یهودیان ایران در عرصه تجارت فرش ایران

وقتی ۱۴ سال پیش وارد این عرصه شدم به تاریخ فعالیت یهودیان در عرصه فرش ایران علاقمند شدم . بسیاری از ایرانیانی كه من با آنها در تماس بودم و غالبا دلالان و تجار فرش نیز بودند ایین یهودی داشتند و این در حالی است كه جمعیت كل یهودیان ایران چیزی كمتر از نصف یك درصد كل جمعیت ایران است . اولین تماس من با این گروه خیابان فردوسی تهران بود. جایی كه به جز یك استثنا كوچك جمعیت قریب به اتفاق بازرگانان فعال در خیابان یهودی بودند. حدودا سال ۱۹۸۰ به آمریكا برگشتم و كشف كردم كه بسیاری از دلالان لس انجلس و نیویورك كه به تازگی از ایران آمده بودند یهودی هستند. با تحقیقات بسیاری كه بعدها در این مورد انجام دادم به این نتیجه رسیدم كه یهودیان در عرصه تجارت فرش ایران نقش مهم و به سزایی بازی كرده اند.در همان سالها هرگز فرصتی و وقتی برای تحقیق جدی در این مورد دست نداد تا اینكه امسال متوجه شدم كه ممكن است نوشتن مطالبی هرچند اندك در مورد فعالیت یهودیان در این صفحات تازگی و جذابیت خود را خواهد داشت . حتی برای نوشتن و تبادل نظر هم به اندازه كافی بار معنایی با خود خواهد داشت . متاسفانه این صفحات بخش بسیار كوچكی از تاریخ فعالیت یهودیان در عرصه فرش است . اطلاعات ارائه شده به صورت خرد خرد از مصاحبه هایی كه با این افراد در امریكا و المان انجام داده ام جمع شده است . خوشبختانه دوستانی كه اطلاعاتی در این مورد داشتند نیز مرا تنها نگذاشتند و اجازه استفاده از اطلاعات خود را به من دادند. كتابها و مقاله های زیادی در مورد فعالیت و تاریخچه حضور یهودیان در خا ورمیانه و مخصوصا ایران در اسراییل و امریكا به چاپ رسیده است . خواندن این كتابها در غالب اوقات دورنمای خوبی از حضور و فعالیتهای دینی و تجاری یهودیان در این منطقه به دست می دهد. تاریخ یهود در ایران از ۲۵۰۰ سال پیش با شكست بابلیان از كوروش كبیر اغاز می شود. كوروش با سیاست اغماض دینی كه در پیش گرفته بود بقای یهودیان را در ایران بیمه كرد. اعقاب كوروش نیز این سیاست اغماض دینی را برای یهودیان در سراسر امپراطوری ایران ادامه دادند. با روی كار امدن پارتیان در ایران وضعیت زندگی یهودیان بسیار مساعد شد. بازرگانان یهودی در سراسر امپراطوری بزرگ ایران فعالیت می كردند . اما مركز این فعالیتها همچنان در خود سرزمین ایران قرار داشت .در بین النهرین و مخصوصا ایران بود كه دین یهود امروز با تاثیر پذیری مستقیم از اموزشهای زردشت بدین شكل كه ما امروز می شناسیم تكمیل شد . یهودیان روم و یونان به واسطه شكنجه هایی كه از حكومتها ان روزگا ر می دیدند شروع به مهاجرت از فلسطین به ایران نمودندو توانستند در این سرزمین موقعیت بهتری پیداكنند. شاه ساسانی شاپور اول یهودیان را در پناه رواداری دینی خویش جای داد . یهودیان در انجام اعمال دینی ازاد بودند وهمچون یك شهروند ازاد با انها رفتار می شد .ساسانیان نیز مانند پارتیان از دشمنان امپراطوری روم محسوب می شدند.شاهان ساسانی در این دشمنی دیرینه یهودیان و مسیحیان را متفقین خوبی دیدند.پیشرفت یهودیان در روابط بین الملل در این زمان اغاز شد. وابسته بودن این دسته به دو دنیای رومی _ یونانی و ایران در پیشرفت یهودیان در عرصه روابط بین الملل و ارتباط بین دو دنیای شرق و غرب بسیار موثر بود. این وابستگی باعث برقراری روابط اقتصادی و اجتماعی میان دو تمدن در دو سوی دنیای غرب و شرق وكسب سودها اقتصادی شایانی برای یهودیان شد. كه ما بعدها این موفقیتهای تجاری صادراتی وارداتی یهودیان را در ایران حال حاضر مشاهده می كنیم . در عصر ساسانیان یهودیان شروع به كوچ به مناطق شهری مانند همدان و اصفهان نمودند ودرعین حال یك دسته از این یهودیان در كردستان ساكن شدند . به كارهای كشاورزی دامداری و اباد كردن زمین روی اوردند.