فرهنگ عزاداری، موانع و آسیب‌ها

دوباره ماه محرم فرا رسید، با آن شور و حال همیشگی، دوباره شهرهای ایران زمین سیه پوش شده‌اند و هیئات ‌سینه‌زنی و زنجیرزنی در مساجد و حسینیه‌ها و تکایا آماده برگزاری هر چه باشکوه‌تر مراسم و آئین‌های این ایام و عرض ارادت بر ساحت مقدس آقا اباعبدالله الحسین (ع) و شهدای کربلا شده‌اند. اما مسئله که همیشه دغدغه‌های خاطر دوستداران و محبان اهل بیت علیهم السلام بوده کیفیت و نحوه برگزاری این عزاداری‌ها و سوگواری‌هاست به گونه‌ای که هم بتوانیم از این میراث ارزشمند و سرمایه‌ گرانبها که موجب افتخار عالم اسلام و تشیع است بهره‌ معنوی کافی ببریم و هم آن را از آسیب‌های احتمالی که تهدید کننده‌ بقا و استمرار آن خواهد بود حفظ کرده و بر نسل‌های بعد از خود منتقل کنیم. بدون شک هر مکتب و فرهنگی هر چند غنی و پرمایه نمی‌تواند از تهدیدات، بدایع و دخول اندیشه‌های مخرب مبرا باشد و فرهنگ عاشورا و نحوه عزاداری و سوگواری‌ها هم از این قاعده مستثنی نیست. کما اینکه که مثلا عزاداری‌ها و مجالس بزرگداشت شهدای کربلا که به نوعی می‌توان گفت احیا کننده مکتب عاشورا است همیشه دستخوش تغییرات و نوآوری‌هایی شده که هر چند بعضی از نوآوری‌ها و تغییرات نگران کننده نیست اما برخی دیگر با شئون اهل بیت علیهم السلام در مغایرت و تضاد بوده خصوصا در چند سال اخیر این روند تهدید کننده رشد قابل توجهی داشته به طوری که در برخی موارد واکنش شدید علما و حتی مردم را در بر داشته است.
لذا ضروری است که با شناخت این آسیب‌ها و عوامل تهدید کننده و همچنین ارائه راهکارهای اصولی و اساسی برای مقابله با آنها، این فرهنگ مقدس را که خود ضامن بقای اسلام ناب است حفظ کرده و در راه اشاعه‌ هر چه بیشتر و بهتر این فرهنگ مقدس و غنی گام برداریم.
اما در باب آسیب‌شناسی مراسم سوگواری و عزا می‌توانیم این آسیب‌ها را به دو دسته‌ عوامل داخلی و خارجی تقسیم کنیم. آسیب‌های داخلی که بسیار هم خطرناک است عواملی است که بیشتر در اثر جهالت و نادانی و عدم شناخت و معرفت صحیح نسبت به واقعه‌ عاشورا و هدفی که مکتب حسینی آن را دنبال می‌کند به وجود می‌آید تا از روی عدم اخلاص یا خدای ناکرده اغراض شخصی و ... و البته بد نیست که در اینجا به چند نمونه از آن به‌عنوان مثال اشاره کنیم:
۱) کم کردن اصل هدف و مقصود نهضت امام حسین (ع:)
باید گفت متاسفانه بسیاری از ما مقصود اصلی قیام امام حسین‌(ع) و شهدای کربلا و فلسفه‌ حفظ و احیای نهضت حسینی را در برگزاری مجالس و مراسمات نادیده گرفتیم و این بسیار خطرناک است. اینکه شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام به نشانه ارادت و اخلاص نسبت به حضرات معصومین علیهم‌السلام اقدام به برگزاری این گونه مجالس می‌کنند بسیار خوب است و البته که اگر با کیفیت صحیح و مطلوب انجام گیرد بنا بر روایات متعدد و صریح مایه‌ خیر و برکت چه در دنیا و چه در آخرت و رسیدن به ثواب و پاداش اخروی خواهد شد. اینکه شکی نیست. اما نکته مهم این است که نباید تنها به‌شکل حماسی و صورت زیبای اجرای عزاداری‌ها بپردازیم و از اصل غافل شویم. بایستی در نظر داشته باشیم که آن چیزی که نهضت و قیام عاشورا را تا ابد زنده نگاه می‌دارد هدف مقدسی است که پیامبر (ص) و ائمه معصومین علیهم السلام به خاطر آن مصائب و رنج‌های بیشماری را متحمل ‌شدند. باید آن اصول و آن اهداف را بشناسیم و مجالس و مراسم‌ها را براساس آن مبانی مدیریت کنیم.
