نگاهی تازه به دریای مازندران و تحولات آن

بی گمان خوانندگان گرامی وقوف دارند مسئله ی دریای به اصطلاح خزر مدتهاست مورد توجه تحلیلگران مسائل منطقه ای قرار گرفته است . نوشتار حاضر تلاشی است برای طرح بیشتر موضوع و ضمن آن گام تازه ای است برای بهره گیری ازدانش صاحب نظران .
دیگر آن که ترجیحا از نام "کاسپین " استفاده شده زیرا این نام به طور تاریخی اشاره به قومی ایرانی دارد برای عدم تداخل نامها کمتر نیز اشاره به عنوان دریای مازندران شده است . ازدیگر سو منابع مورد استفاده از طریق کنکاش در اینترنت به آسانی قابل دستیابی است.
دو دهه ی نخستین قرن بیستم با پیروزی انقلاب روسیه برای سرزمین های عمدتا ترک نشین آسیای میانه واقلیم قفقازآغاز دوران جدیدی از تاریخ معاصر بود .به گونه ای که سرزمین های کوچک وبزرگ منطقه که تا دیروز میان کشورگشایان گوناگون دست به دست می شدند زیر لوای اتحاد جماهیر سوسیالیستی شورایی ، سرنوشتی کمابیش همسان پیدا کرده بودند . عقب نشینی قطعی پادشاهان ایرانی همراه با کمرنگ شدن نفوذ فرهنگی این کشور در چارچوبه ی مرز ها ی خودی تحول دیگری بود که کشاکش دیرینه در آسیای مرکزی و قفقاز را به سوی سکون رهنمون می شد . در تمام این مدت مردمان دو سوی مرز تن به آب دریاچه ای بزرگ وبا شکوه می زدند .در سواحل اش می آرامیدند و از منابع سرشار ماهیان وطیورش بهره می بردند .غافل از آنکه دیری نخواهد پایید که دست حوادث بار دیگر مناقشه ای تازه خواهد آفرید و"دریا " به عاملی بالقوه برای جدال تبدیل خواهد شد.
فروپاشی اتحاد جماهیر سوسیالیستی و تشکیل سه کشور جدید در حوزه ی کاسپین ، مسئله ی مالکیت و به اصطلاح رژیم حقوقی دریای مازندران را به صورت عاملی برای منازعات پنهان در آورد . به ویژه که این دریا منبعی غنی از خاویار ونفت بود و در عرصه ی تبادلات بازرگانی وانرژی ومحیط زیست نیز می توانست نقش تعیین کننده ای داشته باشد .قزاقستان ، ترکمنستان و آذربایجان در کنار ایران وروسیه هرکدام ادعاهایی در باره ی " کاسپین "داشتند .
اگر چه اصل کلمه ی " کاسپین " به عنوان شناخته شده ترین نام در عرصه ی بین الملل ؛ اشاره به قومی ایرانی دارد
اما قزاقها ، روسها ، آذری ها و ترکمن ها به دلیل همجواری تاریخی و به مدد سواحل طولانی داعیه های تازه ای مطرح نمودند .
● اهمیت کاسپین
کاسپین ، دریاچه ای با ٣٩٤٢٠٠ کیلومتر مربع وسعت به همراه آرال ، مدیترانه وسیاه ؛میلیونها سال پیش از این از دریای بزرگ " تیتیوس " جدا شد و به عنوان بزرگترین دریاچه ی زمین نقشی اساسی و مهم در حیات وممات ملل این دیار بازی کرده است.حجم آب دریا ۷۷۰۰کیلومتر مکعب است ازطریق کانال ولگا با دریای بالتیک واز راه کانال ولگا – دن با دریای سیاه در ارتباط است .عمق دریا به ترتیب از شمال با بیست متر آغاز شده ودر سواحل ایران به هزارمتر می رسد .
ذخایر عظیم انرژی وگمانه زنی درباره ی وجود ۲۰۰ میلیارد بشکه نفت در حوزه ی دریای مازندران که آن را پس از خلیج فارس ، به صورت دومین منبع انرژی جهانی معرفی می کند ،اهمیت این دریا برای کشورهای بسته وبدون آبراه بین المللی و شدت رقابت قدرتهای بزرگ در این حوزه بر اهمیت آن می افزاید.ضمنا طرح های گوناگون درباره ی خطوط لوله ی نفت و گاز و احتمال عبور آن از بستر دریا می تواند زمینه ساز تعارضات ویا موافقتنامه های آتی بین کشورها باشد.
● کاسپین : ایران وشوروی
