اوقات فراغت در یزد

● چهره شهر در شبهای جمعه تابستان
بازار خان برخلاف هر شب بسیار خلوت است. در خیابان قیام نیز از انبوه جمعیت که هر شب برای دیدن و خریدن در پیاده رو های باریک آن قدم می زنند، خبری نیست. از یکی از فروشندگان ابتدای بازار خان پرسیدم ، بدون تعلل جواب داد چون زرگرها تعطیل اند و بعد اضافه کرد همه زرگرها پنج شنبه بعد از ظهر را تعطیل می کنند بعضی از قماش هم نمی آیند. پیر مردی که در حجره ای در امتداد خیابان قیام در میان قالیچه ها نشسته بود، جواب داد «زرگرها و تیمچه ها چند سال است که پنج شنبه بعد از ظهر را تعطیل می کنند. بعضی ها هم پنجشنبه بعد از ظهر می روند مرقد یا می روند دعای کمیل». در خیابان امامزاده به نظر می رسید جمعیت بیشتر از خیابان قیام است. مرد میان سالی که در کنار بوتیک اش ایستاده بود گفت:«هرکس دستش به دهنش برسه از پنج شنبه بعد از ظهر می ره روستا، در همه جای شهر زرگرها و بنگاه های ماشین بعد از ظهر پنج شنبه را تعطیل می کنند». یکی از دوستانم که در یزد مقیم است نیز اضافه کرد که پزشکان نیز تعطیل اند. در امام زاده نیز مرد میان سالی که می گفت هر شب به امامزاده می آید، گفت پنج شنبه ها و جمعه ها امامزاده بیش از سه برابر هر شب شلوغ می شود.
از مرکز شهر که فاصله می گیرم خانواده هایی را می بینم که هوای خنک بعد از غروب آنها را از خانه بیرون کشیده. خانواده ها با زیرانداز و غذا و هندوانه ای که به همراه خود آورده اند هر جا چمنی را برای نشستن یافته اند خود را در طبیعت آن رها از گرمای روز و دغدغه های طول هفته کرده اند. در کنار اغلب آنها بساط غلیان را هم می توان دید. و با فاصله ای کمی بیشتر از دیگر خانواده ها جوانانی را می توان دید که با ظاهری آرام مشغول غلیان کشیدن هستند و اگرچه گاهی با پرخاشگری هایشان برای لحظاتی آرامش را بهم می زنند اما تغییری در نظم ایجاد نمی کنند. این منظره را در اغلب میدان های چمن کاری شده اطراف شهر که تقریبا از هیاهوی مرکز شهر بدور است می توان دید. پارک مارکار نیز تقریبا چنین تصویری دارد به اضافه اینکه کودکان جایی برای دویدن و نوجوانان برای اسکیت و جوانان برای قدم زدن به گرد حوض بزرگ وسط پارک دارند. و شیب عمومی پارک که در بازه میان دو تپه کم ارتفاع قرار دارد احساس نزدیکی بیشتری با طبیعت را به میهمانان خود عرضه می کند.
اگرچه ساعت کار همه پنج شنبه ها زود تر تمام می شود ولی ساعت کار سینماها در روزهای پنج شنبه و جمعه ۲ ساعت دیرتر از هر شب و تا ساعت ۱۲ است. در جای دیگری از شهر نیز ساعت کار برخی از کسبه خصوصا پنج شنبه ها دیرتر به پایان می رسد. صفائیه خیابانی است بین میدان ابوذر و میدان اطلسی(جانباز) که از طرفی اغلب مردم آن را بالاشهر می دانند و از طرفی به خاطر جدا افتادگی و فاصله ای که با مرکز شهر دارد آن را شهرک صفائیه می گویند. این خیابان به مسیر رفت و آمد دانشجویان نیز مشهور است و علت رونق پنج شنبه شب های آن نیز همین است. اما واقعیت امر بیش از هر چیز این است که این خیابان فضایی برای سبک متفاوتی از زندگی برای خود مردم شهر یزد است. زندگی ای متفاوت در کنار دانشجویان. دانشجویانی که اغلب این سبک زندگی را در همین خیابان و از فضایی که میزبان برای آنها فراهم می آورد می آموزند. شاهد این امر نیز آن است که با وجود تعداد کم دانشجویان در تابستان، همچنان صفائیه پنج شنبه ها رونق خود را دارد.
