نظام پزشکی درآینه یکصد سال قانونگذاری

قانون بهداشت شهری در سال ۱۳۲۹ برای نخستین بار واژه نظام پزشکی را وارد قوانین ایران کرد، اما از زمانی که نخست وزیر وقت در سال ۱۳۲۹ اولین لایحه نظام پزشکی را تقدیم مجلس نمود تا تصویب اولین قانون نظام پزشکی در سال ۱۳۳۹ ده سال به‌طول انجامید...
ایده تشکیل سازمانی صنفی برای پزشکان در ایران در دهه بیست شمسی به‌وجود آمد. تصویب قوانینی برای ساماندهی طبابت و به‌خصوص ‌قانون بهداشت شهری در سال ۱۳۲۹ ایده تشکیل سازمان نظام پزشکی را به‌وجود آورد‌. در تبصره ماده ۳ ‌قانون بهداشت شهری آورده شد که: «رسیدگی به تخلفات شغلی (‌غیر جزایی) پزشکان از وظایف نظام پزشکی و در صورت عدم تشکیل آن وظیفه شورای عالی بهداشت است‌که آیین‌نامه آن طبق نظر کمیسیون بهداری و دادگستری تنظیم می‌شود.»
به دنبال تصویب این قانون در همان سال نخستین لایحه نظام پزشکی ایران به مجلس شورای ملی تقدیم شد. البته دکتر جهانشاه صالح، وزیر وقت بهداری دولت رزم آرا هیچ‌گاه نتوانست در دوران وزارت خود شاهد تصویب این لایحه شش ماده‌ای باشد. این لایحه به دلایل مختلفی از جمله آشوبی که در دانشگاه تهران توسط دانشجویان پزشکی ایجاد شده بود در مجلس مسکوت باقی ماند. این لایحه بسیار ساده بود و فقط شش ماده بود.
● ده سال بعد
ده سال بعد از این جرقه اولیه بود که در سال سوم خرداد ماه ۱۳۳۹ اولین قانون نظام پزشکی کشور به تصویب مجلس شورای ملی‌ و در سوم دی ماه به تصویب مجلس سنا رسید. این قانون کمی‌از لایحه قبلی مفصل‌تر بود و دارای ۱۴ ماده، ۹ تبصره و ۱۲ بند بود.
طبق این قانون نظام پزشکی دارای هیأت مدیره مرکزی بوده و در مرکز هر شهرستان نیز که نظام پزشکی تشکیل شود هیأت مدیره برای آن شهرستان‌ انتخاب خواهد شد.
هیأت مدیره مرکز که به مدت سه سال انتخاب می‌شدند مرکب بودند از:
۱) پانزده نفر از پزشکان غیر نظامی‌مرکز به انتخاب اکثریت پزشکان غیر نظامی‌مرکز، ۲) دو نفر دندانپزشک به انتخاب اکثریت دندانپزشکان مرکز و ۳) دو نفر پزشک از پزشکان لشگری و انتظامی‌(‌پزشک لشگری به معرفی ستاد بزرگ ارتشتاران و پزشک انتظامی‌به معرفی وزارت کشور) بود. شرایط انتخاب شوندگان به‌عنوان هیأت مدیره در قانون نظام پزشکی ۱۳۳۹ شامل چهار شرط بود: ۱) حداقل سن ۳۵ سال،
۲) نداشتن محکومیت جنبه و جنایت،
۳) داشتن حسن شهرت و ۴) لااقل ده سال سابقة اشتغال به حرفه پزشکی.
● دوام هفت ساله
اما این قانون تنها هفت سال دوام آورد و موادی از این قانون در آذر ماه سال ۱۳۴۶ اصلاح شد. در عمل سازمان نظام پزشکی ایران در سال ۱۳۴۷ رسماً تشکیل شد.
اما ماجرای تغییر قوانین آن همچنان ادامه داشت. در سال ۱۳۵۴، مجدد قانون نظام پزشکی تغییرات بنیادی یافت و با افزایش دوبرابری قانون با ۲۵ ماده و ۱۰ تبصره و
۱۲ بند به تصویب رسید. در این قانون بود که آورده شد رییس هیأت مدیره نظام پزشکی مرکز در هر دوره به پیشنهاد هیأت مدیره و به استدعای نخست‌وزیر به فرمان مبارک ملوکانه منصوب می‌شود.