۲) خالی بودن مداحی‌ها و عزاداری‌ها از وعظ و نصایح اخلاقی و دینی:
مجالس عزای ایام محرم فرصت خوبی را برای انتقال نکات اخلاقی و همچنین آشنایی مردم و خصوصا جوانان و نوجوانان با حقیقت دین به وجود می‌آورد. اما با کمال تاسف در بسیاری از این مجالس، وعاظ و مداحان از این فرصت به وجود آمده بهره‌ لازم و کافی را نمی‌برند و گاها دیده شده که مجلس چندین ساعت به طول می‌انجامد اما یک نکته‌ اخلاقی، یک حکم و مسئله‌ دینی و فقهی بر مخاطبان عرضه نمی‌شود. اگر ما معتقدیم که امام حسین ‌علیه السلام هدف قیام خود را امر به معروف و نهی از منکر و احیای سنت جدش رسول خدا (ص) می‌دانست و اگر مدعی هستیم که دنباله روی مسیر امامت و ولایت هستیم باید تمام تلاش خود را برای احیای فریضه‌ امر به معروف و نهی از منکر و تعلیم حقایق و احکام دین و اسلام به کار گیریم. اصلا به اعتقاد بنده در این برهه حساس از زمان باید استفاده از این مجالس در جهت امر به معروف و نهی از منکر بخصوص برای قشر جوان و نوجوان ما یکی از اهداف اصلی باشد.
این طور نباشد که اگر جوانی وارد مجلسی از مجالس آقا حسین بن علی (ع) می‌شود بدون اینکه بر اطلاعات دینی او افزود شود یا اینکه یک نکته اخلاقی را فرا گیرد از مجلس خارج شود. متاسفانه امروز شاهد آنیم که جایگاه خطابه و منبر و وعظ در مجالس ما کم رنگ شده است و بسیاری از مجالس حتی بدون یک سخنرانی بر پایان می‌رسد و باید فکری به حال آن کرد.
۳) نقل مقتل‌ها و حوادث غیر واقعی و غیر مستند از حادثه‌ عاشورا:
گاها دیده شده که بعضی از مداحان و ذاکران اهل بیت علیهم السلام مطالبی را در مراسمات سوگواری برای عزاداران و مردم عنوان می‌کنند که هیچ گونه سند و مدرکی در کتاب‌های موجود دال بر وقوع آن نیامده البته همان طور که مقام معظم رهبری در یکی از سخنرانی‌های خود نقل کردند “نباید به دنبال مطلبی باشیم که دقیقا در تاریخ اثبات نشده باشد چون در این صورت هیچ چیز نباید بگوییم بلکه باید به دنبال چیزی باشیم که معقول باشد” البته خود ایشان عنوان کردند که “اگر خواستیم به‌طور هنری پیرایه‌هایی را به آن بدهیم اشکال ندارد اما به شرط اینکه این پیرایه‌ها همه چیزنشود” .به قول شهید مطهری این طور نباشد که همه چیز را از لسان الذاکرین بگیریم و همان را بگوییم.
