بهسازی منابع انسانی در مــــــدیریت بنـــادر ماهیگیری

بنادر ماهیگیری كه از اركان و عناصر اصلی و جزو ساختارهای زیربنایی و پشتیبانی در مدیریت شیلاتی به شمار می آیند ، به سبب دارا بودن ماهیت چند وجهی ، ساختاری تركیب یافته از ابعاد فنی – اقتصادی در یك سو و اجتماعی – فرهنگی در سوی دیگر دارند.اگربندر ماهیگیری رابا لحاظ دارا بودن مشخصه های نوعی واحد اقتصادی – اجتماعی ، به مثابه یك سازمان ( در مفهوم عام ) در نظر آوریم، این سازمان از یك سو ویژگی های فنی – مهندسی و اقتصادی – مالی دارد وبرابر تقسیم بندی كار كردی و ماهیتی سازمانها نوعی سازمان فنی (Technical Organization ) محسوب می شود ولی از منظری دیگر خصیصه هایی با ماهیت اجتماعی– فرهنگی همراه با ملاحظات سیاسی– امنیتی ( به خاطرموقعیت مكانی خاص ) نیز دارد و سازمان یا موسسه ای اجتماعی(Social Institution) به شمار می آید. پیچیدگی و چند گانگی ابعاد فعالیتها در این نوع سازمان باعث می شود ، نتوان آنرا در یكی ازدو نوع سازمان یاد شده جای داد، از این رو شاید بهترین عنوان برای تبیین ماهیت و كاركرد یك بندر ماهیگیری همان سازمان اداری Adminitrative Organization) ) باشد.این سازمان از نظامی بهره می گیرد كه از یك سو به اهداف مادی وابزارها و سازو كارهای مكانیكی توجه دارد واز سوی دیگر با اهداف انسانی – اجتماعی و معنوی – فرهنگی پیوند خورده است.
در مباحث سازمان و مدیریت برای نظام های اداری كه در سازمانهای مختلف استقرار می یابند ، ۴ ركن اساسی در نظر گرفته می شودكه این اركان عبارتند از:
الف ) قوانین ومقررات
ب ) ساختار سازمانی
ج ) نیروی انسانی
د ) روشها و سیستم ها
از بین اركان یاد شده ركن نیروی انسانی كه به تعبیر بیشتر دانشمندان علم مدیریت مهمترین ركن به شمار می آید ، نقشی اساسی در اعمال مدیریت دارد. از نیروی انسانی سازمانها اغلب با عنوان منابع انسانی (Human Resourses ) یاد می شود و این نشان از اهمیت وافر این ركن سازمان است .این نیروها در واقع به منزله منبعی پایان ناپذیر هستند كه با بهره گیری از سایر عوامل و ابزارها و حتی در پاره ای موارد بدون برخورداری از امكانات و ابزارهای مورد نیاز و با تكیه بر انگیزه قوی و توان خلاق خود ، می توانند در مدیریت واداره امور سازمانها شگفتی آفرین باشند. با این اوصاف تجزیه و تحلیل شاخصهای مختلف كمی و كیفی این منابع به منظور مدیریت صحیح بر كاركرد این منابع و برنامه ریزی برای ارتقاء سطح كیفی آنها امری لازم و ضرورتی اساسی است .در این گزارش كه در دو بخش تجزیه وتحلیل وضع موجود و راهكارها ارایه خواهد شد ، تلاشی در راستای نیل به موارد پیش گفته صورت گرفته است ،هرچند با اذعان به كاستی های كار، آن را به مثابه گام نخست در این راه ، می توان قلمداد نمود.