در این قانون تغییر دیگری نیز دیده شد و وظایفی جدید بر عهده سازمان نهاده شد. از جمله این وظایف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
▪ اظهار نظر مشورتی در تنظیم ضوابط مربوط به ارزش تحصیلات خارج از کشور پزشکان و دندانپزشکان و شاغلین حرفه‌های دیگر پزشکی و ‌وابسته پزشکی و درجات و عناوین عملی آنان.
▪ اظهار نظر مشورتی در تهیه و اصلاح آیین‌نامه‌ها و مقررات مربوط به شرایط تأسیس و ضوابط فنی و اداری مؤسسات پزشکی و حرفه‌های وابسته‌پزشکی.
▪ اظهار نظر مشورتی در تنظیم لوایح
غیرفوری مربوط به امور پزشکی و بهداشتی و درمانی و آموزش پزشکی و رشته‌های وابسته پزشکی.
▪ اظهار نظر مشورتی در تنظیم ضوابط فنی مؤسسات آموزش پزشکی و تخصصی پزشکی و رشته‌های وابسته پزشکی.
▪ اظهار نظر مشورتی در تنظیم ضوابط تبلیغات و آگهی‌های دارویی و مواد خوراکی و آشامیدنی و آرایشی و امور پزشکی و ...
● پس از پیروزی انقلاب
اما این قانون نیز دوام چندانی نیافت. چهار سال بعد و با پیروزی انقلاب اسلامی‌بازهم قانون نظام پزشکی بود که به عنوان یکی از نخستین قوانین در شورای انقلاب با اصلاحاتی مواجه شد. در تغییرات صورت گرفته در شرایط انتخاب شوندگان علاوه بر موارد قبلی شرایط انتخاب شوندگان مجلس شورای ملی جمهوری اسلامی‌ایران نیز افزوده شد. بعد از انقلاب در سال ????اولین انتخابات نظام پزشکی برگزار شد؛ اما بازهم این قانون تغییراتی را به خود دید.
در دی ماه ۱۳۶۳ ‌قانون اصلاح موادی از قانون نظام پزشکی و الزام دولت جهت و تنظیم و ارایه لایحه سازمان نظام پزشکی به تصویب مجلس رسید و بر اساس آن شرایط نامزدهای عضویت در هیأت‌های مدیره نظام پزشکی تابعیت کشور ‌ ایران، دارا بودن شرایط مندرج در ماده واحده الحاقی به قانون نظام پزشکی مصوب ۱۳۵۹. ۴. ۱۵ شورای انقلاب اسلامی‌به استثنای شرط سنی آن، حسن شهرت، داشتن حداقل سی سال سن، سابقه اشتغال در حرفه مربوطه در ایران حداقل پنج سال برای مراکز استان‌ها و سه سال برای شهرستان‌ها، دارا بودن حداقل سه سال سابقه عضویت در نظام پزشکی (‌رعایت این شرط در اولین دوره انتخابات برای دکترهای داروساز ضرورت نداشت) تعیین شد. در این سال مجلس ‌با اصلاح قانون نظام پزشکی، عضویت داروسازان در نظام پزشکی را نیز الزامی‌کرد.
هرچند با این طرح قانونی تکلیف نظام پزشکی تا حدی مشخص شد اما بر طبق آن وزارت بهداری موظف شد ظرف شش ماه لایحه‌سازمان نظام پزشکی را تهیه و تنظیم و جهت تصویب به مجلس‌تقدیم نماید. کاری که سال‌ها به‌طول انجامید هر چند در سال ۱۳۶۵ لایحه ای تدوین شد اما بحث و کشمکش بر سر اختیارات و مسوولیت‌های نظام پزشکی همچنان ادامه داشت و برخی پزشکان لایحه پیشنهادی دولت را مغایر استقلال صنفی نظام پزشکی می‌دانستند. این اعتراض حتی به اعتصاب نیز کشید که با واکنش دولت روبه‌رو شد. به هر صورت این لایحه هم مسکوت ماند تا سال ۱۳۶۹.