۴) رفتارها و عملکردهای افراطی و ناشایست در هنگام عزاداری‌ها:
در این مورد باید گفت متاسفانه در چند سال اخیر بارها مشاهده شده که در برخی مجالس عزای اهل بیت علیهم‌السلام رفتارهایی بروز پیدا می‌کند که برخلاف شئون منزلت حضرات معصومین علیهم السلام بوده و در بسیاری از موارد اسباب تبلیغات سو‌ء از جانب دشمنان اسلام و مذهب تشیع گردیده. رفتارهایی مثل آسیب رساندن بر بدن و خون آلود کردن جسم، برهنه شدن هنگام عزاداری‌ها، عزاداری‌های بی‌موقع به طوری که باعث آزار و اذیت دیگران شود مثلا در بعضی از شهرها تا نزدیک‌های اذان صبح به عزاداری می‌پردازند و برای همسایگان هیئت مزاحمت ایجاد می‌‌کنند و این مسئله با هدف و فلسفه عزای امام حسین (ع) در مغایرت است، چشم و هم‌چشمی روسای هیئت‌ها و رقابت‌های پوچ و بی‌فایده مثلا چون فلان هیئت فلان سیستم را دارد ما هم باید داشته باشیم! به کار بردن جملات و کلمات ناشایست توسط بعضی از مداحان که با عظمت خاندان پیامبر (ص) منافات دارد و علما هم اکیدا توصیه کردند که این گونه عبارات در این مجالس استفاده نشود یا مداحی با آهنگ و سبک‌های مناسب مجالس لهو و لعب که اخیرا مقام معظم رهبریهم توصیه‌های زیادی در این زمینه داشتند، برخی از مداحان به تازگی اشعار یا نوحه‌های عزاداری را همراه با سبک‌های موسیقی‌ها و ترانه‌هایی که هیچ سنخیتی با مراسم عزاداری ندارد و حتی در برخی موارد با سبک‌های مبتذل، به کار می‌برند که این کاری فوق‌العاده ناشایست است و موجب وهن مذهب و بی‌احترامی به ساحت مقدس ائمه هدی علیهم السلام خواهد بود. هر چند در اخلاص و صدق نیت بسیاری از کسانی که این اعمال و رفتار را انجام می‌دهند شکی نیست اما به هر حال این گونه رفتارها برای مراسم عزاداری و سوگواری که از بزرگترین شعایر اسلامی است مخرب و تهدید کننده است.
۵) مسئله دریافت پول و مزد توسط مداحان و ذاکران:
متاسفانه این یکی از بدترین آسیب‌هایی است که در این ایام وجود دارد. اخیرا برخی از مداحان اقدام به پخش کردن کارت تبلیغ برای خود نموده‌اند و حتی در بعضی از جاها دفترهایی تحت عنوان دفتر مداحی دایرگردیده که با دریافت پول از مشتریان و معرفی مداح آقا و خانم! برای خود دکان به راه انداختند. بسیار مایه‌ تأسف است که عده‌ای برای سودآوری مادی مراسمات عظیمی مثل عزاداری سید و سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) را زیر سوال برده‌اند و این مجالس را که مزین به نام اولیاء الله و مقدس‌ترین و آبرومندترین بندگان خداوند است را با مسائل مادی خدشه‌دار کردند.
