تاریخ موسیقی ایران

موسیقی؛ هنری پررمز و راز بیهوده نیست که هندوان اولین هنری را که از آسمان برای بشر فرستاده شده موسیقی می دانند و عرفای اسلامی موسیقی را بهترین وسیله ی اظهار لطیفترین اسرار الهی.
روح آدمی از عالم قدس سرچشمه گرفته و توسط طلسمی که سرّ آن فقط بر حق تعالی مکشوف است با بدن خاکی پیوند یافته و پیوند حیات آدمی در عالم زیرین تحقق یافته است
لکن روح را همواره یادی از مأوای اصلی و وطن اولیه خود باقی ست و تمام کوشش های انسان از برای نیل به کمال حتی اگر آن را به عالم مادیات محدود سازند از این تذکر سرچشمه می گیرد. در عالم قدس، روح مستمع دائمی موسیقی جاویدان این عالم بوده و از هماهنگی و وزن آن بهره می گیرد و در آن شرکت داشته است. دراین زندان تن، روح از طریق موسیقی بار دگر یادآور سرزمین اصلی خود می شود و حتی آن طلسمی که روح را به تن پیوند می دهد از این راه شکسته می شود و برای چند لحظه ای هم شده روح اجازه می یابد تا بالهای خود را گسترده ساخته و در ساحت عالم معنی و فضای ملکوتی که مفرح روح آدمی ست به پرواز درآید و از وجد و سروری که ذاتی این عالم است بهره مند شود.
انسان کامل را البته احتیاج به هیچ نوع مرکب نیست زیرا که او خود قدرت طیران دارد. لکن تا انسان به آن مرحله رسد موسیقی معنوی یکی از قوی ترین طرق بیداری انسان مستعد از خواب غفلت است و مرکبی است مطمئن که می تواند انسان را از حضیض جهان پرالم مادی به اوج عالم پهناور معنی برساند.
آن چه مسلم است موسیقی در بیان احوالات درونی انسان نقشی به سزا ایفا می کند. تلخی و شیرینی، امید و ناامیدی، غم و شادی در موسیقی، همه از احساس نشأت می گیرند و آنچه در بیان عواطف آهنگساز کمک شایانی می کند، بهره گیری وی از ارتباط عمیق بین اصوات با رنگ است. او همچون نقاشی چیره دست، چنان به طراحی و آمیزش نت ها همت می گمارد که می تواند درآنی، ذهن شنونده را به پرواز یا پرتاب سوق دهد.
هر آوایی می تواند احساسی خاص ایجاد کند، چنانچه هر رنگ. بی تردید می توان گفت که میان هر هفت صدای اصلی موسیقی (هفت نت موسیقی) و رنگهای تشکیل دهنده ی رنگین کمان (همان هفت رنگ اصلی) ارتباطی مستقیم وجود دارد.
آهنگسازان براین باورند که هرکدام از این اصوات رنگی به خصوص دارند که در ساخته شدن شخصیت آن صوت (نت) سهیم هستند. به عنوان مثال در خصوص نت لا (A)* که یکی از نتهای محوری در موسیقی و ارکستر محسوب می شود، بعضی رنگ صورتی را به آن نسبت می دهند. در اواخر قرن نوزدهم، آهنگساز واقع گرای آمریکایی امی بیچ (Amy beach) و هم آهنگساز عرفان گرای روسی الکساندر ریمسکی کرساکف –خالق شهرزاد- نت لا را به رنگ صورتی دیدند. در هرصورت نت لا روشن، بنیادی و قوی است اما نه خیلی سنگین و با ابهت*.
از این روست که آدمی همواره در پی آن است که کلام خود را در غالب موسیقی با رموزی بیان نماید. بسیار اتفاق می افتاد که آهنگسازان از پیام های رمزی موسیقایی ( یعنی جایی که نت ها نشانگر حروف بودند) استفاده می کردند تا نامی را در یک قطعه ی موسیقی درست کنند. شومان اغلب از هجی نام معشوقه ی خود به عنوان یک پیغام استفاده می کرد. برامس نیز پس از اینکه قرار ازدواج خود را با زنی به هم زد از همین روش استفاده می کرد.
به هرصورت موسیقی زبانیست پر رمز و راز که به فراخور حال اثری، آدمی را به حضیض یا اوج می رساند و گاه انسان از عالم زمان ناگهان منقطع شده، خود را در مقابل ابدیت احساس کند ولحظه ای از حظّ فنا و بقا بهره مند گردد.
● مختصری از تاریخ موسیقی ایران
