نیت و پیوندهای اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی در آیات و روایات

همان طور که نیت در کیفیت عمل و ارزش آن موثر است در ساختار شخصیت انسان نیز تاثیر به سزایی دارد. پس اگر بخواهیم مراتب شخصیت افراد را بشناسیم باید آن را در لابه لای انگیزه ها و اهداف آنان جستجو کنیم. آیا آن کس که تنها برای سیر کردن شکم خود فریاد می کشد با آن کسی که برای نجات عامه مردم تلاش می کند برابر است؟ آیا آن کسی که برای غنیمت به جبهه می رود با آن کس که برای رضای خدا می جنگد مساوی است؟ پس باید به دنبال این برابری و نابرابری بود و علت آن را پیدا کرد. هر دو فریاد می کشند و هر دو می جنگند، بنابراین این برابری ها و نابرابری ها با شخصیت روحی افراد و مقاصد آنها در ارتباط است نه با اعمالشان که عمل به حسب ظاهر یکی است و با هم فرقی ندارد.
امام صادق (ع) بندگان خدا را به سه گروه تقسیم می کنند:
۱) گروه اول آنها یی که از ترس عقاب و آتش دوزخ خدا را عبادت می کنند که از آن تعبیر به عبادت بردگان شده است چنین عبادتی ارزش ندارد.
۲) گروه دوم کسانی هستند که به خاطر اجر و ثواب خدا را می پرستند، که آن عبادت نوکران و مزدبگیران است. این گروه مثالشان مثل مدیرعامل و کارمند است وچون انگیزه خاصی مطرح نیست این عبادت ارزش ندارد.
۳) گروه سوم همان مخلصانی هستند که نه اجیرند و نه برده، بلکه فقط به خاطر علاقه به خدا و از روی اخلاص بالایشان عبادت می کنند و این همان عبادتی است که تمام پیامبران و امامان معصوم در مقابل خدا انجام می دادند.
اگر ملاحظه کنیم متوجه می شویم که امام صادق بندگان خدا را به تناسب نیات و انگیزه تقسیم می کند، نکته ای که در این جا توجه به آن ضرورت دارد این است که آنچه درصدر بحث در مورد نیت باید گفته شود شامل هر دو بعد (قصد و انگیزه) می شود. یعنی خلقیات انسان، هم در مورد انتخاب عناوین اعمال و تنوع آن و هم در مورد انگیزه ها موثر است، و در هر دو مورد صدق می کند یعنی انتخاب چنین انگیزه هایی همه متاثر از خلقیات وملکات انسان است.
مثلاً یک انسان مادی نماز را از دیدگاه ورزش و تحرک جسمی توجیه می کند ولی انسان مومن آن را از بعد عبادی وملکوتی می پذیرد و برای هر یک از شرایط و ارکان و افعال و اذکار نماز اسراری معنوی و ماورایی تصویر می کند.
رسول خدا احادیث زیادی در این مورد فرموده اند جمله آنکه: «نیة المومن خیر من عمله و نیة الکافر شر من عمله و کل عامل بعمل علی نیتة . نیت مومن از عمل او بهتر و نیت کافر از عمل او بدتر است، و هر کس طبق نیتش کار می کند.»
در این جا سوالی در ذهن به وجود می آید به چه دلیل نیت مومن از عملش بهتر است؟ در جواب باید گفت: اول آنکه نیت علت و اساس عمل است و علت اشرف از معلول است، دوم آنکه نیت روح عمل و جان آن است و جان بالاتر از جسم است.
سوم آنکه در نیت ریا راه ندارد، ولی در عمل ممکن است ریا نفوذ کند، چهارم آنکه مومن با همت بلندی که دارد چیزهایی را می خواهد که برتر از حد توان است.بنابراین اگر مجموع راه هایی که گفته شد را جمع کنیم به یک نتیجه خاص می رسیم و آن این است که کسی که نیت کاری را دارد هیچ کس غیر از خدا از نیت او و آنچه در قلبش می گذرد، آگاه نیست، پس در ظرف نیت هیچ وقت ریا پیدا نمی شود، چرا که نیت را غیر از خدا کسی نمی داند اما همین که به مقام اجرا و عمل رسید ممکن است با ریا آلوده شود.اما سر اینکه نیت کافر از عملش بدتر است به این دلیل است که کافر امکان دارد کاری را انجام بدهد که ذاتاً خوب و مفید باشد، اما چون انگیزه و نیت او در کارهای خوب معمولاً تظاهر، خدعه و نیرنگ است ، از این جهت عملش بهتر از نیت اوست، زیرا از عمل او خیری عاید مردم می شود. پس، کافر به مقتضای کفرش انگیزه های بدی در دل دارد که توان انجام آن را ندارد.
