شناسایی استعداد درخشان

● تاریخچه شناسایی
شناسایی افراد دارای استعداد بالقوه همیشه از جمله مسایل مورد اختلاف بوده است. دلایل زیادی در این مورد وجود دارد که ناشی از عقیده مطلق یا نسبی بودن استعداد است. مدل های جدید بر نسبی بودن استعداد تاکید دارند (۱). انتخاب فرد مستعد با نوع برنامه آموزشی که برای او طراحی می شود نیز مرتبط است. برای مثال تعریفی که بر اساس خلاقیت باشد، دانشجویان خلاق را برمی گزیند و آنها را به سمت خلاقیت بیشتر هدایت می کند (۲). بیشتر کسانی که در حیطه استعداد درخشان کار کرده اند به این نتیجه رسیده اند که داشتن توانایی به تنهایی جهت پیش بینی موفقیت در برنامه های خلاقانه کافی نیست. عواملی دیگر مانند انگیزه، شخصیت، مداومت و تمرکز بمیزان زیادی در تولید محصول خلاقانه مؤثر است(۳). از دهه ۸۰ میلادی نیز شناسایی افراد مستعد از تستهای هوش و نمرات درسی به سمت روشهای متنوع تر شناسایی تغییر کرده است.
سیدنی مارلند رئیس کمیسیون آموزش آمریکا در گزارش خود به کنگره در سال ۱۹۷۲ می نویسد: "افراد با استعدادهای درخشان، کسانی هستند که به علت توانایی های برجسته شان دارای قابلیت عملکرد بالا می‌باشند. این افراد نیاز به برنامه های آموزشی و خدمات متمایز ... دارند تا بتوانند دینشان را به خود و جامعه ادا کنند." (۴) هر نظام شناسایی استعداد درخشان بر مبنای یک مدل فکری که استعداد درخشان را تعریف می کند استوار است. برای مثال در آمریکا، موسسات مختلف از مدلهای متفاوتی برای شناسایی استعداد درخشان استفاده می کنند، مانند تعریف وزرات آموزش به میزان ۴۸%، بهره هوشی ۱۱% و تعریف سه حلقه ای رنزولی(Renzulli) ۸% (۵). مدل انتخاب شده هم باید جنبه های مختلف استعداد را در بر گیرد، هم در دانشگاه قابل پیاده سازی باشد و هم مصادیق استعداد درخشان در آن قابل اندازه گیری باشد.
● اصول روش شناسایی
یک نظام مطلوب شناسایی استعداد درخشان باید شرایط زیر را داشته باشد(۶):
▪ قابل دفاع: روش شناسایی باید بر مبنای آخرین تحقیقات و مستندات باشد و تمام استعدادهای افراد در حوزه مورد نظر را در بر بگیرد.
▪ عادلانه: همه امکان یکسانی برای ورود داشته باشند. در صورتیکه نخبگی فرد به نحوی ثابت شود، نمرات کم در آزمونهای معمول مانع ورود او نباشد.
▪ تکثر: وسیعترین تعریف قابل دفاع از استعداد درخشان بکار گرفته شود.
جامعیت: تمام افراد بالقوه تا حد امکان شناسایی شوند.
▪ عملگرا: روشهای شناسایی تا حد امکان عملیاتی و اقتصادی باشند و با امکانات و نیروی انسانی موجود قابل اجرا باشند.
البته ثبات روش(عدم تغییر در فواصل زمانی کوتاه) را نیز باید به اصول فوق افزود. روشهای مختلف شناسایی باید حیطه های مختلف را مورد سنجش قرار دهند و لزومی ندارد روشهای مختلف تایید کننده هم باشند.