● زندگی تابستانی در یزد
گرمای روزهای تابستان یکی از مهمترین عوامل طبیعی تاثیرگذار بر فرهنگ مردم یزد است. بطوریکه در هر گوشه این فرهنگ می توان رد پای گرمای جانکاه تابستان را مشاهده کرد. در معماری، جدایی تالار تابستانی و گرم خانه زمستانی و یا ایجاد فضاهای خالی در سقف به عنوان عایق حرارتی و سردابه های زیرزمینی که گاهاً به آب قنات نیز دسترسی دارند از بارزترین تاثیرات حرارت بر معماری این مردم است. در تغذیه پناه بردن مردم یزد به عرقیات گیاهی و فالوده سنتی و علاقه ایشان به هندوانه و ماست و خیار نشان دهنده تاثیر گرماست.
گرمای تابستان حتی ساعات زندگی شهر را نیز تحت تاثیر خود قرار می دهد. ساعت کار اداری در یزد شش صبح تا یک بعد از ظهر است(سال۱۳۸۵) تقریبا در ساعت ۲ ظهر حتی سوپری ها نیز می بندند و شهر تا ساعت۴ و در برخی قسمت های شهر تا ساعت ۵ کاملا بی حرکت است. به طوری که فقط در ساعات سحر می توان دوباره شهر را تا این حد بی حرکت یافت. و تقریبا نزدیک غروب زندگی یک روز تابستانی در یزد پی گرفته می شود.
تاثیر دیگری که گرما بر حرکت شهر البته در پهنه گسترده تری دارد بعد از ظهر پنج شنبه و صبح جمعه در جاده های منتهی به روستاهای ییلاقی واقع در جنوب شهر خود را نشان می دهد. بطوری که پرحجم ترین اتوبان خروجی شهر در همین جهت است در حالی که کمترین تردد خارج استانی از این محور صورت می گیرد. این تردد محدود به سال های اخیر و گسترش استفاده از اتومبیل نیست بطوریکه سال ها پیش از ورود اتومبیل نیز بسیاری از مردم یزد تمام تابستان را در روستاهای ییلاقی می گذرانیده اند و در آنجا مشغول به شعر بافی (نوعی پارچه سنتی) می شده اند که البته بی ارتباط با توسعه سنتی صنعت نساجی در یزد نیست.
امروزه نیز خانواده های زیادی هستند که تمام تابستان را در روستاهای ییلاقی می گذرانند. شغل فصلی در شهر و داشتن زراعت و باغداری در روستا یکی از دلایل این شیوه زندگی است. ولی افراد دیگری نیز هستند که با داشتن شغل ثابت در شهر تمام تابستان را در ییلاق سکونت دارند و این موحبتی است که اتومبیل و اتوبان برای اقشار مرفه یزد فراهم آورده که هر روز پس از اتمام ساعت کاری به ویلای ییلاقی خود که معمولا کمتر از نیم ساعت با شهر فاصله دارد پناه ببرند.
اگرچه بسیاری از افرادی که تابستان خود را در ییلاقات می گذرانند اصالتاً متعلق به همان روستاها هستند و به یزد مهاجرت کرده اند اما عده زیادی از متمکنین یزد که در برخی از روستاهای خوش آب و هوا باغ هایی خریده اند هیچ تعلق قبلی با این روستاها ندارند و جایگزین کسانی شده اند که با فروختن باغ های خود مهاجرت خود به یزد را کامل کرده اند.
به این ترتیب اوقات فراغت آخر هفته های تابستانی اقشار مرفه یزد در باغ های شخصی در مناطق ییلاقی شهر می گذرد. اما این گروه تمام جمعیتی نیست که پنج شنبه و جمعه به سمت ییلاق ها حرکت می کنند. عده زیادی از مردم نیز یا به باغ های خویشاوندان و دوستان می روند و یا باغ «عامو» (اصطلاحی محلی برای باغ مردم) و یا فضاهای باز و عمومی کنار باغ ها را عرصه پیوند با طبیعت می کنند.