در اینجا منظور از نیروی انسانی مدیریت بنادر ماهیگیری ، كاركنان شیلاتی است كه در واحدهای اداری مدیریت بنادر ماهیگیری در استانهای شمالی و جنوبی ( مدیریت بندر یا دفتر صید ) و برابر پستهای سازمانی مصوب برای مدیریت بنادر مشغول به كار هستند. سایر نیروهای شیلاتی كه به منظور انجام سایر وظایف شیلات در محدوده بنادر ماهیگیری مستقر هستند ، مانند كاركنان پایگاهها و پاسگاههای حفاظت منابع آبزیان،مراكز آموزش صیادی شیلات و ادارات شیلات شهرستانها و نواحی ( در مناطقی كه نیروهای شیلات شهرستان و نواحی با نیروهای بندر در یك جا مستقرند.) موضوع این تحلیل نیستند و در این گزارش گنجانده نشده اند. در این بررسی شاخصهای كمی و كیفی منابع انسانی كه وظایف پستهای زیر را انجام می دهند، ارزیابی شده اند:
-مسئول بندر
-مسئول یا متصدی دفتر صید
-متصدی امور شناورها
-متصدی آمارصید وصیادی (آمارگیر)
-متصدی كنترل كیفی صید
-متصدی صدور مجوز صید
-متصدی اخذ عوارض بندری
-ناظر فنی ، تجهیز و نگهداری بندر
-متصدی صدور مجوز و اخذعوارض
-متصدی امور شناورها، تجهیز ونگهداری بندر
-متصدی مخابرات
-نگهبان
افرادی در این گزارش بررسی شده اند كه بصورت دائم در بندر شاغل هستند. مشمولین نظام وظیفه ، نگهبانانی كه بصورت گردشی و هر چند وقت یك باردر بندر خدمت می كنند، در این بررسی لحاظ نشده است .افراد بررسی شده در این گزارش تحلیلی وضعیت استخدامی متفاوتی دارند. نیروهای رسمی ، قراردادی و حتی برخی از نیروهای شركتی كه بصورت دائم در بندر مشغول به كاردریكی از پستهای مصوب مدیریت بندر هستند ، در اینجا ارزیابی شده اند. نكته در خور توجه در این بررسی این است كه تمام ارزیابیهای صورت گرفته ناظر بر وضع شاغل است و در خصوص شغل و وظایف و فعالیتهای صورت گرفته در بنادر ماهیگیری ، كه آن موضوعی بسیار مهم واساسی است، در اینجا سخنی به میان نخواهد آمد كه مجالی فراختر را می طلبد .
- شاخصهای كمی منابع انسانی مدیریت بنادر ماهیگیری :
۱-۱- تعداد بنادر ماهیگیری سطح بندی شده:
ازتعداد۴۶ بندر ماهیگیری سطح بندی شده در كل كشور ۲۱ بندر سطح یك و ۲۵ بندر سطح دو هستند كه توزیع آن در استانهای مختلف بدین قرار است :
استان بوشهر: ۱۴ بندر ( ۴بندر سطح یك و ۱۰ بندر سطح دو )
استان هرمزگان : ۱۳بندر) ۵بندر سطح یك و ۸ بندر سطح دو )
استان سیستان و بلوچستان : ۷ بندر (۴ بندر سطح یك و ۳ بندر سطح دو )
استان خوزستان : ۷ بندر ( ۳ بندر سطح یك و ۴ بندر سطح دو )
استان گیلان : ۳بندر سطح یك
استان مازندران : ۲ بندر سطح یك
بر این اساس رتبه استانها از حیث تعداد كل بنادر سطح بندی شده بدین قرار است
۱- -بوشهر
۲- هرمزگان
۳-سیستان و بلوچستان وخوزستان
۴-گیلان
۵- مازندران
۱-۲- تعداد نیروی انسانی مصوب :
از نظرتعداد نیروی انسانی مصوب(توسط سازمان مدیریت وبرنامه ریزی كشور ) برای فعالیت در واحد های اداری مدیریت بنادرسطح یك و دواز مجموع ۴۳۱ پست سازمانی مصوب ، استان بوشهربا ۱۲۴ نفر بالاتر از بقیه قرار دارد و بعد از آن استانهای هرمزگان با ۱۱۹ نفر, سیستان وبلوچستان با ۶۸ نفر, خوزستان با ۶۵ نفر, گیلان با ۳۳ نفر و مازندران با ۲۲ نفر قرار دارند. بر این اساس رتبه استانها به همراه سهم هر استان از تعداد نیروی مصوب كل بد ین قراراست :