● لایحه نیامد
پس از کش و قوس‌های فراوان لایحه دولت در خصوص سازمان نظام پزشکی که به سرانجامی‌نرسید طرح تشکیل سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی‌ایران از سوی نمایندگان به مجلس تقدیم شد. بررسی این طرح با اساس اصل ۸۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی‌ایران به کمیسیون بهداری و بهزیستی سپرده شد. و پس از تصویب در این کمیسیون در جلسه علنی مورخ پنجم تیر ماه یک هزار و سیصد و شصت و نه مجلس شورای اسلامی ‌با پنج سال مدت اجرای آزمایشی آن‌ موافقت نمود.
قانون جدید مشتمل بر سی و سه ماده و سی و چهار تبصره بود. این قانون نظام پزشکی را با تغییراتی مواجه نمود و با آن و تشکیل سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی‌ایران، سازمان قبلی نظام پزشکی با واحدهای تابعه آن در سراسر‌کشور منحل گردیده و با کلیه امکانات، اختیارات و اعتبارات و دارایی‌ها و پرسنل حسب مورد به سازمان مرکزی و سازمان‌های نظام پزشکی شهرستان‌ها ‌منتقل ‌گردید.
بر اساس این قانون شرایط انتخاب شوندگان هیأت‌های مدیره سازمان‌های نظام پزشکی و شورای عالی نظام پزشکی به شرح زیر تغییر یافت:
۱) تابعیت دولت جمهوری اسلامی‌ایران
۲) نداشتن فساد اخلاقی و مالی
۳) داشتن حسن شهرت اجتماعی و شغلی و عمل به اجرای اصول پزشکی و رعایت اخلاق و شوؤن پزشکی
۴) داشتن حسن شهرت در تعهد عملی به احکام دین مبین اسلام و وفاداری به قانون اساسی جمهوری اسلامی‌ایران. (اقلیت‌های مذهبی به رسمیت شناخته شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی‌ایران تابع احکام دین اعتقادی خود می‌باشند. )
۵) دارا بودن حداقل سه سال عضویت در نظام پزشکی ( پزشکان، دندانپزشکان، دکترهای داروساز و متخصصین و دکترهای حرفه‌ای علوم آزمایشگاهی تشخیص طبی که دارای مسوولیت‌های‌اجرایی می‌باشند و یا در نیروهای نظامی‌- انتظامی‌شاغلند جهت نامزدی در انتخابات و عضویت در ارکان سازمان نیاز به استعفا از سمت و شغل خود‌نداشتند). ضمن اینکه کسانی که طبق قانون از انتخاب شدن به عنوان نماینده مجلس شورای اسلامی‌محرومند،
(به استثنای شرط سنی آن )حق نامزد شدن برای انتخاب در ارکان سازمان ‌را نداشتند. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز مسوول برگزاری انتخابات هیأت مدیره نظام پزشکی از طریق هیأت‌های اجرایی انتخابات با‌رعایت مواد این قانون شد.
● تثبیت سازمان
در دی ماه سال ۷۴ قانون تشکیل نظام پزشکی جمهوری اسلامی‌ایران مشتمل بر سی و یک ماده و سی و پنج تبصره به تصویب رسید و بازهم شاهد تغییراتی در قانون بودیم. در این قانون آمده بود رییس کل سازمان که مسوولیت اجرای مصوبات شورای عالی و اداره کلیه امور سازمان و واحدهای تابعه آن را به عهده دارد یک نفر پزشک‌خواهد بود که از بین افراد پیشنهادی (‌حداقل ۳ نفر) از طرف شورای عالی به رییس جمهور برای مدت چهار سال انتخاب و با حکم ریاست جمهوری‌منصوب می‌گردد و عزل وی به عهده ریاست جمهوری است. در صورتی‌که در قانون قبلی آمده بود در صورتی که رییس جمهور در بین افراد پیشنهادی شوری عالی فردی را برای ریاست سازمان مناسب تشخیص نداد شورای عالی موظف‌است حداکثر ظرف مدت یک هفته افراد دیگری را به رییس جمهور پیشنهاد نماید.
قانون سال ۱۳۷۴ و ثبات ۹ ساله آن موجب تثبیت موقعیت سازمان نظام پزشکی شد.