با یكجا نشینی و روی اوردن یهودیان به مدنیت و تمدن شهری بسیاری از انها جذب كارهایی مانند بانكداری تبادل پول و تجارت گسترده بین المللی با تركان , كرانه خاوری مدیترانه تا هند و اسیای مركزی شدند. یك قرارداد تجاری یهودی مربوط به ۷۱۸ بعد از میلاد كه در ختن پیدا شده است دلیلی بر این مدعاست . با ظهور اسلام مسیحی و یهود در سرزمین ایران با قوانین تعیین شده از سوی فاتحان عرب در كنار هم در این سرزمین زندگی می كردند. مجموعه ای از قوانین جامع بر فعالیتهای انان نظارت می كرد كه بر طبق این قوانین یهودیان در سرزمین مسلمین ساكن می شدند و حكومت اسلامی از حقوق مدنی انها حمایت می كرد. علاوه بر این قوانین دادن مالیات به مسلمین _ یا جزیه _ نیز برای یهودیان وضع شد. در این موقعیت یهودیان در كارهای تجاری پیشرفت كردند و به تجارت و روابط تجاری با سایر ممالك ادامه دادند. یهودیان یك سوم از جمعیت شهرهارا تشكیل می دادندوبه صورت دسته های جدا از هم می زیستند و در عین حال در تقابل و تاثیر پذیری صد در صد نسبت به هم بودند. شروع حكومت عباسیان در ایران منافع زیادی برای ملت غیر عرب در سراسر امپراطوری ایران در بر داشت. یهودیان بین النهرین بالاخص از این جا به جایی حكومت سود بسیاری بردند. زیرا مركزیت حكومت اسلامی از دمشق به بغداد انتقال یافت . با اینكه بین النهرین یكی از مراكز بزرگ امپراطوری به شمار می رفت اما یهودیان دامنه فعالیت خود را محدود به این ناحیه نكردند. برای مدتی تجارت انها را به سمت شرق جذب كرد و چنین حالتی تا ۷۵۰ سال ادامه یافت .بسیاری از یهودیان در شهرهای خراسان افعانستان و تركمنستان ساكن شدند. فعالیت یهودیان در مملكت اسلامی متمركز شده بود وزمینه فعالیت انان در بلاد اسلامی مساعدتر از اروپا بود. ایرانیان یهودی این دوره به كمك در توسعه تجارت جهانی و افزایش قدرت و ثروت تشویق می شدند. با این حال تعداد افرادی كه دارای قدرت مالی بالایی بودند اندك بود. قبل از شروع حكومت صفویان در ایران وضعیت یهودیان تغییر چندانی نكرده بود چنانكه وضعیت یهودیان در زمان مغول و تركان بدون تغییر مانده بود. در زمان صفویان با ورود جهانگردان اروپایی به ایران و تاثیر پذیری شاهان صفوی از افكار اروپاییان _ كه غالبا به سود یهودیان نبود_ وضعیت یهودیان رو به وخامت گرایید. با شروع حكومت صفویان در قرن ۱۶ و افزایش روابط سیاسی و اقتصادی ایرانیان با اروپا موقعیت یهودیان تغییر كرد و این تغییر در تاریخ ثبت شده است. صادرات مهم ایران در این دوره ابریشم , تولیدات ابریشمی و در رتبه پایین تر فرش بود. صادرات كالا به اروپا از راه خلیج فارس انجام می شد و بازرگانی از طریق حكومت اصفهان كنترل می گردید. یهودیان سراسر تاریخ ایران همواره سعی در تمركز فعالیتهای تجاری در مركز حكومت سیاسی داشته اند و در اصفهان انها نمایندگان خوبی در بازرگانی بودند .وضعیت و موقعیت تجاری تجار یهود با ورود بازرگانان ارمنی _ دسته ای از مهاجرینی كه جدیدا ساكن اصفهان شده بودند_ و سعی در كنترل بازار خارجی داشتند دچار تزلزل شد. موقعیت اجتماعی یهودیان نیز با توجه به تاثیر پذیری شاهان از اروپاییان مقیم در دربار صفوی دچارتزلزل شد. به كار گیری یهودیان توسط كارفرمایان مسلمان به شدت كاهش یافت . دسته بسیار كمی از یهودیان از لحاظ مالی در موقعیت خوب و مطلوبی بودند . عده معدودی طبابت می كردند و یا به تجارت طلا مشغول بودند ولی بسیاری از یهودیان به كارهایی مانند خیاطی , بافندگی , رنگرزی , دوره گردی و دستفروشی , فروش مشروبات و