۱ - بوشهر (۲۸.۸ درصد)
۲--هرمزگان (۲۷.۶درصد)
۱-سیستان و بلوچستان ( ۱۵.۸ درصد )
۲-خوزستان ( ۱۵.۱ درصد )
۳-گیلان ( ۷.۶ درصد )
۴-مازندران ( ۵.۱ درصد )
۱-۳- تعداد نیروی انسانی موجود:
از نظر نیروی انسانی موجود رتبه و سهم استانهای متفاوت با نیروهای مصوب است.از ۱۷۴نفر نیروی انسانی موجود فعال در بنادر، استان بوشهر با ۴۹ نفر بالاتر از بقیه قرار دارد و استانهای سیستان و بلوچستان ۴۱, خوزستان و هرمزگان هر كدام ۳۰ ، مازندران ۱۳ و گیلان ۱۱ نفر نیروی انسانی شاغل در پست های مصوب بندر دارند. در این زمینه رتبه و سهم ( درصد از كل) استانهابه قرار زیر است:
۱- بوشهر ( ۲۸.۱ درصد )
۲-سیستان و بلوچستان ( ۲۳.۵درصد)
۳-هرمزگان(۱۷.۳درصد)
۴-خوزستان(۱۷.۳درصد)
۵-مازند ران (۷.۵ درصد)
۶-گیلان( ۶.۳درصد)۱-۴- درصد تامین نیرو :
نسبت تعداد نیروی موجود به مصوب كه در اینجا درصد تامین نیر و گفته می شود , در كل كشور ۴۰.۴ درصد است. یعنی مدیریت بنادر ماهیگیری با كمتر از نصف تعداد نیروهای تصویب شده انجام می شود. دامنه تغییرات درصد تامین نیرو در استانهای مختلف چشمگیر است . حد پایین و بالای این دامنه در بین بنادر ماهیگیری در استانهای مختلف به ترتیب ۶.۳ و۶۰.۳ درصد است. رتبه هر كدام از استانها در این زمینه و نیز درصد تامین نیروی بنادر آنها بدین قرار است :
۱- سیستان و بلوچستان (۶۰.۳ درصد)
۲- مازندران ( ۵۹ درصد )
۳- خوزستان ( ۴۶.۲درصد)
۴-بوشهر(۴۲.۲ درصد )
۵-گیلان (۳۳.۳ درصد)
۶-هرمزگان ( ۲۴.۶ درصد )
شاخص های كمی منابع انسانی واحد های مدیریت در بنادر ماهیگیری شمال و جنوب كشور در جدول زیر آمده است:
۲- شاخصهای كیفی منابع انسانی مدیریت بنادر
۲- ۱- سابقه كار: میانگین سابقه كار نیروها ی شاغل مستقر در بنادر ماهیگیری استانهای شمالی وجنوبی ( نیروهایی كه در پستهای سازمانی مصوب بندر مشغولند.) ۱۷ سال است و كمترین وبیشترین سابقه به ترتیب ۱ سال (در سیستان وبلوچستان) و ۲۹ سال (در استانهای خوزستان و بوشهر) است و دامنه تغییرات در این زمینه ۲۸ سال است. جایگاه استانها از حیث میانگین سابقه كار پرسنل بنادر بدین قرار است:
۱-بوشهر(۱۸سال)
۲-گیلان و مازندران ( ۱۶ سال)
۳-هرمزگان (۱۵سال)
۴-خوزستان ( ۱۴سال)
۵-سیستان و بلوچستان (۹سال)
پراكنش تعداد نیرو در محدوده های مختلف سابقه كار نیز متفاوت است.دراین گزارش سابقه كار نیروها در ۶ طبقه با فواصل ۵ سال در نظر گرفته شده است كه توزیع درصد نیروها در هر طبقه در جدول آمده است. اگر رده های سابقه كار را در سه دوره ۱۰ ساله خلاصه كنیم ، ۲۲ درصد از نیروها در ۱۰ ساله اول ، حدود ۵۹ درصد در ۱۰ ساله دوم و ۱۹ درصد در ۱۰ سال آخر سابقه كار قرار دارند.