پس از انقلاب کمونیستی ۱۹۱۷ در روسیه دولت وقت شوروی به منظور حفظ امنیت و جلوگیری از تقویت جریانات ضد انقلاب در کشورهای همسایه بسیاری از قراردادهای دولت تزاری با دول مجاور را تغییر داد و یا تعدیلاتی در آن ایجاد کرد از جمله در دو معاهده ی ۱۹۲۱و۱۹۴۰با ایران درباره ی دریای مازندران ، ازحق انحصار کشتیرانی صرف نظر کرد ودرباره ی ماهیگیری و دیگر منابع دریا تصمیمات دوجانبه ای گرفته شد .اما دریا به مناطق تحت حاکمیت ملی تقسیم نشد .در نتیجه هردو کشور ایران وشوروی از حق حاکمیت برابردراین حوزه ، برخوردار شدند . معاهده ی فوق تنها پایه ی حقوقی درخصوص کاسپین به حساب می آید .
● دریا چه یا دریا
اگر چه کاسپین از طریق کانال هایی با دریاهای آزاد ارتباط دارد ومثل دیگر دریاچه ها محیط بسته ای نیست اما در نهایت در عرف بین المللی ، دریاچه محسوب می شود ودر نتیجه از حوزه ی شمول کنوانسیون دریاها خارج است .به این ترتیب توافق بالسویه ی همه ی کشورها برای تعیین رژیم حقوقی دریاچه الزامی است .
● کاسپین : مدعیان تازه
گفته ایم شکل گیری کشورهای تازه مباحث تازه ای را درباره ی رژیم حقوقی دریا به وجود آورد .قزاقستان ، ترکمنستان وآذربایجان به دلیل برخورداری از ساحلی طولانی ادعاهای تازه ای را مطرح نمودند .اگرچه ایران با استناد به معاهدات گذشته خواهان حق حاکمیت برابر۲۰درصدی همه ی کشورهاست اما طرح آذربایجان بیانگر شکل گیری چالش تازه ای بود . براساس پیشنهاد آذربایجان کشورها براساس طول ساحلی خود می باید مالکیت خویش را بر کاسپین اعمال نمایند .که به این ترتیب قزاقستان ۲۹درصد، آذربایجان ۲۱درصد،روسیه ۱۹درصد،ترکمنستان ۱۷و ایران ۱۴درصد دریا را مالک می گردند .بدیهی است که این طرح به مذاق قزاقستان خوش آمده و روسیه را حداقل وادار به سکوت می نمود اما مقاومت جدی ایران وترکمنستان این طرح را با چالش مواجه نمود .نفوذ قابل ملاحظه ی آمریکا و بریتانیا در آذربایجان باعث تشویق این جمهوری جهت سرمایه گذاری در حوزه ی نفت وگازدریا شده ومدتهاست بهره برداری از منابع نهفته در بستر دریا از سوی حکومت باکو آغاز شده است اما درگیری لفظی شدید ترکمنستان و آذربایجان روی حوزه ی نفتی "کپز " یا" سردار " و همچنین واکنش عملی ایران که برای مدتی باعث تعطیلی فعالیتهای اکتشافی باکو شد ، نشان از بحرانی بالقوه در منطقه داشت
● تهدید فزاینده ی نظامی گری در منطقه :
تداوم بلند پروازی های جمهوری آذربایجان از یک سو واحتمال واکنش قدرتهایی چون ایران وروسیه در برابر رقبای غربی می تواند به گسترش نظامی گری در منطقه بینجامد .کمک بیش از چهار میلیارد دلاری آمریکا به آذربایجان جهت تقویت ناوگان دریایی آن کشور زمانی اهمیت می یابد که از مانور گسترده ی دریایی روسها و سپس قزاق ها در آبهای کاسپین مطلع شویم .مواجهه وعقب نشینی کشتی اکتشافی انگلیس که در خدمت آذربایجان بود با هشدار جنگنده های ایرانی ، همکاری گسترده ی باکو با اسراییل ، استقرار نیروهای ناتو در منطقه جهت حفظ آمادگی با بحران های افغانستان و خاورمیانه و خلیج فارس ، حضور ناوهای روسی در کاسپین وتلاش های احتمالی ایران برای برگزاری مانورهایی در آبهای این دریاچه ، می تواند دامنه ی نظامی گری در منطقه را توسعه دهد .
در پایان به نظر می رسد با توجه به اهمیتی که دریای مازندران در آینده ی نزدیک خواهد یافت کشورها و اقوام ساکن در سواحل این دریا می باید با هشیاری و منطق مانع از بحرانی شدن شرایط شوند وباید تلاش کنند تجربه ی تلخی که بیشتر مناطق ژئو پلتیک و ژئواستراتژیک جهان شاهد آنند در این نقطه از جهان تکرار نشود .در پیش گرفتن سیاستهای بسیار منطقی و سازنده وتعامل معطوف به همگرایی با دولتهای ذینفع ، استفاده ی مناسب از ظرفیت های موجود و بهره گیری مناسب از چالش های سیاسی و منطقه ای ، ایجاد اعتماد کافی بین ایران ودول منطقه ازراه طرد روشهای افراطی می تواند تضمین کننده ی امنیت و تامین کننده ی منافع سیاسی – اقتصادی ما باشد .

علی دباغیان نظامی

منبع : صنایع نیوز