به هر حال عواملی که ذکر شد مهم‌ترین آسیب‌های فرهنگ عاشورا تلقی می‌شود و البته مسائل دیگری هم وجود دارد اما مسئله‌ای که ما نباید به راحتی از کنار آن بگذریم، برنامه‌ریزی‌های خطرناکی است که دشمنان اهل بیت علیهم السلام و تشیع و حتی دشمنان اسلام که همیشه به فکر تفرقه در صفوف مسلمانان بودند برای کم رنگ کردن و یا نابودی این فرهنگ عظیم و مقدس انجام می‌دهند. آنها به این مسئله واقفند که تا زمانی که روح نهضت و قیام عاشورا در بین مردم ما خصوصا نسل جوان و فرهیخته ما وجود دارد به هیچ عنوان نمی‌توانند کوچکترین آسیبی بر سایر ارزش‌ها و اعتقادات و نظام و مملکت اسلامی ما وارد آورند، پس بدیهی است که آنها برنامه‌ریزی‌های فرهنگی، تبلیغاتی وسیعی را در جهت خاموش کردن روحیه ظلم ستیزی و عدالتخواهی رهروان حسینی انجام دهند. حضرت امام (ره) فرمودند :“ما هر چه داریم از محرم و صفر است”، یعنی نقطه قوت و اتکا مردم ما همین عاشورا و روحیه شهادت و جانبازی است و همین روحیه باعث شده که ملت ما سال‌ها در مقابل استکبار و دشمنان دین و قرآن سینه سپر کنند. بدیهی است دشمنان ما که همیشه به دنبال نابودی نقاط قوت و پایداری ملت ما بوده‌اند در قبال این مسئله بی‌کار ننشسته‌اند و ما می‌توانیم جلوه‌هایی از این کینه و دشمنی را در انفجارهای مکرر حرمین شریفین عکسریین علیهما السلام و فتاوی خطرناک و تفرقه‌انگیز بعضی از سران وهابیت و یا در اظهار نظرهای بی‌شرمانه و وقیحانه یکی از نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده مشاهده کنیم. اما چیزی که مهم است این است که مردم ما و دوستداران اهل بیت علیهم السلام نسبت به این توطئه‌های شوم آگاه باشند و آنها را دفع نمایند و البته یکی از مهم‌ترین راهکارها، حفظ وحدت بین فرقه‌ها و مذاهب اسلامی است. مسئله‌ای که بارها و بارها رهبرمعظم انقلاب بر آن تاکید داشتند و در فرصت‌های گوناگون آن را یادآوری کردند.
بنا به گفته ایشان ما نباید روی نقاط اعتقادی حساس یکدیگر دست بگذاریم، یعنی نه ما شیعیان کاری کنیم که احساسات آنها جریحه‌دار شود و نه آنها عملکردی برخلاف اعتقادات ما داشته باشند. بزرگترین نیازی که در دنیای امروز برای مسلمین احساس می‌شود حفظ وحدت و یکپارچگی و صلابت امت اسلامی است و تنها با چنگ زدن به این مهم است که ما می‌توانیم اقتدار و قاطعیت خود را در مقابل دشمنان قسم خورده‌ دین و قرآن حفظ کنیم و در مقابل زیاده‌خواهی‌ها و مطامع نامشروع جبهه استکبار بایستیم.
توصیه‌ها:
لازم است روسای هیئات مذهبی و مداحان، سخنرانان و عزاداران مجالس سوگواری به چند نکته توجه داشته باشند:
۱) جهت‌دار کردن مجالس در راستای اهداف عزاداری:
همان طور که قبلا ذکر شد باید اهداف عزاداری‌ها و فلسفه تجدید آن را شناخت و مجالس را در راستای رسیدن به آن اهداف مدیریت کرد و لازمه این کار معرفت ، شناخت و بصیرت کافی داشتن در مورد قیام عاشورا است. یعنی باید دید امام حسین (ع) در قیام و نهضت عاشورا به دنبال چه اهداف و مقاصدی بود، همان را اصل قرار داده و مجالس و مراسمات را حول محور همان اصول اداره نماییم.
۲) ایجاد بستر مناسب برای جذب جوانان و نوجوانان:
البته در این باب باید گفت: که عشق و ارادت به اهل بیت علیهم السلام و خصوصا حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) در روح و جان جوانان و نوجوانان ما از بدو تولد نهادینه شده، اما با این حال باید این نکته را توجه داشت که امروز دشمنان قسم خورده اسلام و مذهب، نوک پیکان زهرآلوده خود را به سمت اندیشه، افکار و عقاید پاک و مقدس قشر جوان و نوجوان ما نشانه گرفته‌اند و با در اختیار داشتن قدرت رسانه‌ای و تبلیغاتی هجوم فرهنگی عظیمی را برای تضعیف ریشه‌های ایمانی، اعتقادی و فرهنگی نسل جوان ما به راه انداختند. لذا در چنین شرایطی می‌بایست این مراسمات و مجالس را به سنگری امن برای جوانان و نوجوانان تبدیل کرد و با استفاده از شیوه‌های اصولی و راهکارهای منطقی، آنها را به سمت این مجالس جذب کنیم و از هجمه فرهنگی و تبلیغات مسموم و نامشروع دشمن بکاهیم.
