مدرسه و روزنامه «کمال» را با هم تاراج کردند!

● روزنامه كمال از تبریز به قاهره هجرت كرد
از دیگر روزنامه های فارسی زبان كه در مصر منتشر می شد، باید از روزنامه «كمال » نام ببریم كه به سال ۱۳۲۳ هـ.ق در گرماگرم انقلاب مشروطه در قاهره، نشر یافت. برخلاف روزنامه «ثریا» و مجله «سودمند» كه نخست در مصر منتشر می شدند و سپس در ایران (تهران) نشر یافتند، روزنامه «كمال» در سال ۱۳۱۷ هـ.ق سابقه نشر در ایران (تبریز) داشت و تا سال ۱۳۲۳ هـ.ق نیز توانست به نشر خود در تبریز ادامه دهد. اما بعد به دلیل حوادث تلخی كه شرح خواهیم داد، ناگزیر به مصر انتقال یافت.
● مدرسه و روزنامه راتاراج كردند
مدیر و ناشرروزنامه كمال، «شادروان میرزا حسین طبیب زاده » بود كه در تبریز مدرسه و روزنامه ای به همین نام «كمال» تأسیس كرده بود، و در زیر سرلوحه روزنامه اش پیوسته این جمله را می نوشت: «مداخل روزنامه صرف مدرسه كمال خواهد شد».
اما در سال ۱۳۲۳ هـ.ق ، وقایعی رخ داد كه نه تنها دیگر از «مداخل روزنامه » خبری نبود، بلكه خود روزنامه و چاپخانه و مدرسه كمال نیز دستخوش غارت و تاراج شد و مدیر مدرسه و روزنامه كمال ناگزیر به مهاجرت از وطن شد و در مصر اقامت گزید.
كسروی در كتاب تاریخ مشروطه، در باره علت غارت مدرسه و چاپخانه كمال می نویسد:
«… مردم بر ضد بلژیكی ها شورش نموده و در تبریز بازار را بستند.»
روزنامه «حكمت» كه آن نیز در مصر منتشر می شد و قبلاً داستانش را بازگفته ایم ـ در همان روزگار ، خبر ورود میرزا حسین خان طبیب زاده وهمراهانش به مصر را (در شماره ۸۴۳ ، سال ،۱۳ مورخ ۱۰صفر ۱۳۲۳ هـ.ق) تحت عنوان «تشریف فرمایی جگرگوشگان وطن به مصر» منتشر كرد:
«… دراین ایام جناب میرزا حسین خان مدیر مدرسه و جریده كمال ، و جناب سیادت مآب آقا سیدحسن [=تقی زاده]، و جناب میرزا محمدعلی خان [=تربیت] مدیران جریده فریده «گنجینه فنون» و كتابخانه «تربیت» از تبریز با تن خسته و دل پرامید، باضمیر پاك وارد گلشن سرای علوم و معارف مصریه شدند…»
میرزا حسین خان طبیب زاده، پس از اقامت كوتاهی در مصر، دوباره كمر همت بربست در جمادی الاول سال ۱۳۲۳ هـ.ق روزنامه كمال را ـ این بار در قاهره ـ منتشر كرد. خبر چاپ و نشر مجدد آن در شماره ۸۵۲ روزنامه حكمت (مورخ ۱۰ جمادی الاول ۱۳۲۳ هـ.ق) به شرح زیر منتشر شده است:
« از آن ستارگان سپهر وطن پروری یكی جریده گرامی كمال است كه در تبریز درخشیده، و از آنجا افول كرده ، اكنون در جو صاف و شفاف مصر ـ كه پر از ستاره های درخشان معارف است ـ دیگر باره شارق گردید. امیدواریم كه این ستاره درخشان گاه دراز از این افق تابان گشته و كم كم بدر تمام و به حد كمال برسد…»
اما به نظر می رسد كه میرزا حسین خان طبیب زاده، مدیر روزنامه كمال، در مصر نیز راحت و آسایش نداشته و قدرش را چنان كه باید و شاید ندانستند، و پیش از آنكه فعالیت مطبوعاتی او در مصر به یك سال برسد، ناگزیر به ترك مصر شد. او از قاهره به اروپا ، و سپس به قفقاز رفت و انتشار روزنامه كمال در مصر متوقف شد.
