی که آنجا را ندیده‌اند خالی. هوای تمیز و سالم، آسمان آبی و شفاف و حتی یک ذره هم از دود خبری نیست. چقدر راحت می‌توانیم نفسی تازه کنیم. اتوبوسی که ما در آن نشسته‌ایم در همین نقطه که حدود یک کیلومتر به باغ مانده است تسمه پاره کرده و متوقف شد و ما با خوشحالی از این اتفاق اتوبوس را ترک کرده و به دل طبیعت هجوم می‌بریم، دوستان میزان تدارک چای دیده‌اند و ما با یک چای داغ در هوای سرد، طبیعت را نظاره کرده و از هوای آن بهره می‌بریم. اتوبوس تعمیر شده و آماده حرکت است. بعضی از دوستان لیوان پلاستیکی را که چای نوش جان کرده‌اند در دل طبیعت رها می‌کنند و برخی دیگر که یادشان نرفته ما کارمندان سازمان آب هستیم لیوان‌های دیگران را جمع‌آوری کرده و اجازه نمی‌دهند در مکانی که حتی یک‌بار مصرف پلاستیکی این طبیعت زیبا را خدشه کند.
کم‌کم دشت و کوه سبزی به‌خود می‌بیند و تعدادی درختان سبز را مشاهده می‌کنیم که با جنگل‌های دیگر نقاط کشور بسیار متفاوت است.
از باغ ملک زیبا عبور می‌کنیم و وارد شهرستان ایذه می‌شویم و به‌دلیل تنگی‌وقت از شهرستان ایذه گذر می‌کنیم که ای‌کاش زمان اجازه می‌داد و این شهرستان زیبا را بیشتر می‌دیدیم. شهری آباد در دل طبیعت. پس از عبور از یکی دو روستا و جاده پیچ در پیچ کوهستانی که به نقاط مرتفع کوه رسیده‌ایم. سد کارون ۳ از دور خودنمائی می‌کند. پروژه‌های عظیم در دل طبیعت بی‌جان گویا به‌صورت ناگهانی وارد یک شهر صنعتی بزرگ می‌شویم و حرکت و تحول را در برابر جشمان خود مجسم می‌بنیم.
فراموش کردم بگویم گروهی که برای بازدید از سد کارون ۳ آمده بودند، مدیران روابط عمومی بخش‌های مختلف صنعت آب و شرکت‌های آب منطقه‌ای بودند که برای نشست ادواری خود به دعوت شرکت آب و نیرو سالن اجتماعات سد کارون را انتخاب کرده بودند، حرکتی که در نوع خود جای تقدیر دارد. برگزاری نشست و گفتگو و به همین بهانه بازدید از یکی از بزرگ‌ترین دست‌آوردهای صنعت آب و کسب تجربه که کمتر برای این مدیران بیست و چهار ساعته پیش خواهد آمد.
آقای اسکوئی مدیر روابط عمومی شرکت مدیریت منابع آب ایران این فرصت را ایجاد کرده بود و آقای ویسی و دوستانش در روابط عمومی شرکت آب و نیرو سنگ تمام گذاشته بودند و می‌گفتند برای بازدید از سد کارون ۳ برنامه مشخص و تدوین شده داریم و برای تمام لحظات هر گروه بازدیدکننده از قبل برنامه‌ریزی شده است.
سد کارون ۳ دارای نمایشگاهی بسیار زیبا و شکوهمند دارد که در چشم‌انداز سد ساخته شده است. این نمایشگاه را می‌توان موزه سد کارون ۳ نیز نام نهاد. زیرا تمام مراحل ساخت سد مستندسازی شده و فعالیت‌های آن به تصویر کشیده شده است. در داخل این نمایشگاه ماکت سد و حوضه آبریز آن موجود می‌باشد. همچنین ماکت نیروگاه که در دل کوه حفاری شده است دیدنی است. چند ماکت کوچک دیگر نیز از سد و نیروگاه در این نمایشگاه قرار دارد.
رودخانه کارون پرآب‌ترین و طویل‌ترین رود ایران است. طول این رودخانه ۹۵۰ کیلومتر و وسعت حوضه آبریز آن ۶۰۰۰۰ کیلومترمربع می‌باشد و همچنین وسعت حوضه آبریز در محل سد کارون ۳ حدود ۲۴۰۰۰ کیلومترمربع است.
