۶۰سال خانه‌ به‌دوشی

در ماه مه سال گذشته پلیس لبنان در طرابلس، در نزدیکی اردوگاه نهرالبارد، با تنی چند از اعضای گروه فتح‌الاسلام، وابسته به القاعده، درگیر شد.
به‌دنبال آن اعضای این گروه برای تلافی‌ حملاتی علیه چند پایگاه ارتش لبنان انجام دادند و سپس به نهرالبارد برگشتند.
ارتش لبنان از بیم آنکه مبادا پای افراطیون القاعده نیز به درگیری‌های فرقه‌ای این کشور باز شود عکس‌العمل شدیدی در قبال این عملیات از خود نشان داد. در خلال محاصره نهرالبارد که ۱۰۶ روز به طول انجامید کل ساکنان اردوگاه مجبور به فرار شدند و خانه‌هایشان به وسیله آتش توپخانه با خاک یکسان شد. تا ماه سپتامبر که ارتش لبنان اعلام پیروزی کرد حدود ۴۷ غیرنظامی، ۱۶۷ سرباز لبنانی و طبق ادعاها ۲۸۷ چریک مسلح کشته شدند.
اما اوضاع در این اردوگاه آهسته‌آهسته رو به بهبود است. ۱۰ هزارنفر از ساکنان مناطق پیرامونی که آسیب کمتری دیده‌اند به خانه‌های خود بازگشته‌اند. اما ورود به مرکز اردوگاه که محل اقامت ۲۰ هزار آواره است و با خاک یکسان شده همچنان ممنوع است.
حوادثی از این دست را همه جمعیت۱۰ میلیونی فلسطینیان که ۷۰ درصدشان آواره‌اند تجربه کرده‌اند. البته مردم مناطق دیگر هم حوادث دردناکی را از سر گذرانده‌اند، اما گویا مصیبت مردم فلسطین پایان ندارد. ضمن اینکه کل فضای سیاسی منطقه و فراتر از آن تحت‌الشعاع این قضیه قرار گرفته، به‌طوری که در نظرسنجی‌های انجام‌شده از ۶ سال پیش به این سو همواره سه‌چهارم اعراب مسئله فلسطین را در صدر سایر امور عنوان کرده‌اند.
به عبارت دیگر اوضاع از سال ۱۹۴۸ تغییر چندانی نکرده است. در خلال جنگی که آن زمان بین ۵ کشور عرب منطقه و اسرائیل درگرفت بیش از نیمی از ساکنان بومی فلسطین که جمعیتشان به ۷۵۰ هزار نفر بالغ می‌شد از این سرزمین گریختند یا رانده شدند. سپس نیروهای اسرائیلی مانع از بازگشت آنها شدند و ۵۳۱ روستای آباواجدادی آنها را با خاک یکسان کردند. در پی جنگ ۶ ‌روزه در ژوئن ۱۹۶۷ نیز ۲۲ درصد باقیمانده سرزمین تاریخی فلسطین تحت حاکمیت اسرائیل درآمد و ۲۵۰ هزار فلسطینی دیگر آواره شدند.
فلسطینیان در تبعید مورد حمله یا تعقیب قرار گرفته‌اند. رزمندگان در سال ۱۹۷۰ مجبور به ترک خاک این کشور شدند. مسیحیان لبنان در دهه ۱۹۷۰ اردوگاه‌های تل الزعتر و قرنطینه را ویران کردند و اسرائیل در سال ۱۹۸۲ نیز فلسطینیان را در صبرا و شتیلا به خاک و خون کشیدند. همان سال نیروهای اسرائیل مقر ساف در بیروت را به محاصره خود درآوردند و رهبران این گروه را روانه تبعید مجدد در تونس کردند.
نیروهای سوری نیز در سال ۱۹۸۴ مشابه این عمل را در طرابلس انجام دادند. در سال ۱۹۹۱، کویت ۳۰۰ هزار فلسطینی مقیم این کشور را در پی ستایش احمقانه رهبران آنها از تجاوز صدام حسین به کویت از این کشور اخراج کرد. معمر قذافی، حاکم لیبی، در دهه ۱۹۹۰ به بهانه امضای معاهده اسلو هزاران فلسطینی را از خاک آن کشور اخراج کرد. از آغاز جنگ عراق در سال ۲۰۰۳ نیز تقریبا تمامی ۲۰ هزار پناهنده فلسطینی مقیم این کشور به سمت مناطق مرزی رانده شده‌اند.
موفقیت فلسطینیان در زنده نگاه داشتن مفهوم ملت با وجود این همه پراکندگی از روحیه محکم و مقاوم این مردم حکایت دارد. اما امروز موانع موجود بر سر راه فلسطینیان برای حفظ انسجام خود به‌عنوان یک ملت از همیشه بزرگ‌تر است.
امروزه حدود ۵ میلیون فلسطینی در فلسطین تحت سلطه اسرائیل زندگی می‌کنند. در