روزنامه «چهره نما» ـ كه آن نیز در مصر منتشر می شد و قبلاً داستانش را باز گفته ایم ـ در شماره ۲۲ سال دوم خود (مورخ غره جمادی الثانی ۱۳۲۴ هـ.ق) ماجرای تعطیل روزنامه كمال را تحت عنوان «چهره نما وهزاران اسف » به شرح زیر آورده است :
«نهال تناور كمال كه در اوج كمال و نهایت جلال رسیده بود، و از استعداد جبلی و درایت فطری كه یزدان پاك در نهاد نوع ایرانی به ودیعه گذاشته، این ثمره شجره تربیت وكمال درختی تنومند بارآورد كه سرافرازی به كیوان كشید، دریغ و درد، غفلت و جهالت هموطنانش در تبریز، چنان قامتش را مجوف كرد كه دلش خسته و مدرسه اش بسته و قلمش شكسته و رشته سلسله روزنامه اش گسسته گردید . پس از كرم خوارگی و برگ ریزی ، از تبریز ریشه حیات به خاك طربناك مصر دوانیدو سرسبزی از این خاك بیرون كرد و دوباره آغاز نشو و نما فرمود، كالای ادبیات را رونق داد، و بازار مطبوعات را زینت نمود… باز هم افسوس كه هنوز از میوه نورسش مذاق معارف پژوهان متلذذ نگردیده، كه «سرسر» بدبختی ایرانیان وزیدن گرفت واین درخت تنومند لرزان لرزان، برگ ریزان، روبه انحطاط گذارد. هموطنان مقیم مصر خزان او را دیده، با وجودی كه می دانستنددر هرثمرش اثری است نافع، از بی همتی قدرش را نشناخته… و این نهال برومند را پوسانیدند كه شرح حال اسف اشتمال او هرسنگدلی را آب می كند. این بود كه شماره های كمال به آخر نرسید و مدیرش رخت عزیمت از ساحت مصر به سوی قفقاز كشید…»
داستان روزنامه و مدرسه كمال تنها یك نمونه از رنجهایی است كه دهها سال پیش، طالبان فرهنگ و پیشرفت و آزادی برای تأسیس مدارس و بنیانگذاری روزنامه ها درایران برخود هموار كردند. مطبوعات امروز ایران وامدار همان پیشاهنگان هستند و هرگز این وام تاریخی را نباید فراموش كنند.

منابع و مآخذ این مقالات:
در فراهم آوردن سلسله مقالات مربوط به «مطبوعات فارسی زبان در مصر» از منابع ومآخذ زیر سود جسته ایم.
۱. تاریخ جراید ومجلات ایران ـ تألیف روانشاد محمدصدر هاشمی
۲. تاریخ مشروطه ـ تألیف احمد كسروی
۳. تاریخ مطبوعات ایران در دوره مشروطیت ـ تألیف ادوارد براون
۴. سرگذشت مطبوعات ایران (در روزگار محمدشاه وناصرالدین شاه) ـ تألیف سیدفرید قاسمی
۵. از صبا تا نیما ـ تألیف یحیی آریانپور
۶. روزنامه های حكمت، ثریا ، پرورش ، چهره نما و مجلات رستاخیز و سودمند را نیز مطالعه كردیم و در تهیه این سلسله مقالات از آنها سود بردیم.
* از استاد فرج الله صبا و آقای كیانفر محقق تاریخ معاصر به مناسبت تهیه این گزارش مفید و از كتابخانه ملی به جهت در اختیار گذاشتن اسناد و مدارك سپاسگزاریمتغییر داد و آن را «عصر پهلوی» نامید.

منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی ـ ایرنا