این وضعیت نشانگر آن است كه مشكل كمبود سابقه كار بدان صورت در مدیریت بنادر وجود ندارد زیرا نزدیك به ۹۰ درصد آنها بیش از ۵ سال سابقه كار دارند. شایان ذكر اینكه سوابق یاد شده منحصر به كار در بندر ماهیگیری نیست و سایر واحد های شیلات را نیز در برمی گیرد. توزیع استانی نیرو ها در طبقات مختلف سابقه كار نیز به گونه ای است كه در ۱۰ ساله اول سا بقه سیستان و بلوچستان رتبه اول دارد و بعد از آن هرمزگان ، خوزستان ، گیلان ، بوشهر و مازندران قرار دارند.در ۱۰ ساله دوم مازندران اول و گیلان ، بوشهر، خوزستان ، هرمزگان وسیستان و بلوچستان در رتبه های بعدی هستند.در ۱۰ ساله پایانی سابقه نیز بوشهر اول و مازندران ، گیلان، خوزستان ،هرمزگان و سیستان و بلوچستان در رده های بعدی قرار دارند.با توصیفات گفته شده در یك ارزیابی كلی از توزیع تعدا د نیرو در محدوده های مختلف سابقه كار می توان گفت:سیستان و بلوچستان و هرمزگان كمترین سابقه و بوشهر و مازندران بیشترین سابقه را دارا هستند.و خوزستان و گیلان در میانه هستند.میانگین سابقه كار در هر استان نیز( بجز گیلان و هرمزگان ) موید این هست.گفتنی است كه سابقه كار بالا از یك سوعاملی در ارتقاء مهارت و توانمندی پرسنل است ولی ازسوی دیگر آینده مدیریت بندر را با ابهام مواجه می سازد . این مشكل در ۵ ساله پایانی خدمت حاد تر است.جایگزین كردن نیروهای ماهر و باتجربه به جای نیروهایی كه سالهای پایانی خدمت خود را میگذرانند، چالشی فرا روی شیلات در آینده خواهد بود .افزون بر این اعمال برنامه های مدیریت و برنامه ریزی منابع انسانی نظیر آموزش و ارتقاء مهارتهای شغلی در مورد این نیروها منطقی نیست.انگیزه و توان فیزیكی انجام كار عملیاتی در بندر نیز شاخصه ای است كه در این نیروها كه عمدتا در سنین بالایی هستند، نسبت به نیروهای كم سن و دارای سابقه كم یا متوسط ضعیف تر است.
۲-۲- سن نیروهای شاغل:
میانگین سنی نیروی انسانی شاغل در واحدهای مدیریت بنادرماهیگیری كشور۳۸ سال است . كمترین سن ۲۴ سال و بیشترین آن۶۰ سال است كه هردو متعلق به استان سیستان و بلوچستان هستند. این وضع دامنه تغییرات ۳۶ سال را در سن نیروها ایجاد كرده است. رتبه هر كدام از استانها در زمینه میانگین سن نیروها در پی می آید:
۱- مازندران و بوشهر(۴۱ سال)
۲-گیلان وخوزستان (۳۹سال)
۳- هرمزگان ( ۳۸ سال )
۴- سیستان وبلوچستان ( ۳۱ سال )
توزیع نیرو در رده های سنی مختلف در استانها نیز به گونه ای است كه استانهای سیتان و بلوچستان و هرمزگان بطور كلی نیروهای جوانتری دارند و مازندران و بوشهر كه بیش از نیمی از نیروهایشان بالای ۴۰ سال هستند ، مسن ترین نیروها را دارند.از نظر توزیع افراد در رده های سنی نیز نكته در خور توجه قرار گرفتن بیش از نصف افراد بین ۳۵ تا ۴۵ در كل كشور است.اندكی بیش از ۱۰ درصد نیروها نیز در سنین بسیار پایین ( زیر ۲۵ سال) و بسیار بالا( بالای ۵۰ سال) قرار دارند. در سنین بالای ۴۰ سال نیز كه از حیث برنامه ریزی آموزشی محدودیتهایی دارند، در كل بنادر كشور حدود ۴۴ درصد از نیروهای مدیریت بنادر قرار دارند.