۳) پرداختن به مسائل و معضلات اجتماعی و فرهنگی و شبهات دینی و اعتقادی مردم:
یکی از مواردی که می‌توان برای برگزاری مجالس عزاداری استفاده مفید برد همین موضوع است که نیازها و دردهای کنونی جامعه در زمینه مسائل اعتقادی، دینی، فرهنگی و اخلاقی را بشناسیم و در همین فرصت‌های به وجود آمده به آنها پاسخ گوییم. متاسفانه کسانی که متصدی امور فرهنگی و دینی جامعه هستند مقداری در این مهم سهل‌انگاری می‌کنند. سوال این است که در کدام ایام سال می‌شود این جمعیت‌های عظیم را با این شور و شوق در مساجد و حسینیه‌ها و تکایا جمع‌آوری کرد؟ در چه ایام دیگری غیر از دهه‌ اول محرم چنین فرصتی برای پاسخ به شبهات دینی و حل معضلات اجتماعی و فرهنگی پیش می‌آید؟ پس باید فرصت را مغتنم بشماریم و این نیازها و دردهای اجتماع را به طور علمی تجزیه و تحلیل و مورد کنکاش قرار دهیم و آنگاه آنها را در سخنرانی‌ها و خطابه و منبرهای ایام محرم مطرح کرده و راهکارهای اساسی ارائه کنیم. اگر ما این کار را کرده‌ بودیم و می‌کردیم چه بسا بسیاری از این معضلات و چالش‌های امروز اجتماع که خصوصا گریبانگیر نسل جوان ما شده است مرتفع می‌شد. البته راهکارهای ما هم باید علمی و منطقی و منطبق با استدلال باشد تا اثر بخشی داشته باشد و برای نسل فهیم و فرهیخته امروز جامعه ما قابل پذیرش باشد.
۴) افزودن معرفت، محبت و ارادت مردم بر ائمه هدی علیهم السلام:
در این مراسمات باید شوق و اشتیاق و ارادت مردم را به ائمه اطهار علیهم السلام تقویت کنیم. مقام معظم رهبری در یکی از سخنرانی‌های خود می‌فرمایند: “حال شما که موسس یا گوینده ‌چنین مجالسی هستید ببینید چه کاری می‌توانید بکنید که عواطف مردم بر اثر حضور در این مجالس نسبت به حسین‌بن علی علیه‌السلام واهل بیت پیغمبر روز به روز بیشتر شود یا ایشان در باب افزایش معرفت به مردم می‌فرمایند: ویژگی که بایددراین مجالس به وجود آید این است که مردم نسبت به اصل حادثه عاشورا معرفت روشن‌تر و واضح‌تری پیدا کنند این طور نباشد که ما در مجلس حسین‌بن علی علیه السلام بر منبر برویم یا سخنرانی کنیم اما موضوع سخنرانی حضارآن مجلس اعم از جوان و غیرجوان و زن ومرد اهل فکر وتامل را به این فکر فرو ببرد که ما به این مجلس آمدیم و گریه هم کردیم اما برای چه؟ قضیه چه بود؟ چرا باید برای امام حسین علیه السلام گریه کرد؟... اصلا چرا امام حسین علیه السلام به کربلا آمد وعاشورا را به‌وجود آورد؟ بنابراین به‌عنوان منبری یا سخنران، باید به موضوعاتی بپردازید که جوابگوی چنین سوالاتی باشد.”