دلالی عتیقه روی اورده بودند. بسیاری از مستشرقانی كه در قرن ۱۹ به ایران سفر كرده اند وضعیت زندگی یهودیان را در موقعیت تاسف باری شرح داده اند. یك سوم جمعیت شهری را یهودیان تشكیل می دادندودر محدوده شهری كه به نام محله نامیده می شد زندگی می كردند. وضعیت زندگی یهودیان در شرایط نا مطلوب اجتماعی قرار داشت و این تفاوت وضعیت به خوبی انها را از سایر طبقات جامعه متمایز می نمود. در هر محدوده یهودیان با لهجه ای خاص از فارسی یهودی صحبت می كردند. كه برای بقیه پارسیان یا یهودیان ایرانی سایر مناطق اسیای میانه نا شناخته بود. با شروع قرن حاضر وضعیت اقتصادی اجتماعی یهودیان در ایران رو به بهبود گذاشت . البته چنین موردی موقعیتی ابتدایی بود . زیرا دخالت و اشتراك ایران در وضعیت تجاری اقتصادی دنیا در حال گسترش فراوانی بودو ایران تبدیل به یك بازار بزرگ و قدرتمند شده بود.
پیشرفت ایران در صنعت فرش چه در عرصه صادرات و چه در عرصه تولید چشمگیر بود. در تمام این قرن صنعت فرش ایرانی كامل گشت و توسعه یافت .ایرانیان مخصوصا یهودیان از این منبع اقتصادی برای رسیدن به قدرت مالی و توان بالای اقتصادی استفاده می كردند. یهودیان نقش به سزایی را در گسترش و بسط موقعیت و وضعیت فرش در عرصه اقتصاد ایران ایفا كردند. بسیاری از این نمونه های موفقیت را در فعالیتهای یهودیان مشهد می توان دید . اواسط قرن هجدهم جمعیت یهودیان مشهد با كوچ دادن یهودیان قزوین به سمت مشهد توسط نادر شاه افزایش یافت.این جماعت از یهودیان در این منطقه نسبت به سایر مناطق ایران موفق و كامیاب بودند. اینچنین فرض می شد كه این موقعیت نتیجه تغییر مذهب اجباری انها به اسلام در سال ۱۸۳۹ بود. با این حال انها به صورت پنهانی بر مذهب خود باقی ماندند( مانند انچه یهودیان در اسپانیا و در جاهای دیگر قبل از ان انجام داده بودند. ) و در چنین تقیه ای بسیار خوب عمل كردند و توانستند با استفاده از نام اسلام و مسلمان بودن جایگاه بسیار خوبی را در بازار مشهد تصرف كردند.( حتی امروز نیز بسیاری از یهودیان مشهد نامهای اسلامی دارند) .انان در موقعیتهای تجاری و بازرگانی بسیار پیشرفت كردند و به مراتب بالایی در عرصه تجارت دست یافتند. با شهرهایی چون تهران اصفهان شیراز وارد معاملات تجاری شدند و در سطح جهانی نیز با كشورهایی چون افغانستان و تركمنستان معامله می كردند. تجارت و معاملات فرش و پوست بره قره كل باعث رونق و ثروتمند شدن یهودیان و رابطین تجاری انان شد. تجارت و عرصه رقابتهای تجاری یهودیان در مناطقی مانند هرات سمرقند بخارا مرو و خیو گسترده شد. در باقی شهرها جماعت یهودیان تا حال حاضر فقیر مانده اند. انها بازرگانانی نیمه قدرتمند در تجارت طلا , عتیقه , ابریشم و سنگهای قیمتی ماندند. اما در دهه ۵۰ قرن بیستم بسیاری از بازرگانان یهود موفقیتهای بی نظیری در عرصه فعالیتهای تجاری فرش به دست اوردند. یهودیان توانستند در عرصه صادرات فرش موقعیت خوبی را برای ایران و صدور فرش ایرانی كسب كنند. همانگونه كه قبلا گفته شد یهودیان مشهد فرش را به اسیای مركزی صد سال قبل از این صادر می كردند. هنگامی كه اتحادیه جماهیر شوروی سابق مرزهای خودرا به روی انان بست بسیاری از انان هدف صادرات خودرا متوجه كراچی در هند نمودند.در هندوستان انها مانند عامل یك نمایندگی عمل می كردند. فرشها را از خراسان و دیگر نواحی ایران به زاهدان و سپس هند برای انتقال به لندن حمل می كردند. چنین انتقالی به لندن تنها به این دلیل بود كه در ان زمان لندن مركز فروش فرش در غرب بود. از مناطق گوناگونی از اروپا به این شهر فرش فرستاده می شد. حتی از راه تركیه از تهران و تبریز به این شهر فرش فرستاده می شد.