● تحول بنیادین
در سال ۱۳۸۳ مجدد قانون نظام پزشکی بر اساس طرح پیشنهادی نمایندگان اصلاح شد و این‌بار شاهد تغییرات بنیادین در این قانون بودیم.
در این قانون که مشتمل‌ بر چهل‌ و هفت‌ ماده‌ و پنجاه‌ تبصره‌ است، وظایف و اختیارات سازمان در این قانون افزایش یافته و بسیاری از موارد از جمله تعیین تعرفه‌های بخش خصوصی. از حالت مشورتی به وظیفه قانونی تبدیل شده است. نکته جالب اینکه با اختلاف مجلس و شورای نگهبان در تصویب این قانون برخی از بندهای قانون با اصلاحاتی‌ به‌تصویب‌ مجمع‌ تشخیص‌ مصلحت‌ نظام‌ رسید.
اعضای شورای‌عالی نیز در این قانون افزایش یافتند.
در این قانون شرایط انتخاب شوندگان هیأت‌های مدیره سازمان نظام پزشکی و شورای‌عالی نظام پزشکی به شرح زیر تعیین شد:
الف) تابعیت دولت جمهوری اسلامی‌ایران
ب) نداشتن فساد اخلاقی و مالی
ج) داشتن حسن شهرت اجتماعی و شغلی در عمل به اجرای اصول پزشکی و رعایت اخلاق و شئون پزشکی
د) داشتن حسن شهرت در تعهد عملی به احکام دین مبین اسلام و وفاداری به قانون اساسی جمهوری اسلامی‌ایران. در این بند اقلیت‌های دینی مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی‌ایران تابع احکام دین اعتقادی خود می‌باشند.
ه) دارا بودن حداقل سه سال سابقه عضویت در نظام پزشکی.
شرایط انتخاب رییس کل و اعضای شورایعالی نظام پزشکی نیز در قانون جدید به صورت دمکراتیک‌تری دیده شده است. به این ترتیب که مجمع عمومی‌که متشکل از منتخبان نظام پزشکی شهرهای مختلف است تشکیل می‌شود، این مجمع اعضای شورای عالی سازمان نظام پزشکی را از میان اعضای هیات مدیره‌های نظام پزشکی شهرهای مختلف انتخاب می‌کند و همچنین این مجمع می‌تواند خود به طور مستقیم یا با دادن اختیار به اعضای شورای عالی سازمان نظام پزشکی، رییس این سازمان را به رییس جمهور معرفی کند.
● برای فرداها
قانون نظام پزشکی در طول حدود نیم قرن از یک پیش نویس ۶ ماده‌ای تبدیل به قانونی با ۹۷ ماده و تبصره شد و وظیفه آن از رسیدگی به تخلفات صنفی پزشکان به دایره گسترده‌ای از صدور پروانه گرفته تا تعیین تعرفه‌های پزشکی بسط یافته است. این امر حکایت از این واقعیت دارد که افزایش شمار فعالان در حرفة پزشکی تنوع رشته و پیدایش مشکلات اجتماعی و اقتصادی موجب شد تا پزشکان گرایش بیشتری به مشارکت فعال‌تر در فرآیند تصمیم سازی و تصمیم گیری نظام سلامت پیدا کنند. این موضوع را می‌توان در سیر تغییرات قانون نظام پزشکی به‌خوبی مشاهده کرد.
از سوی دیگر تمایل جامعة پزشکی در استحکام ارکان خود و کسب استقلال هر چه بیشتر از دستگاه‌های دولتی نیز در این خصوص مشهود است. از سوی دیگر دستگاه‌های دولتی نیز کوشیده‌اند در امر قانونگذاری تولیت را برای خود محفوظ نگاه دارند. قطعا حضور صاحبنظران و پیشکسوتان جامعه پزشکی با حمایت پزشکان و سایر گروه‌های پزشکی می‌توانند نظام صنفی بهتری را شکل دهند و یک نظام پزشکی قوی و مستقل خواهد توانست تا حدود زیادی مشکلات جامعه پزشکی را رفع کند مشروط به اینکه حوزه صنف و حق مردم را بتواند از یکدیگر تفکیک نماید.

دکتر علی اخوان بهبهانی

منبع : هفته نامه سپید