● فضاهای سبز داخل شهر
مردی میان سالی که تقریبا ده سال پیش از میبد(یکی از شهرستان های یزد) به شهر یزد مهاجرت کرده و اکنون در صفائیه مالک مغازه آرایشگری خودش است، می گوید:«من خودم ترجیه می دهم اول مالک مغازه خودم باشم، خانه ای خوب بخرم و بعد در مورد خرید اتومبیل اقدام کنم. مردم یزد مثل تهرانی ها نیستند که هر چه در طول هفته درآورند آخر هفته خرج کنند به همین علت من اغلب به پارک های نزدیک خانه می روم. بیشتر خانواده را به پارک آزادگان و گاهی پارک هفت تیر می برم» او همچنین اضافه کرد یزد اوایل جایی برای نشستن و تفریح نداشت تا اینکه میدان امام حسین و میدان راه آهن را چمن کاری کردند. علاوه بر این سخنان، مشاهدات نیز حاکی از آن است که مردم یزد میدان های چمن کاری شده را نیز در مقوله پارک قرار می دهند. و این دو در برابر گذران فراغت در باغ شخصی از موقعیت درجه دومی برخوردار است. در همین مورد یکی از مدرسین دانشگاه در مورد پارک هفت تیر که تا دو سه سال پیش(قبل از تاسیس پارک کوهستان) بهترین و کامل ترین پارک یزد بود گفت:«پارک هفت تیر مال طبقه کارگر است». شاید علت این درجه دومی بودن پارک در فاصله گیری اجتماعی باشد که فرهنگ یزد خصوصاً به عنوان حفاظت از خانواده توصیه می کند. به طوری که همان شخص علت عدم استفاده اش از پارک را با زبانی متفاوت، مشکلاتی می داند که در پارک ها در ملاقات با شاگردان قدیمی برایش پیش می آید. و معتقد بود فرهنگ فضولی در کار همدیگر از موانع شکل گیری گم نامی لازم برای زندگی شهری در یزد است.
پارک آزادگان واقع در صفائیه، پارک هفت تیر واقع در خیابان کاشانی و پارک غدیر واقع در بلوار جمهوری تنها نقاط شهر هستند که در آنها ورزش صبحگاهی صورت می گیرد و اغلب مردم یزد نیز از این نکته بی اطلاع هستند. از بین موارد فوق پارک هفت تیر بیشتر برای پیک نیک خانواده ها مورد استفاده قرار می گیرد و اغلب خیمه های مسافران تابستانی را هم در کنار این پارک می توان دید. پارک دیگری هم که به تازگی در پایین شهر تاسیس شده و مورد اقبال خانواده ها قرار می گیرد و در روزهای تعطیل بعد از غروب جمعیت زیادی را در دامن خود جای می دهد پارک بزرگ شهر یا پارک مارکار است که در گذشته محل برگزاری جشن های زردشتیان بوده است.
غیر از پارک های فوق می توان میدان های راه آهن، امام حسین، نماز و آیت الله خاتمی را هم به عنوان میزبان پیک نیک شبانگاهی مردم یزد نام برد که همه آنها غیر از میدان راه آهن با مشکل جدی رفت و آمد پر سرعت اتومبیل های دور میدان روبرو هستند.
یکی از بزرگترین پارک های داخل شهر که برخلاف انتظار مورد اقبال مردم نیست «فضای سبز» است که در پایین شهر و در مسیر خلدبرین(گورستان شهر) قرار دارد و شب ها تقریبا هیچ نوری ندارد و یکی از مراکز تخلفات اجتماعی و خصوصا توزیع و مصرف مواد مخدر است. و تنها استفاده مفید این پارک پنج شنبه و همزمان با زمان معمول زیارت اهل قبور، پنج شنبه بازاری است که در این پارک برگذار می شود و جمعیت زیادی که اغلب با تاریک شدن هوا در مسیر بازگشت از خلد برین هستند را به خود جلب می کند.
پارک کوهستان
به این علت جداگانه به پارک کوهستان می پردازم که تقریبا دو سال پیش در فاصله ده کیلومتری جنوب شهر احداث شد. از طرفی جزو پارک های داخل شهر نیست و از طرف دیگر برخلاف باغ های ییلاقی، فضایی عمومی است. و همچنین برخلاف فضاهای سبز داخل شهر مورد استفاده طبقه مرفه نیز قرار می گیرد.
این پارک در دامنه کوه کم ارتفاعی احداث شده و با آبنماهای بسیار زیبا که در یزد بی نظیر هستند و فضاها و وسایل مدرن بازی برای کودکان و عرصه های وسیع چمن کاری شده جمعیت زیادی را در شبهای تعطیل به خود جلب می کند و صحنه کاملا متفاوتی از زندگی را برای مردم یزد به نمایش می گذارد. صحنه ای که جدایی همه جانبه از فضای سنتی شهر و مشارکت در یک زندگی مدرن را بیش از هر احساسی به میهمانان خود هدیه می کند.