در سال ۱۸۹۸ اژانس نوع دوستی فرانسوی اولین مدرسه خود را در تهران و سایر مناطق ایران افتتاح كرد. دانش اموزان یهودی به فرانسه و فارسی اموزش داده می شدند و با عقاید غربی اروپایی تعلیم می دیدند. فرهنگ یهودی _ فارسی شروع به ناپدید شدن كردو بسیاری از یهودیان از محله به خیابون رسیدند و به راحتی با جمعیت مسلمین در امیختند.سیاست این جمعیت تشویق به برقراری ارتباط با غیر یهودیان در سراسر جهان بود. چنین عملی نقش بسیار مهمی در پیشرفت و گستردگی روابط اجتماعی یهودیان ایرانی و ایرانیان مسلمان و دنیای غرب (اروپا) بازی كرد. در دهه سی و چهل دلالان یهودی عتیقه در تهران بسیاری از عتیقه ها و اشیای گرانبها را به دیپلماتهای خارجی فروخته بودند وارد عرصه فرش شدند. فرشهای بسیاری به خارج از ایران صادر شد. یهودیان از چنین تجارتی با دنیای غرب و اروپا سود بسیاری بردندو در همین راستا سعی در ارتقا و گسترش روابط تجاری با دنیای غرب داشتند وقتی غرب در عرصه تجارت فرش شروع به گسترش دامنه فعالیتهای خود نمود یهودیان بیشترین تاثیر و فعالیت را در این جهانی شدن داشتند.بسیاری از مسافرینی كه به مقصد فرانسه , انگلیس , المان و ایتالیا سفر می كردند قصد در ایجاد نمایندگی برای ورود فرش و توزیع كردن انها در اروپا داشتند .
در سال۱۹۵۰تهران در عرصه اقتصاد ناگهان ترقی كرد.ایرانیان و مخصوصا یهودیان در دسته های بزرگی به تهران مهاجرت كردند تا فرصت و موقعیت جدیدی به دست اورند.هند استقلال خود را به دست اورد و مشهد عرصه تنگی برای فعالیت یهودیان شد.به همین دلیل دلالان یهودی مشهد به دیگر مكانها از جمله تهران مهاجرت كردند.
یهودیان مشهد و تجاری كه دامنه فعالیت انها در خارج از تهران محدود شده بود هسته مركزی تجارت و صادرات فرش را در دهه ۷۰میلادی در تهران تشكیل دادند.۷یا۸دسته از این گروهها درامدی بیش از ۸۰ملیون دلار در سال به دست می اوردند و نیمه دیگر درامدی در حدود ۳۰تا۴۰ملیون دلار در سال داشتند.علاوه بر این گروه گروههای مهم دیگری از یهودیان در عرصه بازرگانی فرش شروع به رشد و رسیدن به امتیازهای بالایی در میدان فعالیت های اقتصادی كردند.خیابان فردوسی تهران دارای حداقل ۵۰ فروشگاه با فعالیت تجاری در سطح بالا تر از اوج بود.اكثر تاجرین این گروه یهودیان اصفهان بودند كه در تجارت فرش پیشرفت كرده بودند . اما این پیشرفت نه در عرصه صادرات بلكه در خرده فروشی فرش به تهرانیها ,توریست ها و خارجی های شاغل در تهران بود. من قصد بیان این مطلب را نداشتم كه تنها دست اندركاران تجارت فرش ایران یهودیان بودند بلكه این مقاله تنها اشاره ای به نقش مهم و فعالیت های یهودیان در عرصه رقابتی بازار فرش بود.
ترجمه خانم مودی نوشته باب گیبسون