جمهوری آذربایجان‌، دومین کشور تولیدکننده تاریخ نفت جهان‌

● مشخصات‌
▪ رییس جمهور: حیدر علی‌اف‌
▪ تاریخ استقلال‌: ۳۰ آگوست ۱۹۹۱ (از اتحاد جماهیر شوروی‌)
▪ جمعیت‌: حدود ۸ میلیون تن‌
▪ موقعیت‌: جنوب غربی آسیا بین دریای خزر، ایران و روسیه‌
▪ وسعت‌: ۳۳.۴ هزار مایل مربع‌
▪ پایتخت‌: باکو
▪ زبان‌: ۸۹ درصد آذری‌، ۳ درصد روسی و ۲ درصد ارمنی‌
▪ گروه‌های قومی‌: ۹۰ درصد آذری‌، ۳.۲ درصد داغستانی‌، ۲.۵ درصد روسی و ۲ درصد ارمنی‌
▪ مذهب‌: ۹۳.۵ درصد مسلمان‌، ۲.۵ درصد ارتدکس روسی‌، ۲.۳ درصد ارتدکس ارمنی‌
▪ تولید ناخالص داخلی (برآورد سال ۲۰۰۱): ۵.۲ میلیارد دلار
▪ طرف‌های عمده تجاری‌: ترکیه‌، روسیه‌، گرجستان‌، ایتالیا، ایران‌، اوکراین و امارات متحد عربی‌
▪ صادرات عمده‌: نفت‌وگاز (۷۰ درصد)، ماشین‌آلات‌، پنبه و محصولات غذایی‌
▪ واردات عمده‌: ماشین‌آلات‌، محصولات غذایی و مواد شیمیایی‌
▪ ذخایر نفت‌: ۱۲.۵-۳.۶ میلیارد بشکه‌
▪ تولید نفت‌: ۲۹۴ هزار بشکه در روز
▪ ظرفیت پالایشگاه‌: ۴۳۰ هزار بشکه در روز
▪ ذخایر گاز طبیعی‌: ۱۱ تریلیون فوت‌مکعب‌
▪ تولید گاز طبیعی‌: ۲۱۲ میلیارد فوت‌مکعب‌
● چشم‌انداز عمومی‌
آذربایجان قدیمی‌ترین تولیدکننده نفت در این منطقه از جهان است‌. تولید نفت در این کشور از سال‌۱۸۷۰ آغاز شد و تا پیش از آغاز قرن بیستم‌، این کشور پس از امریکا، دومین تولیدکننده نفت جهان بود.در آن ایام‌، روچیلدها و نوبل‌ها بر سر دستیابی به ثروت عظیم نفت رقابت شدیدی داشتند. ساموئلسن نیز با اتکا به قرارداد بلندمدت خرید نفت این کشور، توانست با اختراع و ساخت کشتی‌های نفتکش‌،شیوه‌ای تازه برای انتقال ارزان و ساده نفت ابداع نماید و از این طریق بخش قابل ملاحظه‌ای از بازار نفت‌را از انحصار شرکت امریکایی استات‌اویل خارج کند.
با گسترش و رونق صنعت نفت در منطقه و جهان‌، سهم این کشور از بازار نفت جهان به‌شدت کاهش یافت‌. بیشترین تولید نفت این کشور، در خلال جنگ جهانی دوم و به‌میزان ۵۰۰ هزار بشکه در روز بود.پس از جنگ دوم جهانی تولید این کشور به‌شدت کاهش یافت‌.
تولید نفت آذربایجان‌، پس از کسب استقلال در سال ۱۹۹۹، حدود ۱۸۰ هزار بشکه در روز بود. دراین دوران این کشور با مشکلات اقتصادی شدیدی دست به گریبان بود. تولید ناخالص داخلی در برهه‌۹۵-۱۹۹۰ بیش از ۶۰ درصد کاهش داشت‌. مشکلات ناشی از مناقشه با ارمنستان بر سر حاکمیت برنارگو- قره‌باغ نیز بر بی‌ثباتی اوضاع اقتصادی و سیاسی این کشور دامن می‌زد. در ۱۸ ژوئن سال ۱۹۹۳«حیدر علی‌اف‌» با کودتایی بدون خونریزی قدرت را به‌دست گرفت و با رایزنی‌های گسترده با دولت وشرکت‌های خارجی توانست بر اوضاع مسلط شود و برنامه‌های توسعه‌ای خود را به‌اجرا درآورد. وی دراکتبر سال ۱۹۹۸ برای یک دوره ۵ ساله به ریاست جمهوری آذربایجان برگزیده شد.
● صنعت نفت‌
آذربایجان با دراختیارداشتن حدود ۷.۳ میلیارد بشکه ذخایر نفت‌خام‌، مقام شانزدهم جهان را دراختیار دارد. بسیاری از تجهیزات صنعت نفت این کشور در دوران شوروی سابق ساخته شده است‌.نامرغوب و فرسوده‌بودن این تجهیزاات ازجمله عواملی است که ضرورت سرمایه‌گذاری بیشتر در این‌بخش را اجتناب‌ناپذیر می‌کند.
به‌رغم تلاش‌های فراوان‌، طی سال‌های ۱۹۹۷-۱۹۹۱ همواره از تولید نفت این کشور کاسته شده‌است‌.
در سال ۱۹۹۸ با به‌بارنشستن طرح‌های توسعه میادین نفتی‌، میزان تولید نفت‌، روند صعودی به خودگرفت و در سال ۲۰۰۰ به حدود ۲۸۳ هزار بشکه رسید. تولید متوسط روزانه نفت در سال ۲۰۰۱ حدود۲۹۴ هزار بشکه برآورد می‌شود.
بخش عمده‌ای از این نفت از میدان دریایی «گونشلی‌» واقع در ۹۰ کیلومتری بندر آذری‌، تولیدمی‌شود. در آغاز قرن ۲۱، آذربایجان امید دارد که سرمایه‌گذاری‌های خارجی انجام‌گرفته بتواند به یک‌صادرکننده عمده نفت تبدیل شود. دولتمردان این کشور امیدوارند که تا سال ۲۰۱۰ بالغ بر یک ‌میلیون‌بشکه در روز صادرات نفت داشته باشد.
در سال ۱۹۹۴ بزرگ‌ترین قرارداد این کشور که به قرارداد «قرن‌» مشهور شد، با یک کنسرسیوم‌بین‌المللی متشکل از شرکت‌های «بی‌پی آموکو»، «اکسان‌»، «پونوکال‌»، «دلتا-نیمیر»، «ترکیش پترولیوم‌»،«اینوچو»، «رامکو»، «لوک‌اویل‌» و «پنزویل‌» به امضا رسید. این قرارداد از نوع «مشارکت در تولید» بود که‌مدت اعتبار آن ۳۰ سال‌، ارزش آن ۸ میلیارد دلار و موضوع آن توسعه میادین خشکی و دریایی باذخایری بالغ بر ۳.۵ میلیارد بشکه بوده است‌. مجلس آذربایجان تاکنون برای توسعه ۱۸ میدان خشکی‌و دریایی‌، ازجمله میادین آذری‌، چراغ و گونشلی‌، در چارچوب این قرارداد مجوز صادر کرده است‌.
در سال ۱۹۹۷ بخشی از فعالیت‌ها و عملیات توسعه در چارچوب این قرارداد به بهره‌برداری رسید ودر سال ۲۰۰۱ تولید روزانه از ۳ میدان آذری‌، چراغ و گونشلی به حدود ۱۲۰ هزار بشکه در روز رسید.درامد ناشی از توسعه این میادین تاکنون بالغ بر ۳.۵ میلیارد دلار براورد می‌شود. انتظار می‌رود که تا سال‌۲۰۰۴ تولید از این ۳ میدان به ۴۰ هزار بشکه در روز برسد. البته شرکت‌های سرمایه‌گذار در مورد افزایشمیزان تولید به نتیجه واحدی نرسیده‌اند. چراکه تا مشخص‌نشدن مسیر صادراتی‌، افزایش بیش از حدتولید، ثمر چندانی برای آن‌ها نخواهد داشت‌، لذا تا قطعی‌شدن تصمیم برای احداث خط لوله صادراتنفت نمی‌توان به برنامه‌های افزایش تولید، امیدوار بود.
مسایل ناشی از نبود رژیم حقوقی مشخص برای دریای خزر، عامل دیگری است که برنامه‌های‌توسعه میادین نفت در این کشور را خطرپذیر کرده است‌. کشورهای حاشیه بحر خرز، به‌ویژه ایران وترکمنستان‌، معتقدند که آذربایجان در برنامه‌های خود برای توسعه میادین نفت‌وگاز در بستر بحر خزر، پارا از چارچوب قانونی پذیرفته‌شده فراتر گذاشته است و همواره با این کشور بر سر این موضوع مناقشهدارند.
● پالایش نفت‌
آذربایجان دو پالایشگاه نفت‌خام در اختیار دارد که هر دو در باکو، پایتخت این کشور، احداث شده‌است‌.
پالایشگاه «آذنفتیاق‌» (Azneftyag )با ظرفیت پالایش ۲۳۰ هزار بشکه نفت‌خام در روز و پالایشگاه‌«آذنفتیاناجاق‌» (Azneftyanajag) با ظرفیت حدود ۲۰۰ هزار بشکه در روز که در سال ۲۰۰۰ به ظرفیت‌آن ۲۸۰ هزار بشکه افزایش یافت‌.
هر دو پالایشگاه برای تولید بهینه‌، نیازمند توسعه و نوسازی است‌. آذربایجان هزینه نوسازی این دوپالایشگاه را ۶۰۰ میلیون دلار براورد می‌کند. یک شرکت امریکایی دو مطالعه امکان‌سنجی برای توسعه‌این پالایشگاه‌ها انجام داده است که هزینه نوسازی و روزآمدی فرایند عملیات در آن‌ها در مجموع ۹۰۰میلیون دلار براورد شده است‌.
در سال ۲۰۰۰ میزان صادرات نفت این کشور حدود ۱۵۵ هزار بشکه در روز بود. صادرات نفت ازطریق دو خط لوله موجود صورت می‌گیرد. نفت این کشور از طریق خط لوله باکو-نورووسیسک به‌روسیه و دریای سیاه و از طریق خط لوله باکو-ساپسا به بندر «گرجیا»، در دریای سیاه منتقل می‌شود. این‌خط لوله‌، عمدتاً برای صدور نفت تولیدشده توسط کنسرسیوم AIDC از میادین آذری‌، چراغ و گونشلی‌استفاده می‌شود.
فراورده‌های نفتی نیز عمدتاً از طریق خطوط راه‌آهن به بنادر صادراتی گرجستان به دریای سیاه حمل‌می‌شود.
احداث یک خط لوله مناسب برای صدور نفت‌، یکی از دغدغه‌های اصلی آذربایجان است‌. مشکل‌آذربایجان این است که منافع اقتصادی شرکت‌های نفتی سرمایه‌گذار با منافع سیاسی دولت‌های با نفوذدر تعارض جدی قرار گرفته است‌. کارشناسان‌، انتقال نفت از مسیر ایران را اقتصادی‌ترین و به‌صرفه‌ترین‌مسیر می‌دانند اما دولت امریکا در تلاش است که مانع از احداث خط لوله از مسیرهای ایران و روسیه‌شود. این امر باعث شده است که تاکنون در عمل‌، اقدام موثری برای احداث خط لوله صادرات نفت‌صورت نگیرد.
● گاز طبیعی‌
آذربایجان حدود ۱۱ تریلیون فوت‌مکعب ذخایر گاز طبیعی در اختیار دارد. طی سالیان متمادی این‌کشور با تمرکز بر توسعه صنعت نفت‌، از ذخایر گاز طبیعی خود چنان‌که باید و شاید استفاده نکرده وبرای رفع نیازهای داخلی خود از کشورهای روسیه‌، ترکمنستان و ایران‌، گاز طبیعی دریافت می‌کند.
به علت نبود امکانات و تجهیزات مورد نیاز، مقدار زیادی از گازهای همراه نفت سوزانده می‌شود.طی سال‌های اخیر این کشور تلاش کرده است که با گازسوزکردن نیروگاه‌های برق‌، سهم گاز طبیعی را درسبد مصرف انرژی خود تغییر دهد و با صدور نفت درامد بیشتری کسب کند.
این کشور به موازات انعقاد قرارداد با روسیه برای واردکردن گاز طبیعی -به‌منظور رفع نیازهای‌فوری‌- با ترکیه نیز قراردادی برای صدور گاز طبیعی به امضا رسانده است‌.
کشف ذخایر میدان «شاه‌دنیز» در سال ۱۹۹۹، تمایل این کشور را برای صدور گاز طبیعی به‌شدت‌افزایش داد. آذربایجان در نظر دارد که تا سال ۲۰۱۰ تولید گاز طبیعی خود را به یک‌تریلیون فوت‌مکعب‌در سال افزایش دهد.
در ۱۲ مارس ۲۰۰۱ آذربایجان اولین قرارداد صدور گاز طبیعی به ترکیه را منعقد کرد. براساس این‌قرارداد این کشور به‌مدت ۱۵ سال گاز طبیعی به ترکیه صادر خواهد کرد. صادرات گاز طبیعی از سال‌۲۰۰۴ با میزان ۸۹ میلیارد مترمکعب آغاز می‌شود و به‌تدریج در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ به‌ترتیب به‌۱۷۷ و ۲۳۳ میلیارد مترمکعب افزایش و تا پایان سال ۲۰۱۸ ادامه می‌یابد.
برای صدور این میزان گاز طبیعی‌، احداث خط لوله‌ای از میدان شاه‌دنیز به کشور ترکیه ضروری است‌که هزینه آن یک میلیارد دلار براورد می‌شود.

منبع : نشریه مشعل