● تاریخچه قوانین وزارت بهداشت
دفتر استعدادهای درخشان در دانشگاههای علوم پزشکی از سال ۱۳۷۹ بمنظور شناسایی و حمایت استعدادهای درخشان تشکیل شد. با توجه به تسهیلات ویژه اعطایی به استعدادهای درخشان، لازم است افرادی که بعنوان استعداد درخشان شناخته می شوند بطور واقعی انتخاب گردند. آیین نامه های استعداد درخشان وزارت بهداشت از ابتدا تا کنون دستخوش تغییراتی شده است. ابتدا این آیین نامه ها (همانند دفاتر استعداد درخشان) از نسخه وزارت علومی آن اقتباس شدند، البته مواردی مانند آزمونهای جامع وزارت بهداشت نیز در آن گنجانده شد(آیین نامه اول). استفاده از تراز نمره کنکور یا معدل بعنوان تنها معیار پذیرش در دفتر استعدادهای درخشان دانشگاه علوم پزشکی، کفایت لازم را نداشت و فقط بخشی از تواناییهای افراد مستعد را نشان می داد. با تغییر تیم معاونت آموزشی وزارت و توجه آنها به گستردگی مفهوم استعداد درخشان تعاریف آیین نامه نیز بازتر شد و به دانشگاهها برای سطح بندی استعداد درخشان و تسهیلات اعطایی به آنان اختیاراتی داده شد(آیین نامه دوم). این کار گرچه بنابه تعاریف اخیر استعداد درخشان و هوش چند گانه گاردنر(Gardner multiple intelligence) کار ارزشمندی بود اما متاسفانه بعلت سوء استفاده بعضی دفاتر استعداد درخشان و همچنین عدم هماهنگی با سایر واحدهای وزارتخانه برای استفاده دانشجویان از تسهیلات اعلام شده، چندان دوام نیاورد و آیین نامه سوم که مصادیق استعداد درخشان را کاملا بسته بود ابلاغ شد(مرداد ۱۳۸۵). البته در زمان نوشتن این متن با اینکه ۵ ماه از اتمام اجرای آزمایشی آیین نامه آخر می گذرد اما هنوز آیین نامه جدیدی ابلاغ نشده و مورد قبلی نیز تمدید نشده است. این تغییرات مداوم در طول ۸ سال دانشجویان را با سردرگمی مواجه کرده است و اجازه برنامه ریزی دراز مدت را از آنان می گیرد. البته تنوع واژه‌های مربوط به استعداد درخشان، نخبه، دانشجوی ممتاز، دانشجوی نمونه و ... نیز به وضعیت کنونی دامن می‌زند.
● نکاتی در باب شناسایی استعداد درخشان
▪ شناسایی استعداد درخشان دارای مشکالاتی نیز هست: ایزولاسیون اجتماعی، ایجاد نگرشها و رفتارهای خودخواهانه، جلوگیری از پرورش شخصیت بعلت فشارهای بیرونی برای کسب موفقیت. (۷) اگر یک نظام آموزشی فقط به شناسایی استعداد درخشان بسنده کند و کمکی برای پرورش همه جانبه این افراد انجام ندهد مسلما این عوارض شناسایی تشدید می شود. مدارس استعداد درخشان، المپیادها، جشنواره ها و دفاتر استعداد درخشان دانشگاهها، گرچه باعث هم افزایی حضور افراد نخبه در کنار هم می شود و رفتارها و نگرشهای مثبت آنها را تقویت می کند، اما اگر این مدارس کار دیگری برای پرورش استعداد افراد انجام ندهند، ممکن است اثر منفی آنها بیشتر از اثر مثبتشان باشد.
▪ در جستجوهای ما دفاتر معظم استعداد درخشان در دانشگاههای بلاد مترقی وجود نداشت. دانشگاهی که دارای عملکرد مناسب باشد، استعداد دانشجو را کشف می کند و او را در جهت اهداف دانشگاه پرورش می دهد. به نظر می رسد محکمترین دلیل تاسیس دفاتر استعداد درخشان در کشور، اختصاص منابع محدود در نظام آموزشی به این افراد باشد. البته به نظر ما اختصاص منابع نیز باید بر اساس عملکرد مستمر نخبگی فرد صورت گیرد و نه اعطای بنهای کتاب ۱۰ هزار تومانی به خیل عظیمی از دانشجویان.
▪ واژه شناسی استعداد درخشان در مقالات موجود از سمت استعداد درخشان gifted education)) به طرف پرورش استعداد (talent development) در حال گذار است. در کشور نیز تلاشهایی در این زمینه در حال انجام است؛ بر همین مبنا بعضی از دفاتر استعداد درخشان دانشگاهها نام خود را تعییر داده اند.
▪ بنظر می رسد کسی که وارد رشته های دکتری حرفه ای در علوم پزشکی شده به، احتمال زیاد، نخبه است و معدل کم او یا از محیط ناسالم آموزشی موجود و یا از عدم تطابق علائق و رغبتهای او سرچشمه می گیرد و در هر دو حالت بجای حذف او از اعضای دفتر استعداد درخشان، باید راهی برای بروز استعدادهایش پیدا کرد.