کرانه باختری ۴۰ درصد منطقه به یهودی‌نشین‌ها و مناطق نظامی اسرائیل اختصاص یافته است. اسرائیل در واکنش به انتفاضه دوم فلسطینیان که در سال ۲۰۰۰ آغاز شد این منطقه را با دیوارها و حصارها و پست‌های بازرسی بخش‌بخش کرده و درنتیجه جمعیت ۵/۲ میلیونی فلسطینیان ساکن به جزیره‌های عمدتا مجزا تقسیم شده‌اند. از ماه ژوئن که حماس کنترل غزه را به دست گرفت ۵/۱ میلیون فلسطینی ساکن این منطقه در محدوده ۳۷۸ کیلومتر مربعی آن محصور شده‌اند و برای ادامه بقا به کمک‌های ناچیز بین‌المللی وابسته‌اند.
در این میان وضعیت ۱/۱ میلیون فلسطینی ساکن مناطق ۱۹۴۸ کمی بهتر است، هرچند آنها نیز سال‌ها تبعیض حقوقی و اقتصادی را تحمل کرده‌اند. این عده روزبه‌روز بیشتر از برادرانشان جدا می‌شوند. اسرائیل از مسافرت آنها به غزه یا اکثر کشورهای عربی ممانعت می‌کند و اقوام آنها در مناطق اشغالی نیز قادر به ملاقات با آنها نیستند، زیرا اسرائیل با ادعای جلوگیری از ورود بمب‌گذاران انتحاری اکثر مجوزها را باطل کرده است.
دولتمردان دست‌راستی اسرائیل نیز با ستون پنجم نامیدن فلسطینیان ساکن مناطق ۱۹۴۸ علیه آنها جوسازی می‌کنند. تعجبی ندارد که یک نظرسنجی که اخیرا انجام گرفت حاکی از نگرانی ۶۲ درصد از این فلسطینیان از احتمال اخراج از اسرائیل است. البته جمعیت ۲۵۰ هزار نفری فلسطینیان مقیم بیت‌المقدس شرقی که اسرائیل آن را در سال ۱۹۶۷ اشغال کرد مجوز اقامت اسرائیلی دارند. اما اگر به کرانه باختری نقل‌مکان کنند یا برای کار به خارج بروند خطر محرومیت همیشگی از حق زندگی در شهر زادگاهشان را به جان خریده‌اند.
خارج از فلسطین شرایط از کشوری به کشور دیگر فرق دارد. اکثر فلسطینیان مقیم اردن از حق شهروندی اردن و درنتیجه آزادی نسبی برخوردارند. لبنان، سوریه و مصر برای فلسطینیان به‌جای گذرنامه مجوز عبور صادر می‌کنند. جدای از این مسئله، سوریه برای جمعیت ۴۵۰ هزاری فلسطینیان ساکن این کشور تقریبا کلیه حقوق شهروندی جز حق رای را قائل است.
در مقابل، لبنان از بیم آنکه اعطای تابعیت به ۳۵۰ هزار فلسطینیِ عمدتا سنی ساکن این کشور به موازنه قدرت شکننده‌ موجود میان فرقه‌های گوناگون لبنان لطمه بزند آنها را از حق مالکیت یا اشتغال در پست‌های دولتی محروم کرده است. پناهندگان فلسطینی حتی اگر از نسل سوم باشند چنانچه بیش از ۶ ماه خارج از لبنان بمانند ممکن است ممنوع‌الورود شوند. مصر که میزبان ۷۰ هزار فلسطینی است اندکی نرمش بیشتری در قبال آنها از خود نشان می‌دهد. آنها درصورت داشتن مجوز می‌توانند تا یک سال خارج از مصر بمانند. اما مسئولان مصر به سختگیری شهره‌اند.
فلسطینیانی که در مناطقی غیر از جهان عرب زندگی می‌کنند احساس آرامش و امنیت بیشتری دارند. آنتونیو ساکا، رئیس‌جمهوری السالوادور، یکی از ۱۰۰ هزار سالوادوریِ فلسطینی است. در شیلی نیز دست‌کم ۳۰۰ هزار فلسطینی زندگی می‌کنند. در آمریکا احتمالا ۲۵۰ هزار فلسطینی ساکن هستند و همین تعداد فلسطینی نیز در اروپا زندگی می‌کنند.
اما فاصله‌ها و مرزها تنها چیزهایی نیست که فلسطینیان را از هم جدا می‌سازد. بین طبقه فقیر و طبقه ثروتمند، بین سکولارها و مسلمانان و مسیحیان، بین جناح‌های سیاسی گوناگون و البته بین پناهندگان و غیرپناهندگان و پناهندگان سابق نیز شکاف‌های عمیق و روبه‌رشدی وجود دارد.
آوارگان به اصل و هویت خود سخت احساس مباهات می‌کنند. یاسر عرفات، رهبر فقید ساف و جناح غالب آن، فتح، با همه کاستی‌هایش یکی از عوامل مؤثر در حفظ و تقویت این هویت متزلزل فلسطینی بود. اما او در سال ۱۹۹۳ دست به اقدامی زد که امروزه بیشتر فلسطینیان آن را اشتباه می‌دانند و آن توافق با معاهده صلح اسلو بود که از نظر فلسطینیان بوی خیانت می‌داد. با تشدید روند ساخت یهودی‌نشین‌ها در کرانه باختری، گسترش فساد در تشکیلات خودگردان فلسطینی و بی‌نتیجه ماندن مذاکرات، فلسطینیان هرچه بیشتری با ملی‌گراییِ سبک عرفات مخالفت کردند و به حماس روی آوردند.

ترجمه - احمدرضا تقاء

منبع : روزنامه همشهری