باید به این نکته توجه کرد که نیت علاوه بر آنکه نمودار شخصیت فردی انسان است از پدیده های اعتقادی، فرهنگی، ... از شخصیت اجتماعی نیز حکایت می کند با اینکه مردم هر کدام به صورت فردی و به تنهایی به کاری مشغول هستند ولی همیشه از نظر زندگی، آداب، رسوم با هم تفاوت دارند، اما تنها چیزی که آنها را به یکدیگر پیوند می دهد و به صورت جامعه درمی آید رضا و خشنودی یعنی وحدت در عقیده و هدف است. درواقع این روح اجتماعی افراد را از نظر اجتماعی، فرهنگی وملی واحد می سازد.
عمل و عواملی که در ایجاد و پیوند اجتماعی، فرهنگی، ملی ... موثر است را مورد بررسی قرار می دهیم:
۱) انگیزه ها و تمایلاتی که برخاسته از نوعی ارتباط فکری و ایدئولوژیکی و همین انگیزه و تمایلات او را با همگنان خود همسو و همخو می سازد و بازتاب آن در عمل انسان دیده می شود و او را با جماعت همرنگ می کند.
۲) مثلاً انسان وقتی کاری را انجام می دهد (چه خوب و چه بد) عکس العملی که خواهد دید فقط به صورت فردی نیست که خود او را گرفتار کند، بلکه به صورت اجتماعی صورت می گیرد.
مثلاً کسی که به کشتن انسان بی گناهی رضایت می دهد مسلماً با قاتل یا قاتلان همسو است یا در (سوره نساء ‎/۲) خداوند می فرمایند:
«و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریة ضعافا حافوا علیهم...»
اگر نسبت به آینده فرزندان خود بیمناکید، نسبت به کودکان بی سرپرست مردم بی مهری نکنید.
۳) بیشترین عملی که مورد رضایت واقع می شود عمل اجتماعی است. تابعیت در عمل اجتماعی متوقف بر حضور فیزیکی و همکاری عملی نیست و تنها هم عقیده بودن و رضایت قلبی در آن کفایت می کند. در فرهنگ اسلامی در مشارکت مقارنت زمانی ومکانی نیز معتبر نیست.
نمونه هایی از قرآن کریم درباره نیت: مثلا آیاتی درباره قوم ثمود و ناقه صالح:
«و الی ثمود اخاهم صالحا قال یا قوم اعبدوالله مالکم من اله غیره...»
ما به سوی قوم (ثمود) برادرشان صالح را فرستادیم. گفت: ای قوم من، الله را پرستش کنید که معبودی جز او برای شما نیست (سوره هود /۶۱)
اگر ملاحظه کنیم در آیات دیگر درباره قوم سرکش او صحبت می کند که خداوند آنها را به عذاب سختی گرفتار می نماید و این به دلیل گناه و معصیتی است که یک نفر از آنان انجام داده در صورتی که خداوند تمامی آنان را در این گناه سهیم دانسته و به عذاب دچار می نماید.
آیات زیاد دیگری درباره نیت و ارتباط آن با اجتماع، فرهنگ و... وجود دارد که از آنها می گذریم. روایات زیادی نیز در این رابطه وجود دارد که به یک نمونه آن می پردازیم که از امام هشتم نقل می شود که فردی به خدمت ایشان می رسند و می پرسند که چگونه ممکن است وقتی حضرت قائم (عج) ظهور کند فرزندان قاتلان امام حسین (ع) را به خاطر کاری که پدران آن انجام داده اند خواهند کشت؟
حضرت فرمودند: تمام آنچه خدا فرموده است صحیح است. اما چون ذریه و فرزندان قاتلان امام حسین (ع) به کار پدران خود و کشتن امام حسین (ع) راضی بودند و به آن مباهات و افتخار می کردند در گناه با پدرانشان شریک اند، زیرا کسی که راضی باشد به کار دیگران مانند کسی است که آن عمل را انجام داده است.
و حق مسلم این است که تمام تمایلات و انگیزه ها جزو اعمال انسان به حساب می آید و در پیشگاه خدا مورد بررسی قرار خواهد گرفت و در این خصوص آیات و روایات فراوانی داریم که گناه عامل دو برابر گناه راضی است زیرا آن که رضایت دارد تنها قلباً مرتکب گناه شده ولی عامل قلباً و عملاً گناهکار است پس باید کیفر بیشتری را تحمل کند.

زهرا یوسفی مصری

منبع : روزنامه جوان