رودخانه کارون تنها رودخانه ایران است که بخشی از آن در جنوب قابل کشتیرانی است. این رودخانه از رشته کوه‌های زاگرس سرچشمه گرفته و در منطقه گتوند وارد دشت خوزستان می‌شود (سد گتوند نیز که از جمله سدهای بزرگ کشور است در این منطقه است) یکی از شاخه‌های مهم رود کارون رود دز است که سد دز بر روی آن ساخته شده و در شمال اهواز به کارون ملحق می‌شود. رود کارون در مرز ایران و عراق به اروند رود پیوسته و سپس وارد خلیج‌فارس می‌شود.
سد و نیروگاه کارون ۳ در ۲۸ کیلومتری شهرستان ایذه در شمال‌شرق استان خوزستان بر سر راه اهواز، شهرکرد در دل سلسله جبال زاگرس ساخته شده است.
این سد یک رکورد دیگر هم دارد و آن هم ساخت بزرگ‌ترین نیروگاه در دل کوه است یعنی در زیر زمین و دل کوه در ابعاد ۴۸٭۲۵٭۲۵۰ متر تونل زده شده‌اند.
نزدیک به ۳۳ کیلومتر تونل افقی و حدود ۲۲ کیلومتر تونل عمودی دارد که در نوع خود بی‌نظیر است.
مطالعات سد کارون ۳ از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ انجام گردیده و ادامه مطالعات توجیه طرح از سال ۱۳۵۷ آغاز گردیده است. مطالعات تکمیلی و فاز ۲ طرح در سال ۱۳۶۸ شروع و جاده‌های دسترسی آن در سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۲ می‌باشد. از سال ۱۳۷۲ تونل‌های انحراف آب احداث و ساخت ساختمان سد از سال ۱۳۷۴ آغاز گردیده است. آبان سال ۱۳۸۳ آبگیری سد آغاز و در پایان اسفند سال ۱۳۸۳ اولین واحد نیروگاه سد وارد مدار و شبکه سراسری برق گردیده است.
سد کارون ۳ از نوع بتنی دو قوسی است که ارتفاع آن از پی ۲۰۵ متر و طول تاج سد ۴۶۲ متر است. عرض سد در پی ۵/۲۹ متر و در تاج سد ۵/۵ متر است. حجم کل مخزن سد نزدیک به سه میلیارد مترمکعب و مساحت دریاچه حدود ۴۸ کیلومترمربع است.
طول دریاچه سد به بیش از ۶۰ کیلومتر می‌رسد. جاده‌های دسترسی به سد نزدیک به ۳۳ کیلومتر و تونل‌های زیرزمینی آن حدود ۲۲ کیلومتر است. نزدیک به ۱۵ میلیون مترمکعب حفاری و سنگ‌برداری از دل کوه‌های سخت و سنگی زاگرس انجام شده و ۷/۲ میلیون مترمکعب بتن‌ریزی گردیده است.
نیروگاه سد دارای دو تونل آب هرکدام به قطر ۶/۱۲ متر با پوشش بتنی و چهار تونل که هر یک به قطر ۵/۹ متر است می‌باشد. هر چهار تونل به دو تونل دیگر که پوشش فلزی دارد به قطر ۵/۵ متر منشعب می‌شود و کار انتقال آب را هشت واحد نیروگاه به‌عهده دارد.
طول هر یک از تونل‌ها به‌طور متوسط ۵۰۰ متر است. نیروگاه در تکیه‌گاه این رودخانه ۵۰۰ متر پائین‌تر از محور سد در دل کوه قرار گرفته است.
ولتاژ نیروگاه ۴۰۰ کیلووات است و ظرفیت آن ۲۰۰۰ مگاوات در ۸ واحد ۲۵۰ مگاواتی است. متوسط انرژی سالانه نیروگاه حدود ۴۱۷۲ میلیون کیلووات ساعت است.
نیروگاه دارای دو تونل هدایت و انتقال خروجی آب از نیروگاه به رودخانه است که طول هر یک ۱۶۵ متر و قطر آن ۱۴ و از نوع بتنی است.
سد کارون ۳ به منظور تأمین بخش عمده‌ای از برق کشور ایجاد شده که ارزش تولید برق آن در سال حدود ۲۰۰ میلیون دلار است. علاوه بر تأمین برق، کنترل سیلاب‌های فصلی، قدرت تنظیم آب جهت مصارف شرب و کشاورزی نیز در برنامه‌های سد می‌باشد. با ساخت سد کارون برای بیش از ۷ هزار نفر به‌طور مستقیم و ۱۵ هزار نفر به‌طور غیرمستقیم ایجاد اشتغال شده است.