و بالاخره نکته آخر اینکه از رفتارهای غیرمعقول و ناصحیحی که به وجهه این مجالس مقدس آسیب می‌زند و موجب بدبینی مردم می‌شود دوری کنیم . یعنی همان مواردی را که در قسمت رفتارهای افراطی گفته شد را ترک کنیم تا روز به روز برشکوه وعظمت این مجالس افزوده شود وان‌شاءالله وجود نازنین حضرت ولی عصرارواحنا له الفدا از ما راضی و خشنود باشد‌.
فلسفه تکرار و تجدید عزاداری‌ها: یکی از مهمترین سوالاتی که برای ما پیش می‌آید این است کهآیا لزومی دارد که ما هرسال این مراسمات را انجام دهیم؟آیا احیای این مجالس سود و فایده‌ای دارد ؟ و سوالاتی از این قبیل و در این مورد باید گفت در احیای این عزاداری‌ها به منزله احیای بسیاری از ارزش‌های الهی ودینی و حتی ارزش‌های انسانی است .یعنی وقتی ما امام حسین (ع) را به‌عنوان نماد و سمبل ظلم ستیزی،‌ عدالتخواهی‌،شهادت و جانبازی فی سبیل‌الله می‌شناسیم. با عزاداری وسوگواری واحیای پیام‌های عاشورا در واقع اولا اعلام می‌داریم که ما امتی ظلم ستیز و عدالتخواه هستیم و به دنبال این ارزش‌ها هستیم و می‌خواهیم این مفاهیم ارزشی ومقدس را زنده کنیم. ثانیا به دنبال آن هستیم که دیگران را هم نسبت به این ارزش‌ها متنبه وآ‌گاه کنیم . امروز بر کسی پوشیده نیست که ما انقلاب‌اسلامی خود را با شعارهای ظلم‌ستیزی ،عدالتخواهی و زیر بار ذلت نرفتن به پیروزی رساندیم که همگی این ارزش‌ها را از واقعه عاشورا و قیام امام حسین (ع) آموخته بودیم یا در جنگ تحمیلی۸ ساله یگانه الگوهای ما شهدای کربلا بودند که توانستیم در مقابل دنیای استکبار و زیاده خواهان بایستیم ، خوب وقتی ملل دیگر دنیا چه مسلمان‌،‌چه غیرمسلمان دیدند که ما با تکیه بر چه اصول وارزش‌هایی توانستیم بر مشکلات و موانع فایق آییم و آن کارهای عظیم را انجام دادیم کم کم به فکر افتادند و از آن غفلت همیشگی بیدار شدند و توانستند از پیام‌ها و درس‌های عاشورا برعلیه استکبار و زیاده خواهان و قلدران دنیا استفاده کنند و خود را از بند حقارت و اسارت و سقوط بیگانگان رها کنند بایداین نکته را در نظر داشته باشیم که احیای نهضت عاشورا یعنی پایداری واستمرار استقلال ما مملکت ما وحیثیت وآبروی ما در دنیا. بی‌دلیل نبوده که حضرت امام(ره) همه چیز را از محرم دانستند. ما عاشورا راحفظ می‌کنیم یعنی اسلام اصیل و ناب را حفظ می‌کنیم .
یعنی، اعتقادات را حفظ می‌کنیم، انسانیت را حفظ می‌کنیم. همان کسانی که امروز به دنبال حقوق بشر هستند،. باید بدانند تمام حقوق بشر در پیام‌های عاشورا خلاصه می‌شود. کسانی که امروز به دنبال عدالت می‌‌گردند باید آن را در پیام نهضت حسینی بجویند. اصلا به قول شهید مطهری “عزاداری بر امام حسین یکی از شعارهای ماست” شعاری که اگر به فراموشی سپرده شود آزادی و آزادیخواهی، عدالت و عدالتخواهی، ظلم ستیزی و دادخواهی و بسیاری دیگر از این مفاهیم که بشر امروز بیش از هر زمان دیگر به آنها راغب است فراموش می‌شود.

میثم شکوهی
دانشجوی رشته معارف اسلامی و حقوق

منبع : روزنامه رسالت