قبل از بررسی خلاصه وار تاریخ موسیقی ایران باید به چند نكته توجه كرد: اول آنكه ایران باستان كشوری پهناور بوده كه حدودا شامل ۳٠ كشور امروزی بوده است و به طبع دارای اقوام، مذاهب و فرهنگهای گوناگونی بوده اند. پس ما نباید منتظر فرهنگی یك پارچه باشیم زیرا این اقوام در كنار هم و به كمك دستاوردهای یكدیگر به پیشرفت و تكامل رسیده اند، نه هر كدام به تنهایی.
پس همه دستاورد-های این خطه بزرگ را هر كدام از این اقوام می توانند از آن خودبدانند. در دوره بعد از فتح ایران بدست اعراب و مسلمان شدن ایرانیان چون اعراب دارای فرهنگی غالب نبودند، از لحاظ فرهنگی مغلوب ایرانیان شدند و فرهنگ برتر ایرانیان را پذیرفتند و در راستای شكوفایی آن بادیگر اقوام كه مغلوب اعراب مسلمان شده بودند كوشیدند و از این فرهنگ ایرانی فرهنگ اسلامی را به وجود آوردند كه پایه واساس آن همان فرهنگ ایران باستان بود.
در سده های اول فرهنگ اسلامی یعنی تاحدود دوران خلافت عباسیان یك فرهنگ واحد در سراسر این سرزمینهای اسلامی وجود داشت و از آن زمان به بعد بود كه سرزمینهای اشغالی مستقل شدند و هر كدام باتوجه به ریشه فرهنگی یكسان رنگ و بوی منطقه و قومیت خود را به این فرهنگ مادر بخشیدند و بخاطر همین امر است كه وجوه مشترك فرهنگی هنری زیادی دز میان كشورهای مسلمان وجود دارد كه اغلب مستشرقین به اشتباه این وجوه مشترك را اخذ شده از فرهنگ عرب می دانند كه این امر نیز حاصل سطحی نگری به تاریخ و فرهنگ این سرزمینها است.
تاریخ موسیقی ایران زمین را می توان به دو بخش اصلی تقسیم كرد، آن دو بخش عبارتند از :
۱) دوران پیش از اسلام
۲) دوران بعد از سلام
در بررسی دوره پیش از اسلام منابع معتبر ما كه همان حجاری ها و مجسمه ها و نقوش روی ظروف بدست آمده می باشد كه از ١٥٠٠ قبل از میلاد مسیح آغاز می شود. از مجسمه های بدست آمده در حیطه قلمرو ایران باستان كه در شوش بدست آمده، سازی شبیه تنبور امروزی مشاهده می شود كه نمایانگر یك ساز ملودیك در آن زمانها است. درحجاریهای طاق بستان گروه نوازندگان چنگ نواز و سازهای بادی نیز مشاهده می شود. بیشتر اطلاعات ما از دوران پیش از اسلام ایران زمین محدود به كتب تاریخی و اشعار سده های اول دوران اسلامی است.
در هر حال ما اطلاعی از موسیقی كاربردی و نحوه اجرای دقیق موسیقی در آن دوران نداریم. اما در دوره بعد ازفتح ایران توسط اعراب تا آخر دوره
خلفای راشدین كه در سده اول حكومت اسلامی حكمرانی می كرده اند (از سال یازده تا چهل و یك هجری قمری) انواع موسیقی ممنوع بود. با به روی كار آمدن بنی امیه حدودا موسیقی آزادی بیشتری پیدا كرد و از این دوران تا دوران خلفای عباسی دوره اوج شكوفایی موسیقی نظری و عملی ایران و اسلام است كه در این دوران كسانی چون فارابی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، ابن زیله، صفی الدین ارموی، عبدالقادر مراغی، و افراد بیشمار دیگری در موسیقی عملی و نظری ظهور كردن كه كتب و رساله های آنها در موسیقی موجود است. در هر حال با ظهور تشیع در ایران و به روی كار آمدن شاهان صفوی موسیقی در ایران رنگ و بوی دیگری به خود گرفت و از موسیقی كه در دوران اسلامی كاربرد داشت جدا شد و رنگ ایرانی این موسیقی بیشتر شد تا در دوره قاجاریه این روند به اوج كمال خود رسید و سیستم دیگری كه بنام دستگاه در دوره صفویه ظهور كرده بود، كامل شد و توسط نوارندگان چیره دست آن زمان به صورت شفاهی به شاگردان سازهایی از قبیل تار، سه تار، كمانچه، نی و سنتور انتقال پیدا كرد و در همین دوران قاجاریه بود كه خط نت امروزی به ایران راه یافت و سنت شفاهی اساتید موسیقی ایران كه بنام ردیف است به خط نت در آمد.

به نقل از http://music.schoolnet.ir/Articles/history-farsi-music.htm
سحر میرشاهی

منبع : بانک مقالات فارسی