در ساخت سد به‌جزء شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران که کارفرما طرح بوده است، شرکت مهاب قدس، ره‌آور ـ هگزا، آزمایشگاه مکانیک خاک وزارت راه و ترابری، ژئوفیزیک دانشگاه تهران و شرکت مشانیر، مشاور در طرح بوده‌اند و شرکت‌های سابیر، تابلیه، در مؤسسه عمران ساحل و حرا، شرکت بلندپایه و استقرار توس پیمانکاران آن می‌باشند. شرکت ماشین‌سازی اراک نصب نیرو تیز پیمانکاران تجهیزات برق و مکانیکی سد هستند.
با آبگیری هر سد اثرات ویژه زیست‌محیطی به‌وجود می‌آید که اجتناب ناپذیر است. باید بررسی کرد این اثرات چه میزان مخرب است و چه میزان بر محیط زیست تأثیر می‌گذارد. همکاران در شرکت آب نیرو عنوان می‌کنند با همکاری سازمان میراث فرهنگی آثار تاریخی و باستانی در حوضه دریاچه شناسائی، مستندسازی و جابه‌جا شده است و روستاها و زمین‌هائی که در حوضه دریاچه و محدوده آن قرار گرفته‌اند خریداری و برای مالکین آن پیش‌بینی شغل و مهاجرت شده و اکثر مردم منطقه در مشاغلی که بر اثر ایجاد سد به‌وجود آمده مشغول به‌کار شده‌اند. حداقل نزدیک به ۶۲۰ شغل در حوضچه دریاچه و ۱۶۴۴ شغل در بیرون حوضه به‌وجود آمده است.
از همه مهم‌تر بر اثر ساخت سد و دریاچه ایجاد شده راه‌های دسترسی به روستاها و محور اصفهان ـ خوزستان و شهرکرد به زیر آب رفته که با احداث رو پل بزرگ که در نوع خود کم‌نظیر است جایگزین راه ایذه به شهرکرد شده است.
طول این پل‌های قوسی که فقط در دو طرف پل دارای پایه است از نظر فنی از اهمیت بالائی برخوردار است. طول پل اول ۲۶۴ متر و طول پل دوم ۳۳۶ متر است. برای ایجاد راه دسترسی، سه تونل به طول ۱۱۴ متر، ۱۱۳ و ۱۳۹ متر احداث گردیده و مجموعاً با ۳/۷ کیلومتر راه ایذه به شهرکرد بازسازی گردیده است که از نظر گردشگری، محیطی بسیار زیبا را ایجاد کرده است.
ایجاد ناوگان مسافربری، احداث خطوط انتقال برق و خطوط آب‌رسانی از دیگر فعالیت‌هائی است که بر اثر ایجاد سد در منطقه نیاز به راه‌اندازی داشته است. همچنین در طول این مسیر خطوط انتقال نفت و گاز نیز توسط وزارت نفت احداث شده است.
باید گفت سد کارون ۳ یکی از معدود مکان‌هائی است که هر بازدیدکننده می‌تواند بدون هماهنگی قبلی مانند یک اثر تاریخی از آن بازدید کند و این حرکت در نوع خود در کشور بی‌نظیر است یعنی یک شهروند عادی می‌تواند بار سفر بسته به منطقه عزیمت کنند و با مراجعه به روابط عمومی از نقاط مختلف سد و نمایشگاهی که در آن ایجاد شده، بازدید کند.
سفر به ایذه و رفتن به دل طبیعت از راه شهرکرد یا اهواز به‌جزء اینکه طبیعت بسیار زیبا را سیر کرده و لذت می‌بریم از دو پل قوسی ایجاد شده و دریاچه زیبای سد کارون ۳ و کوه‌های سر به فلک کشیده آن نیز بازدید می‌کنیم.
بد نیست سایر مراکز صنعتی و تولیدی نیز از دست‌اندرکاران کارون ۳ بیاموزند و با هدف آشنائی مردم با مراکز صنعتی به راحتی فرصت بازدید را به‌وجود آورده تا کسانی‌که کیلومترها راه را طی می‌کنند بدون دردسر و گرفتاری بتوانند از این مکان‌ها بازدید کنند بازدید از یک سد یا یک نیروگاه همانند بازدید از یک اثر تاریخی می‌تواند جاذبه‌های فراوانی داشته و به‌ویژه کودکان و نوجوانان ما از دوران تحصیل با فعالیت‌های عمرانی کشور آشنا شوند.
دریچه‌های خروج آب، سر ریز سد، دیواره دو قوسی بتنی، جاده‌های دسترسی، تونل‌ها، دریاچه، کوه، جنگل، مناظر دست‌نخورده، رودخانه و محیطی آرام در دل طبیعت برای هر گردشگری جاذبه‌های بسیاری ایجاد می‌کند.

خسرو رفیعی

منبع : ماهنامه مهرآب