● الگوی مصرف
▪ فاصله
فاصله مقصد یک پیک نیک آخر هفته در چگونگی برگذاری آن معمولا تاثیر زیادی دارد. در فاصله های نزدیک به شهر مهمترین عامل تاثیر گذار وسیله نقلیه است. در یزد حتی طبقه پایین درآمدی نیز وسیله نقلیه دارد، اما وسیله نقلیه آنها موتورسیکلت است. در یزد با کمی بزرگ نمایی هر خانواده ای به تعداد مردان بالای تقریبا ۱۵ سال یک موتورسیکلت دارد. بنابراین حتی پارک کوهستان نیز چندان از دسترس طبقه پایین دور نیست اگرچه کمتر و فقط در پارکینگ پارک می توان را بازشناخت. ولی برای رفتن به روستاهای ییلاقی داشتن اتومبیل شخصی ضروری است. اگرچه گاهاً پیک نیک رفتن دسته جمعی خویشاوندان و اشتراک در تدارکات و اتومبیل تا حدودی این مشکل را برای خانواده های کم جمعیت مرتفع می کند.
عاملی که تاثیر خود را در فاصله های بیشتر نشان می دهد زمان برنامه ریزی برای پیک نیک است. برای رفتن به پارک ها و فضاهای داخل شهر و حتی پارک کوهستان اگر بعد از ظهر نیز تصمیم گرفته شود دیر نیست اما برای رفتن به روستاهای ییلاقی تفت لازم است صبح از شهر خارج شد و برای رفتن به روستاهای شهرستان نیر می باید شب قبل حرکت کرد. بنابراین فقط کسانی می توانند از ییلاقات دوردست که نرخ بارندگی آن نشان از تراوت بیشتر دارد بهره مند باشند که علاوه بر برخورداری از اتومبیل بتوانند هفته کاری را تا ظهر پنج شنبه به اتمام برسانند. و در صدر این نوشتار متذکر شدم که چه اقشاری از مردم یزد بعد از ظهر پنج شنبه را تعطیل می کنند که بنابر گفته خود مردم یزد این تعطیلی زود هنگام بی ارتباط با گذراندن فراغت در خارج از شهر نیست.
● خویشاوندان، خانواده و دوستان
بسیاری از پسران جوان اگر در طول تابستان دو یا سه دفعه همراه خانواده به طبیعت می روند، شاید هفته ای دو دفعه به همراه دوستان تقریبا هم سال خود سوار بر موتورهایشان به پارک ها و روستاهای ییلاقی می روند. به عنوان مثال جوانی با تحصیلات عالیه از محله فهادان در حالی که در دو سال گذشته بیش از ده بار به همراه دوستان به پارک کوهستان و چندین بار به روستاهای ییلاقی رفته فقط سه یا چهار بار در همین مدت به همراه خانواده به پارک کوهستان و ییلاقات رفته است. اما با این حال بیشترین شکل استفاده از فضاهای سبز ، پیک نیک های خانوادگی است که بارز ترین نمود آن را در یک شب جمعه تابستانی می توان از فراز تپه مشرف پارک کوهستان به تماشا ایستاد.
اغلب خانواده هایی که در دره های شیرکوه باغ شخصی ندارند، برای گذراندن یک روز تعطیل در هوای خنک ییلاق ترجیح می دهند به همراه خویشاوندان نزدیک یا قسمتی از عرصه آزاد طبیعت را قرق کنند و یا با اجازه باغبانی روز تعطیل خود را میهمان باغ او باشند. البته بسیاری از مردم یزد اقوامی دارند که باغی یا از قدیم داشته و یا اخیرا خریده باشد که در این صورت معمولاً همه خویشاوندان نزدیک کلید باغ را دارند و دیگر نیاز نیست پیشاپیش برای گذرانیدن یک روز خوب در طبیعت و کنار یکدیگر هماهنگی کنند چرا که هر هفته دسته کم یک یا دو خانوار از خویشان را در باغ ملاقات خواهند کرد. و در صورت اخیر تعداد دفعاتی که یک خانواده به ییلاق خواهد رفت به دفعات بیشتر از زمانی است که باغ شخصی یا خویشاوندی نداشته باشند.
● صحنه یک میهمانی در طبیعت
جز در مورد باغ های خصوصی که اطلاعی از آن ندارم در همه موارد چه در میادین شهر، چه در پارک ها و چه عرصه های آزاد دره ها، عمومی ترین وسیله ای که همراه اغلب خانواده ها و گروه های جوانان می توان دید قلیان است. بر عکس و برخلاف انتظار، انواع توپ به ندرت به چشم می خورد. اگرچه در سال های اخیر خصوصا در پارک ها هر کجا که امکان داشته باشد نوجوانانی را می توان دید که به اسکیت رانی مشغولند.

محمد حسین زاده

منبع : خانه انسان‌شناسی ایران