▪ مطلق بودن استعداد (یعنی یک نفر یا استعداد درخشان است یا نیست) هم اکنون تعریف مورد قبولی نیست. نظریه های جدید بر نسبی بودن استعداد تاکید دارند. بر اساس تعریف نسبی بودن استعداد، درجاتی از رفتارهای نخبگی در مردم خاصی در زمانهای خاصی و در شرایط خاصی بروز می کند.(۷) بنابراین کسب ۲ بار معدل زیر ۱۵ (آیین نامه فعلی استعداد درخشان)نمی تواند یک فرد را از دامنه استعداد درخشان خارج کند. همانطور که اویس قرن و قاسمی (۸) نشان دادند از بین دانشجویان ممتازی که بر اساس آئین نامه تسهیلات آموزشی ویژه دانشجویان ممتاز از ادامه عضویت آنان در دفاتر استعدادهای درخشان جلوگیری می شد استعدادهای درخشانی وجود دارد که تعداد کمی نیز نیستند. سیاستگزاران آموزش پزشکی در هنگام تصویب آئین نامه های دانشجویان ممتاز به روانشناسی استعدادهای درخشان و شیوه های شناسایی این قبیل دانشجویان توجه بیشتری داشته باشند. تلاشهایی برای رسیدن به تعریفی پویا از استعداد درخشان (۹) در نظام آموزش پزشکی موجود انجام شده است.
▪ گرچه در سایر واحدهای آموزش عالی تضمین کیفیت چندان مهم نیست، اما حداقل این دفاتر باید به نحوی وجود و استمرار نخبگی را در اعضای خود پایش کنند و به افراد دارای استعداد ویژه کمک کنند تا استعدادهای خود را بالفعل نمایند. به نظر می رسد طراحی یک نظام جمع آوری اطلاعات فردی، آکادمیک و اجتماعی-فرهنگی دانشجویان علوم پزشکی با هدف کمک به توسعه فردی در دوران تحصیل و ارزیابی پیشرفت تحصیلی آنها به دانشجویان، استادان و برنامه ریزان کمک شایانی خواهد نمود. در این نظام دانشجویان تحت نظارت دفتر استعدادهای درخشان دانشگاه به ورود اطلاعات خود در سایت می پردازند و پس از کارشناسی و تایید، اطلاعات آنها روی وب در اختیار مسوولان و سایر دانشجویان قرار خواهد گرفت. در این محیط امکان مشاهده پرونده افراد برتر و الگو گیری از آنها و همچنین ارائه بازخورد توسط استادان وجود دارد.

پی نوشت:
این متن بیشتر به مقوله شناسایی استعداد درخشان پرداخت، امیدواریم سایر مقالات این شماره درباره روشهای پرورش استعداد صحبت کرده باشند.
آرش حدادگر پزشک.کارشناس ارشد آموزش پزشکی.دبیر ستاد پرورش استعدادهای علمی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
شهرام اویس قرن پزشک.متخصص مغز و اعصاب.دبیر سابق ستاد پرورش استعدادهای علمی دانشجویان
مهدی قاسمی پزشک.متخصص بیهوشی.دانشجوی کارشناسی ارشد آموزش پزشکی.دبیر اسبق ستاد پرورش استعدادهای علمی دانشجویان
منابع:
۱) Van J. The on-going dilemma of effective identification practices in gifted education. The communicator; ۲۰۰۰. ۳۱
۲) Codd M. Why do we need to define giftedness? [Cited ۲۰۰۹ Jan ۶]. Available from: www.riage.org/gifteddef.html.
۳) Csikszentmihalyi M. Creativity: Flow and the psychology of discovery and invention. NY: Harper Collins; ۱۹۹۶.
۴) Marland, S. P. EDUCATION OF THE GIFTED AND TALENTED. Report to the Congress of the United States by the U.S. Commissioner of Education. Washington, DC: U.S. Government Printing Office, ۱۹۷۲.
۵) Callahan CM, Hunsaker SL, Adams CM, Moore SD, Bland LC. Instruments used in the identification of gifted and talented students. Charlottesville, The University of Virginia; ۱۹۹۵.
۶) O&#۰۳۹;Tuel, F.S. (۱۹۹۴). APOGEE: Equity in the identification of gifted and talented students. Gifted Child Quarterly ۳۸(۲).
۷) Heller KA. Identification of Gifted and Talented Students. Psychology Science, Volume ۴۶, ۲۰۰۴ (۳), p. ۳۰۲ - ۳۲۳.
۸) ویس قرن ش، قاسمی م. روایی ماده ۱۳ آئین نامه تسهیلات آموزشی ویژه دانشجویان ممتاز به چه میزان می باشد؟ مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی. سال ۱۳۸۱. شماره ۷.
۹) فاتحی ف، حدادگر آ، چنگیز ط، امیرشاه‌کرمی م، کیانی‌مهر گ، حق‌جو ش، منجمی ع. تعیین و ارزش‌گذاری معیارهای ورود اعضای دفتر استعدادهای درخشان در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی. مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، سال ۱۳۸۶. شماره ۱۷.

منبع : نشریه قاف