۲ -۳- میزان تحصیلات:
میانگین میزان تحصیلات (با احتساب تعداد سالهای تحصیل در مقاطع تحصیلی مختلف) نیروهای شاغل در واحدهای مدیریت بنادركل كشور ۴۵/۱۱ سال ( پایین تر از دیپلم ) است و حداقل و حداكثر میزان تحصیلات آنهابه ترتیب مقاطع تحصیلی ابتدایی و لیسانس است كه دامنه تغییرات میزان تحصیلات ( تعداد سالهای تحصیل) ۱۱ سال است. ۶۸ درصد از نیروها دیپلم و بالاتر و ۳۲ درصد زیر دیپلم هستند و۳۱ درصد دارای تحصیلات دانشگاهی هستند.در بین استانها بیش از ۸۰ درصد نیروهای بنادر گیلان تحصیلات دانشگاهی دارند و استانهای مازندران ، هرمزگان،خوزستان ، سیستان و بلوچستان قرار دارند و بوشهر با كمتر از ۱۹ درصد پایین از هم
۲- ۴- آموزش و ارتقائ مهارتهای شغلی:
تعداد نیروهای آموزش دیده واحد های مدیریت بنادر كشور ۱۱۹ نفر است كه ۶۸.۴ درصد از كل نیروهای مدیریت بنادراست . این میزان در استان مازندران ( با ۹۲.۳ درصد ) بیش از همه است و استانهای بوشهر،خوزستان ، هرمزگان ،گیلان و سیستان وبلوچستان به ترتیب با ۸۱.۶ ،۷۳.۳ ، ۷۳.۳ ،۶۴ و ۴۰ درصد در رتبه های بعدی قرار دارند. سرانه ساعات آموزشی نیروهای مدیریت بنادر كل كشور۱۱۲ ساعت است . سرانه در استانهای مختلف بدین قرار است:
۱- مازندران (۳۳۶ ساعت)
۲- هرمزگان(۱۴۳ ساعت)
۳-خوزستان (۱۰۸ ساعت )
۴- گیلان(۹۴ساعت)
۵- بوشهر(۹۰ ساعت)
۶-سیستان وبلوچستان(۴۱ ساعت)
كمترین میزان ساعات آموزشی ( طی شده توسط یك نفر ) ۳۰ ساعت در گیلان و بیشترین آن ۷۷۱ ساعت در مازندران است.اگر نیروهای شاغل در واحد های مدیریت بنادر را به دو بخش مسئولین بنادر ( مسئول بندر یا مسئول دفتر صید ) و سایر نیروها تقسیم كنیم ، شاخصهای آموزشی در این دو بخش باهم تفاوت خواهد داشت و در این مقایسه كفه مسئولین بنادر سنگین تر خواهد بود. از حیث درصد نیروهای آموزش دیده در بین مسئولین بنادر ۹۳ درصد آموزش دیده اند در حالی كه در بین سایر نیروها این سهم ۵۸ درصد است. گفتنی است كه سهم عمده نیروهای آموزش ندیده مربوط به پستهای غیر كارشناسی نظیر نگهبان بندر است. ۴۲ درصد از ساعات آموزشی گذرانده شده توسط كل نیروها را مسئولین بنادر به خود اختصاص داده اند .این در حالی است كه سهم آنها از تعداد كل نیروها ۲۵ درصد است. سرانه آموزشی در بین مسئولین بنادر ۱۹۱ ساعت است .،در حالی كه سرانه سایر نیروها ۸۶ ساعت است.

الیاس واحدی كارشناس ساماندهی بنادر صیادی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران