الهیات سیستماتیک پل تیلیش

اغلب پل تیلیش را به عنوان متكلمی معتدل كه سعی در ایجاد رابطه میان لیبرالیسم و نئوارتدوكس، ایده‌آلیسم و رئالیسم و الهیات پروتستان و الهیات كاتولیك روم دارد، معرفی می‌كنند. دین او به نهضت رمانتیك قرن ۱۹ به الهیات او كاملا صبغه الهیات فلسفی داده است. به نظر او وظیفه اصلی الهیات مسیحی عبارت است از توجیه و بیان حقیقت پیام مسیحیت و تفسیر این حقیقت برای نسل‌های جدید. از این رو او از پیام مسیح استفاده كرد تا به سئوالات فلسفی برخاسته از قلمروی فرهنگ پاسخ دهد. (چنانچه گاهی هدف تیلیش را وساطت میان ایمان و فرهنگ بیان كرده‌اند.) همبستگی به عنوان یكی از اجزای الهیات سیستماتیك مسیحی، روش تیلیش است. این روش‌شناسی را یكی از مهم‌ترین دستاوردهای او برای الهیات مدرن برمی‌شمارند.
● زندگی
او در ۲۰ اگوست ۱۸۸۶ در یكی از ایالات براندنبورگ آلمان به دنیا آمد. در سال ۱۹۰۰ پدر او كه روحانی لوتری بود به برلین جهت تصدی مقامی جدید فراخوانده شد. در این دوران او وارد دبیرستان شد تا تحصیلات مقدماتی را برای ورود به دانشگاه طی كند. در سال ۱۹۱۱ موفق به اخذ درجه دكتری در رشته فلسفه شد و در سال ۱۹۱۲ به عنوان پدر روحانی در كلیسای لوتری در ایالات براندنبورگ منصوب شد. دو سال بعد به خدمت نظامی _ دینی در جنگ جهانی اول خوانده شد و سال‌های ۱۸ _ ۱۹۱۴ را در جنگ سپری كرد. تیلیش در سال‌های ۲۴ _ ۱۹۱۹ در دانشگاه برلین به تدریس فلسفه دین پرداخت. در سال ۱۹۲۴ به دانشگاه ماربوگ دعوت شد و با هایدگر ملاقات كرد و بشدت تحت تأثیر او قرار گرفت. به نظر او فلسفه اگزیستانسیالیسم هایدگر راهی نو در تفكر بود. در سال ۱۹۳۳ مقامات نازی او را به دلیل حمله به ایدئولوژی نازی در كتاب خود «تصمیم سوسیالیست» از پست دانشگاهی‌اش در فرانكفورت عزل كردند و پس از این تاریخ، او به امریكا مهاجرت كرد.
در سال‌های ۵۵ _ ۱۹۳۳ در كانون الهیات در آمریكا به تدریس الهیات فلسفی مشغول بود. او رابطه نزدیكی با بحث‌های روانشناسی داشت كه در دانشگاه كلمبیا مطرح می‌شدند. به نظر تیلیش امروز بیان نظریه‌های مسیحی درباره انسان بدون استفاده از دستاوردهای روانشناسی، ممكن نیست. پس از بازنشستگی از كانون الهیات، تا زمان فوت، استاد الهیات در دانشگاه شیكاگو بود. وی در سال ۱۹۶۵ دار فانی را وداع گفت.
● الهیات سیستماتیك
از نظر تیلیش صورت سیستماتیك در الهیات دربردارنده ویژگی‌های قابل توجهی است كه از آنها می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
۱ _ به نظر تیلیش این صورت باعث انسجام فكری او شده، كه جزء مشكل‌ترین كارهای الهیات بوده و كمتر كسی در این ارتباط موفق است.
۲ _ ابزاری است برای كشف و آشكار شدن روابط میان نمادها و مفاهیم.
۳ _ این شیوه عاملی است در جهت درك الهیات به مثابه كلی منسجم كه اجزاء و عناصر آن ذیل اصول و روابطی با یكدیگر پیوسته اند.(۱)
تیلیش معتقد است شرایط بشری مسائل بنیادینی را مطرح می‌كند كه فرهنگ بشری آنها را به شیوه‌های متفاوت در سبك‌های برجسته آثار هنری خویش ظاهر می‌سازد و سنن دینی به آنها پاسخ‌هایی می‌دهد كه در نمادهای دینی متجلی هستند. از این رو تیلیش الهیات سیستماتیك خود را در پنج بخش تدوین می‌كند كه در هر بخش، یك نماد عمده دینی كتاب مقدس به مثابه پاسخ به یك مسئله عمده بشری متبلور در فرهنگ جدید مرتبط می‌شود.
- بخش اول نماد لوگوس را به مسئله شكاكانه فرهنگ جدید مرتبط می‌كند. ما چگونه می‌توانیم با قطعیت، حقیقتی را كه از حیث بشری مهم است، بشناسیم؟
- بخش دوم نماد «خدا به عنوان خالق» را به نمودهای مسئله تناهی فرهنگ جدید پیوند می‌دهد، ما چگونه می‌توانیم در برابر نیروهای مخربی ایستادگی كنیم كه حیات ما را به فروپاشی تهدید می‌كنند؟
- بخش سوم نماد «عیسی به عنوان مسیح» را به مظاهر دنیوی مسئله بیگانگی فرهنگ جدید مرتبط می‌سازد، ما چگونه می‌توانیم آن بیگانگی را كه در خودمان و اطراف‌مان تجدید می‌كنیم، درمان كنیم؟
- بخش چهارم نماد «روح الهی» را به جلوه‌های مسئله ابهام فرهنگ جدید ربط می‌دهد، حیات ما چگونه می‌تواند اصیل باشد زمانی كه اخلاق، اعمال و مظاهر فرهنگی ما كاملا مبهم هستند؟
- بخش پنجم نماد «ملكوت خدا» را به این سئوال مرتبط می‌سازد كه آیا تاریخ معنایی دارد؟(۲)
● الهیات مسیحی
به نظر تیلیش وظیفه الهیات مسیحی محقق ساختن مطالبات كلیساست. اعلام حقیقت پیام مسیح و تفسیر این حقیقت برای نسل جدید دو راهكار كلیسا برای پاسخگویی به پرسش‌هایی است كه حاصل موقعیت و وضع كلیسا هستند و به عبارتی «الهیات تفسیر و تبیین روشی است از محتوای ایمان مسیحی». وضع و موقعیت باعث مطرح شدن سئوالات متفاوتی در مورد وجود انسان بوده و پاسخ الهیات مسیحی به آن سئوالات مبتنی بر پیام مسیح است. وجه ممیز الهیات تیلیش عبارت است از رویكرد وجودی او به الهیات. بررسی وضع انسان نخستین قدم یك متكلم است كه قصد دارد به سئوالات وجودی انسان پاسخ دهد. به نظر تیلیش هر الهیاتی باید واجد دو مؤلفه باشد، الف) متعلق هر الهیاتی باید چیزی باشد كه دلبستگی واپسین ماست و ب) چنان مسئله‌ای تعیین كننده بودن و نبودن ماست. به عبارت دیگر متعلق الهیات عبارت است از تبیین دلبستگی واپسین ما كه مشخص كننده بودن و نبودن ماست.
تبیین دلبستگی واپسین ما باید از پیام مسیح اخذ شده باشد، پیامی كه شامل كتاب مقدس، تاریخ كلیسا، تاریخ دین و فرهنگ است و تمام این‌ها منابع و مآخذ الهیات سیستماتیك محسوب می‌شوند. در این میان تجربه دینی واسطه‌ای است برای دستیابی ما به منابع. با وجود منابع و تجارب، جست‌وجو برای حد وسطی (norm) از الهیات سیستماتیك مسیحی برای راهنمایی متكلمان ضروری است. به نظر تیلیش این حد وسط عبارت است از هستی جدید در عیسی به عنوان مسیح. از این رو «هستی جدید در عیسی به عنوان مسیح» نه تنها موضوع الهیات است، بلكه دلبستگی واپسین ماست كه تعیین كننده بودن و نبودن ماست. لذا روش مد نظر تیلیش كه عبارت است از «روش همبستگی» روشی است برای مرتبط كردن سئوالات با پاسخ‌ها، موقعیت‌ها با پیام‌ها، وجود انسان و وحی الهی. این روش خلاصه سیستم كلامی تیلیش است. در این سیستم سئوال‌های فلسفی از تحلیل و بررسی وجود انسان حاصل می‌شوند و پاسخ‌های كلامی مبتنی بر منابع و مآخذ هستند. واسطه و حد وسط الهیات سیستماتیك باید تقسیم شده و ذكر شوند. برای تیلیش چنان تقسیمی دربردارنده ساختار الهیات سیستماتیك است.
● عقل، وحی و نماد
اگرچه عقل جزء منابع الهیات نیست، اما واجد نقش مهمی در الهیات است. تیلیش دو مقوله از عقل را تشخیص می‌دهد:
الف) عقل وجودی و ب) عقل فنی. عقل وجودی عبارت است از ساختار ذهن كه ذهن را قادر به فهم و تصویر واقعیت می‌كند. عقل فنی عبارت است از قوای استدلال (reasoning). نزد تیلیش مقوله بنیادین عقل عبارت است از عقل وجودی. عقل فنی تنها ابزاری است برای عقل وجودی جهت اخذ و دریافت وحی. عقل وجودی كه از آن عقول انفسی و آفاقی سرچشمه می‌گیرند، توان مرتبط شدن با لوگوس (logos) را دارد.
عقل انفسی را می‌توان به عنوان ساختار عقلانی ذهن تعریف كرد و این عقل قادر به صورت‌دهی واقعیت است. عقل آفاقی عبارت از ساختار عقلانی واقعیت است و از آنجا كه لوگوس به معنای فهم و صورت واقعیت است، بنابراین عقل وجودی است. تیلیش از كلمه عمق عقل (dept ot reason) برای ارتباط قدرت استعلایی آن به معنای عین وجود (baing-itself) استفاده می‌كند. به هر حال عقل سوژه‌ای برای وجود بالفعل ماست، لذا عقل محدودیت‌ها، تضادها و ابهام‌های وجود ما را تجربه می‌كند. از این رو جست‌وجو به دنبال وحی به دلیل رفع تناهی و محدودیت عقل ما غیرقابل اجتناب به نظر می‌آید. وحی آشكاركننده دلبستگی واپسین ماست. از نظر تیلیش دو مقوله در وحی وجود دارد: الف) وحی اصلی، ب) وحی وابسته. وحی اصلی عبارت است از وجه دادنی و اهدایی، وحی‌ای كه قبلا به ما داده نشده است و وحی وابسته عبارت است از وجه گرفتنی آن، كه به وسیله آن فرد و گروه تغییر می‌یابند.
«عیسی، مسیح است» به دو دلیل: اول اینكه او می‌تواند مسیح شود، دوم اینكه اوست كه به عنوان مسیح دریافت شده است. بنابراین وحی عیسی به عنوان مسیح كه پیام مسیحیت از او سرچشمه دارد، وحی نهایی و بالفعل است و آن به نوبه خود رافع تناهی عقل وجودی ماست. وحی، دلبستگی واپسین ما را آشكار می‌كند. نزد تیلیش مبدأ وحی عبارت است از مبدأیتی كه در وجود آشكار شده است و در عبارتی مسیحی، مبدأ وجود خداوند است. وحی واسطه شناخت است. شناخت وی عبارت است از شناخت خدا، چیزی كه باید به نحو نمادین بیان و وصف شود. «كلمه خدا» نمادی است برای آشكار ساختن خدا و خویشتنش.
در عیسی به عنوان مسیح، نماد فراتر از خود به چیزی اشاره دارد. نماد از قدرتی بهره دارد كه خود نمایانگر آن است. نماد، حقیقت و بیانی آشكارگی است. نمادهای دینی می‌توانند نمادهای صحیحی باشند. از این رو نمادها اگر بهره‌مند از قدرت الهی باشند، نشانگر آن قدرت هستند. نمادهای دینی دو وجهی‌اند آنها خود را به سوی نامتناهی گشوده‌اند، همان گونه به سوی متناهی. آنها نامتناهی را در برابر متناهی و متناهی را در برابر نامتناهی به حركت درمی‌آورند. آنها آشكار كننده حیات الهی به انسان و حیات انسانی به خدا هستند. نمادهای دینی حقیقت نهایی را به وسیله اشیاء، اشخاص و وقایع انتقال می‌دهند.
● هستی و خداوند
پرسش از خدا سئوال اساسی الهیات است. بی شك خداوند پاسخ سئوال الهیات است. اما به نظر تیلیش پاسخ این پرسش در تحلیل هستی نهفته است. بررسی و تحلیل هستی به معنی تحلیل و بررسی بودن یك چیز معین یا دسته‌ای از موجود نیست. این بررسی به دنبال معنای هستی است. پرسش از هستی با آشكار شدن «نه هستی» است كه پدید می‌آید، چیزی كه هستی را تهدید می‌كند و باعث ایجاد معنای تناهی و محدودیت است. به عبارت دیگر تناهی، هستی را با نه هستی متصل می‌كند. لذا پرسش اساسی، پرسش از این دو مقوله است. از آنجا كه در سطحی خاص تناهی و محدودیت مورد تجربه بشر است، لذا تناهی بشری بدون مفهوم نه هستی، قابل فهم نیست و تخیل ما می‌تواند علی‌رغم تناهی ما، به نامتناهیت بپردازد، لذا توان آگاهی از آن را داریم و این آگاهی، سئوال از خداوند را مفروض دارد، همچنین این آگاهی از عدم تناهی سرچشمه در آگاهی ما از تناهی دارد. از آنجا كه مفهوم تناهی محور انتقال تیلیش به بحث خداوند است، این مفهوم نقش مهمی در الهیات او دارد.
به نظر او چون ما آگاهی از مفهوم عدم تناهی داریم، لذا قادر به پرسش در مورد خداوند هستیم. «پرسش از خدا ممكن است، زیرا آگاهی از خدا در پرسش از خداوند مطرح است و این آگاهی مقدم بر آن پرسش است». باید در مورد خدا پرسش شود، زیرا تهدید نبودن كه انسان آن را همچون دلهره و اضطراب تجربه می‌كند او را به سئوال از بودنی كه بر نبودن غلبه كند و دلیری و شجاعتی كه بر اضطراب غلبه كند، منتقل می‌كند. لذا جست‌وجوی خدا برای انسان غیرقابل اجتناب است. خدا پاسخی است به سئوالی كه آگاهی انسان از تناهی، آن سئوال را در بردارد. خدا دلبستگی واپسین ماست، هر آنچه را ما به عنوان دلبستگی واپسین خود تشخیص دهیم، خداوند می‌نامیم. خدا عین وجود (being-itself) است و نه موجودی در میان سایر موجودات برای توصیف رابطه میان عین وجود و موجودات متناهی، تیلیش از لفظ مبداء ground استفاده می‌كند. خدا به عنوان عین وجود و بودن مبدأ ساختار هستی است و هر موجودی برای بودن باید بهره‌ای از این مبداء ببرد.
به نظر تیلیش ما قادر به شناخت خداوند هستیم و این به دلیل نظریه تشابه هستی است، بدین معنی كه آنچه نامتناهی است عین وجود است و هر چیز از این عین وجود بهره‌ای برده است. به هر حال این نظریه برای هر آنچه ما می‌توانیم ذیل این حقیقت كه «خدا باید به عنوان عین وجود درك شود» در مورد خداوند بگوییم، دلیلی به حساب می‌آید.
● الهیات سیستماتیك: وجود و مسیح
در این قسمت تیلیش به ارائه بحث مسیح‌شناسی و نجات‌شناختی از ‌منظر اگزیستانسیالیسم می‌پردازد. برخلاف سنت موجود او به بررسی شخص و فعل مسیح به صورت كل واحد و یگانه‌ای می‌پردازد. مسیح‌شناسی جزیی از بحث نجات‌شناختی به حساب می‌آید.
به زعم تیلیش از آنجا كه تفكر اگزیستانسیالیسم، تحلیلی از معنای وجود داشتن (to exist) ارائه می‌كند و از آنجا كه تیلیش به عنوان فیلسوف زندگی، رویكردش پیرامون ارتباط دین و مذهب مبتنی بر وجود است، از این رو الهیات مسیحی را به تفكر اگزیستانسیالیسم مرتبط می‌كند. الهیات فلسفی تیلیش عبارت است از تفسیر نمادهای مسیحیت به وسیله برداشت خود او از اگزیستانسیالیسم مسیحی. اگزیستانسیالیسم را تیلیش حاصل تضاد و برخورد با اندیشه اصالت ماهوی مطلق هگل، به حساب می‌آورد. نكته بارز در تفكر اگزیستانسیالیسم عبارت است از وضع گسیخته بشر از طبیعت ذاتی خود. تیلیش فلسفه هگل را باطل می‌پندارد، زیرا آن تفكر بر این ایده استوار است كه نه تنها گسیختگی غالب شده است، بلكه تنها در این مسیر است كه وجود انسانی منطبق بر وجود راستین خود می‌شود.اگزیستانسیالیسم تحلیلی است از گرفتاری بشر و پاسخ این گرفتاری بشر در دین است و تیلیش به عنوان متكلم ترجیح می‌دهد این پاسخ را در سمبل «پیام مسیح» جست‌وجو كند. تفكر اگزیستانسیالیستی، تفسیر كلاسیك مسیحی از وجود انسان را كه در اسطوره هبوط نشان داده شده است، مجدداً احیا كرد. هم اگزیستانسیالیسم و هم مسیحیت به تحلیل و بررسی ویژگی وجود انسانی می‌پردازند، لذا میان‌شان اتحادی طبیعی برقرار است. این دلیلی است برای پیروی تیلیش از روش همبستگی كه بدان وسیله و از طریق تحلیل وجودی، دلبستگی واپسین انسان و روند آشكار كردن هستی جدید در عیسی مسیح كه پاسخ به گرفتاری انسان است را روشن می‌كند.
انتقال از ماهیت به وجود در الهیات اگزیستانسیالیسم بسیار مهم به شمار می‌آید كه نماد هبوط، به نظر تیلیش برای ترسیم این مفهوم بسیار مناسب است. اما در تفسیر این نماد تیلیش تفسیر لفظی را نپذیرفته و معتقد است كه نص‌گرایی (اصالت نص) در برخورد با نمادها و اسطوره‌ها معانی دینی و مذهبی آنها را از بین می‌برد. داستان پیدایش، بیانگر آگاهی بشر است از گسستگی وجودی كه تلویحاً طرحی را از چگونگی انتقال از ماهیت به وجود، در بردارد. به منظر آزادی محدود، وجود انسان برخلاف طبیعت ذاتی‌اش است و این آزادی محدود است كه انتقال از ماهیت به وجود را ممكن می‌سازد.
تیلیش حالت قبل از هبوط را با استفاده از اصطلاحاتی روانشناسانه مثل «معصومیت رویایی» (dreaming innocence) توصیف می‌كند. كلمه رویایی استعاره‌ای است برای توصیف حالت هستی ذاتی و معصومیت نیز به قوه فعلیت نیافته اشاره دارد. به نظر تیلیش نماد آدم قبل از هبوط باید به عنوان معصومیت رویایی، توانایی‌های نامحدود تلقی شود. با فعلیت آزادی محدود كه به وسیله آگاهی از تناهی و اضطراب صورت می‌گیرد، معصومیت رویایی از دست می‌رود. زمانی كه بشر تصمیم به فعلیت خود گرفت، معصومیت رویایی را به پایان رساند.
مفهوم هستی جدید نمایانگر مقوله‌ای اصلی یا نمادی بنیادین در تمام الهیات تیلیش است. مفاهیم گسستگی و مسیح‌شناسی، عین وجود و خدا، تناهی و وجود انسانی، مذاهب، تاریخ كلیسا، فرهنگ و تاریخ و... همگی ذیل مقوله هستی جدید هستند كه در مفهوم مسیح‌شناسی و به وسیله آن تنظیم و تبیین می‌شوند. مسیح سمبلی است كه در او ابهام‌های وجود رفع می‌شوند. اقرار مسیحی «عیسی به عنوان مسیح» نماد هستی جدید است. پیام مسیحیت این است كه عیسی مسیح سوژه‌ای است برای موقعیت‌ها با اوضاع وجودی كه بر گسستگی وجودی غالب آمده است. به نظر تیلیش مسیح نشانگر واقعیتی جدید بوده و او غایت وجود است كه همراه با گسست، تعارض و نفی خود، تغییر وجودی، ابهامات زندگی و گرفتاری‌های تاریخی بشری، زندگی كرد. تجربه هستی جدید در عیسی به عنوان مسیح برابر است با تجربه قوایی در مسیح كه برگسستگی وجودی غلبه یافت و با مسیح و در او بر تعارض میان وحدت ذاتی خدا و بشریت و گسستگی وجودی، وجود انسانی غلبه شد.
● پدیدار شدن هستی جدید
نمایانگری خدا در عیسی به عنوان مسیح به مثابه نمایان كننده هستی جدید، حب خدا از جهان را پیش‌فرض دارد و نمایان شدن هستی جدید، واقعیت جدیدی از نجات است. پیام تجسم فعل و عمل خداوند برای رهایی بشریت است. خداوند واقعیت جدیدی عرضه داشته كه ممكن است ما نیز در آن مشاركت داشته باشیم. تیلیش تفسیرهای سنتی از تجسم را كه دربردارنده اصطلاحات متناقضی مانند: سرمدی و زمانی، متغیر و نامتغیر، خدا و انسان را نقد و مورد ارزیابی قرار داده و این مفاهیم را رد پای اسطوره‌های شرك‌آ میز می‌داند. آنچه تاكنون بدان اشاره شد، روشی است كه در برخورد با نشانه‌ها و اسطوره‌ها مد نظر تیلیش است كه به طور خلاصه عبارت است از «معنادهی مجدد به نمادها و اسطوره‌ها». لذا او اسطوره و نماد را رد نمی‌كند، بلكه آنها را همراه با تفسیر جدید می‌پذیرد.
تیلیش اسطوره‌سازی را رد می‌كند، زیرا به نظر او این كار ممكن است كه این را از زبانش محروم كند و باعث از بین رفتن تجربه مقدس شود. نمادها و اسطوره‌ها باید بر مبنای نیروی‌شان یعنی هستی جدید در عیسی به عنوان مسیح مورد ارزیابی قرار گیرند تا آنچه را كه باید بیان كنند، آشكار سازند.
فعلیت فرد تاریخی عیسی(ع) بسیار مهم است و انكار ذات انسانی او برابر است با انكار جوهره پیام انجیل. بدین ترتیب تیلیش میان دو مفهوم عیسی و عیسای تاریخی تمایز می‌گذارد. كه عبارتند از: اول فردی كه بالفعل به عنوان عیسی زندگی می‌كرد و به عنوان مسیح تلقی شده كه شهادت حواریون و آنچه از عهد جدید به دست ما رسیده گواهی بر وجود چنین فردی است. دوم عیسای تاریخی كه مجدداً از طریق بررسی‌های تاریخی بر مبنای منابع موجود در حال حاضر، احیا شده است. به نظر تیلیش اگرچه این هر دو به یك مورد اشاره دارند، اما باید به دو نكته متمایز توجه داشت: اول، فردی كه ورای متن زندگی می‌كرده است. دوم، احیای مجدد و تاریخی متن. فرد زنده ورای متن اهمیت بسیار زیادی برای اعتبار پیام مسیحیت دارد.
به نظر تیلیش توصیف تاریخی حال حاضر از مسیح به هیچ وجه ذاتی پیام و ایمان مسیحی نیست، زیرا صرفاً به علت علایق علمی صورت می‌گیرد. احیای مجدد عیسای تاریخی اغلب مورد نقد قرار می‌گیرد، از این رو نمی‌تواند ابزار مناسبی جهت بیان مسئله دلبستگی واپسین به حساب آید. اما اگر ما توانایی شناخت مسیح را به وسیله تاریخ نداریم، او را از طریق ایمان می‌توانیم بشناسیم.
ایمان عهد جدید در رابطه با الهیات سیستماتیك بیانگر دو رابطه اساسی مسیح با گسستگی وجودی است كه به ترتیب عبارتند از: سوژه شدن مسیح برای وجود و غلبه مسیح بر گسستگی وجود. دو نماد صلیب و رستاخیز بیانگر این دو مفهوم هستند كه طبیعتاً با یكدیگر مرتبط هستند و نباید از هم جدا شوند.
سوژه شدن برای سلب نهایی وجود به وسیله نماد صلیب و پیروزی بر گسستگی وجود كه عیسی سوژه آن است، به وسیله نماد رستاخیز بیان می‌شوند. این نجات‌شناختی در الهیات تیلیش است، یعنی عنصر شفابخش، واقعه اتحاد و پیوستن آنچه از هم گسسته‌اند، پایان گسست میان بشریت و خداوند، جهان و بشریت، افراد و خویشتن‌شان. نجات احیای بشر است از واقعیت و حقیقت قبلی و انتقال به هستی جدید. لذا نجات عبارت است از تحقق معنای نهایی وجود به وسیله قدرت و نیروی هستی جدید. به نظر تیلیش نجات متشكل از سه مقوله است: اول پیدایش نو؛ نجات به مثابه بهره‌مندی از هستی جدید.
قدرت هستی جدید انسان را به انقیادش در گسستگی وجودی آگاه می‌گرداند و هستی جدید از طریق مشاركت انسان فعلیت می‌یابد. دوم، نجات به مثابه پذیرش هستی جدید كه عبارت است از برائت(jusification). برائت پیامد بی واسطه آموزه كفاره و كانون نجات است. برائت در معنای عینی فعل ازلی خداست كه به وسیله آن كسانی را كه فی‌الواقع در اثر تقصیر او بیگانه شده‌اند، بیگانه نمی‌پندارد؛ فعلی كه انسان‌های بیگانه شده را به اتحاد با هستی جدید در مسیح سوق می‌دهد. برائت به لحاظ لفظی یعنی تبدیل انسان به آنچه ذاتاً بوده و از آن بیگانه شده است. سوم، تطهیر یا فرآیندی كه در آن قدرت و نیروی هستی جدید افراد و جوامع را تغییر می‌دهد.
● الهیات سیستماتیك: حیات در روح، تاریخ و ملكوت خدا
فلسفه حیات از نظر تیلیش عبارت است از تبیین چگونگی حضور روح الهی در زندگی. روح الهی پاسخ و رفع كننده ابهام‌های زندگی است.
وجود انسانی به مثابه موجودی دینی ارگانیسمی است كه در او بعد روحانی غلبه دارد. به نظر تیلیش حیات بشری خود را در حیات روح ادغام می‌كند؛ به نحوی كه وجودهای انسانی روح را به عنوان اتحاد و یگانگی قدرت و معنی در زندگی تجربه می‌كنند. مسئله اصلی در جلد سوم الهیات تیلیش عبارت است از حیات. حیات تركیبی است از عناصر ماهوی و وجودی. حضور روح مقدس در زندگی با عنوان حضور روحانی توصیف شده است. موجودات انسانی از حضور روحانی آگاه می‌شوند اگر مشغول جست‌وجو برای روشن ساختن ابهام‌های حیات در چنان طریقی باشند كه توان فهم آن را از طریق حضور روحانی دارند.
نظریه تیلیش در باب روح، راه حل ابهام حیات وجود انسانی است. تجربه وجود انسانی از مبدأ هستی، تجربه‌ای دینی از اتحاد مجدد با مبدأ را از طریق فعل اتحادی خدا پیش‌فرض دارد كه آن فعل اتحادی عبارت است از فعل نجات‌بخش خداوند به عنوان روح و مقوله روح الهی نمادی از قدرت خدا برای نجات بخشی و شفاست. لذا هستی جدید نشانگر فعل آفرینش و نجات‌بخشی خداوند است؛ همان گونه كه در تاریخ بشریت و بخصوص جامعه مسیحی تجربه شد. حضور روح الهی به عنوان جزء مقدم هستی جدید، قطعا در عیسی مسیح نیز مطرح بوده است. آشكار شدن عیسی، مرگ و رستاخیز او قطعاً فعل روح خداوند است.
تیلیش از عنصر وجد كه نشان دهنده حضور روح معنوی در حیات است، بر مبنای پیام عهد جدید به دفاع می‌پردازد. وجد راه دیگری برای فهم خود فراروی (self-transcendence) است كه عبارت است از حركت انسان برای اتصال به الاهیت و نامتناهیت. وجد حركتی است مذهبی و دینی متعلق به وجود انسانی، به سوی مبدأ زندگی و به سوی روح الهی به عنوان حالتی از دلبستگی واپسین. اما این وظیفه تحلیلی اگزیستانسیالیستیك است كه اتحاد ساختار بشر را با وجد به عنوان فعل روح الهی نشان دهد. خدا از طریق كلیساها و جوامع كه نمایانگر هستی جدید عیسی به عنوان مسیح هستند، مرتكب فعل می‌شود. به نظر تیلیش تناهی به صورت بالقوه، یكی از عناصر حیات الهی است و این عبارت است از ثبات دوجانبه روح الهی و روح انسان. حضور روح الهی عبارت است از حضور هستی جدید در عیسی به عنوان مسیح و روح الهی عبارت است از حضور روحانی مسیح و حضور روحانی خداوند در ما.
نظریه تیلیش در باب «ملكوت خداوند» به دو نماد حضور روحانی و حیات سرمدی مرتبط است، اگر چه هر یك از این سه، دو دیگر را در بردارد، اما به لحاظ اعتبار از یكدیگر جدا هستند. به نظر تیلیش حضور روحانی پاسخی به ابهام‌های تاریخ و حیات سرمدی پاسخی است به ابهام‌های كلی حیات. اما شمول نماد ملكوت خدا از دو نماد دیگر بیشتر است و این به دلیل ویژگی دوگانه ملكوت خداوند است كه عبارتند از: وجد درون‌تاریخی و وجد فراتاریخی. این مقوله به عنوان عنصر درون‌تاریخی مشاركت در پویایی و حركت تاریخی را دربردارد كه از طریق حضور روحانی آشكار شده است و به عنوان عنصر فراتاریخی، پاسخی است به سئوال از ابهام‌های تاریخی (كه برابر است با حیات سرمدی).
مولفه بنیادین ملكوت خدا به وجد درون تاریخی ربط دارد. ملكوت خدا تنها از طریق بسط درون تاریخی حاصل نمی‌شود. وقتی وقایع حاد تبدیل به تجربه گسستگی شدند كه در آن نیروی اهریمنی معنای وجود را از بین می‌برد، از طریق قدرت و نیروی خداوند گسستگی از بین می‌رود و آرزوی پیامبرانه خلق و آفرینش جدید ممكن است محقق شود. به نظر تیلیش این عصر جدید از طریق بسط تاریخ واقع نمی‌شود، مگر با مداخله خداوند در تاریخ كه منجر به آسمان و زمینی جدید می‌شود. فقط از طریق روح الهی است كه ملكوت خدا و حیات سرمدی به معنای غلبه بر ابهام‌های تاریخ محسوب می‌شوند. تاریخ حركتی است كلی در كنار رفع ابهام معنای كلی وجود و عبارت است محقق شدن ملكوت خدا.
تفسیر تیلیش از تاریخ با توجه به مفهوم ملكوت خداوند منجر به ایده حیات سرمدی می‌شود، یعنی تاریخ نجات یافتگی. غایت تاریخ، حیات سرمدی است كه در آن تمام موجودات به حیات الهی می‌رسند.
تیلیش با استفاده از مفهوم (kairos) به ارائه فهم جدیدی از معنای تاریخ كه راهنمایی است برای فهم تاریخ از دیدگاه مسیحیت، می‌پردازد.
البته تفسیر تیلیش از تاریخ ذیل مفهوم هستی جدید شكل می‌گیرد. كایروس زمان خداوند است و نه فهم بشری از زمان؛ لحظه‌ای در زمان كه به امر نامشروط مرتبط است؛ لحظه‌ای غیرعادی به لحاظ سرمدی بودنش؛ لحظه‌ای كه در آن تاریخ قادر است به اكتشاف پدیدار شدن خداوند؛ زمانی حتمی‌الوقوع. این لحظه عبارت است از آشكار شدن بعد الهی زمان، زمان خداوند؛ زمانی كه حقیقت جدید می‌آید و زمان هستی جدید.

پانوشت‌ها:
۱- الهیات سیستماتیك، جلد سوم، مقدمه
۲- مقدمه بر الهیات سیستماتیك، دیوید اچ كلسی.
جیمزوا/ ویلفرد و تانجونان
ترجمه: علی ملك محمدی

منبع : موسسه گفتگوی ادیان