کودکان زیر سایه وب

امروزه فناوری اطلاعات و ارتباطات به طور وسیع در جامعه گسترش پیدا کرده است و با تمامی جنبه های زندگی از مدرسه تا محل کار، خدمات بانکی، خریدوفروش و... تلفیق شده است و این فناوری نقش مهمی در زندگی کودکان ایفا می کند و این نقش به سرعت در حال افزایش است. به طوری که تعداد کودکان ۱۷-۲ سال که از کامپیوتر در منزل استفاده می کنند از ۴۸درصد در سال ۱۹۹۶ به ۷۰درصد در سال ۲۰۰۰ صعود کرده است. استفاده از اینترنت نیز از ۱۵ به ۵۲ درصد در این دور ه ۵ ساله افزایش پیدا کرده است. اما آیا این فناوری زندگی کودکان را بهبود می بخشد؟
به رغم جنبه های مثبت از قبیل جنبه های آموزشی و ارائه خدمات ارتباطی و... رایانه و اینترنت جنبه های منفی نیز دارند. استفاده کنترل نشده کامپیوتر به ویژه وقتی با دیگر فناوری ها از قبیل تلویزیون همراه باشد، کودک را در معرض خطر اثرات مضر آن بر تکامل فیزیکی، اجتماعی و روانی قرار می دهد که از جمله آنها می توان به مشکلات بینایی، صدمات سیستم اسکلتی، چاقی، اثر بر مهارت های اجتماعی، مشکلات ارتباطی در خانواده و اعتیاد الکترونیکی اشاره کرد.
● فناوری و تاثیر آن بر رشد کودک
در دنیای امروز که عصر فوران اطلاعات نامیده می شود، دغدغه بسیاری از والدین آگاهی یافتن از آموخته های فرزندان شان و به نوعی نظارت بر نحوه یادگیری آنها است. در واقع می توان دو جنبه رشد در ذهن کودک تشخیص داد، در یک طرف چیزی است که می توان آن را جنبه روانشناسی اجتماعی رشد نامید و آن عبارت است از آنچه کودک از خارج و به وسیله خانواده، مدرسه و انتقال تربیتی کسب می کند و در طرف دیگر رشد دیگری وجود دارد که می تواند خود به خودی نامیده شود که آن را، رشد خودهوش می نامند که عبارت است از آنچه کودک به وسیله خودش یاد می گیرد.
امیدعلی احمدی جامعه شناس در این خصوص در گفت وگو با اعتماد می گوید؛ «استفاده از رسانه های گروهی مثل تلویزیون و کامپیوتر و حتی بازی های کامپیوتری یکی از روش های مهم اجتماعی شدن بچه ها به شمار می رود تا آنجا که در دوران کودکی یکی از چند منبع جامعه پذیر کردن بچه ها همین رسانه های گروهی هستند و در دنیای امروز از آنها گریزی نیست. اما آنچه در ایران در این رابطه وجود دارد، جایگاه متفاوت تولید و ساخت و تفاوت در متن و محتوای این برنامه ها است، چرا که ممکن است بچه ها با ابعاد مختلفی از جامعه آشنا شوند و احتمال آن زیاد است که آمیزه های سالم و مفید برای جامعه را پیدا نکنند.»
شاید به همین دلیل باشد که بسیاری از مشاوران و مربیان، از مخالفان سرسخت وجود تلویزیون و کامپیوتر در اتاق های خواب کودکان و نوجوانان هستند و به همین علت این قانون در بسیاری از خانه ها رعایت می شود.
گفتنی است اصول و عقاید این دسته از مشاوران به دو دسته قابل تقسیم است. اول آنکه انزوای اجتماعی و نقصان در مهارت های اجتماعی-احساسی در این کودکان دیده می شود. داشتن وسایل الکترونیکی بصری در اتاق های کودکان، زمانی را که خانواده ها در کنار یکدیگر می گذرانند، به شدت کاهش و احتمال خطر آشنایی زودهنگام کودکان با مسائل جنسی را به نوعی افزایش می دهد. در این کودکان تعامل اجتماعی و در حقیقت زمان بازی با هم سن وسالان رفته رفته از بین می رود. اثرات منفی این قضیه در مدارس به خوبی قابل ملاحظه و محسوس است. معمولاً این بچه ها در کلاس درس مدت زمان کوتاه تری توجه شان به درس معطوف است و تقریباً همیشه مایلند راه خود را در پیش گیرند. این کودکان در مهارت های اجتماعی پایین تر از میانگین کلاس هستند و دچار انزوای اجتماعی می شوند.
دسته دوم این اصول شامل دانستن چند مساله در مورد پیشرفت و رشد ذهن کودکان است. استفاده از تلویزیون و کامپیوتر در صورتی می تواند در رشد ذهن کودک موثر باشد که سایر شرایط آموزش نظیر محیط زندگی کودک در بهترین حالت خود باشد. در واقع تحریک و برانگیختن ذهن و هوش، نیازمند آن است که کودکان و نوجوانان ما در سلامتی و شادابی کامل به سر ببرند.
علی احمدی در پاسخ به این سوال که تاثیرات کامپیوتر در کدام جنبه های رشد کودک موثرتر است، می افزاید؛ «در کودکان هم مهارت های روانشناختی و جامعه شناختی باید افزایش یابد و هم دانش اکتسابی او در زمینه های مختلف رشد کند. آنچه تلویزیون به کودک می دهد ممکن است در رشد روانشناختی و هوش انتزاعی او موثر بوده و تاثیراتی روی رشد فردی اش داشته باشد، اما به لحاظ جسمانی و هوش اجتماعی نمی تواند پاسخگوی نیازهای او باشد.» این جامعه شناس در ادامه می افزاید؛ «استفاده بیش از حد از این وسایل سبب می شود کودک از نظر جسمانی دچار ضعف شود و در منحنی رشد او تغییراتی ایجاد شود. در صورتی که رسانه آنچنان بر زندگی کودک احاطه داشته باشد که او را از سایر فعالیت های اجتماعی نظیر بازی با هم سن وسالان دور سازد، کودک در فضایی مجازی رشد و زندگی می کند. این فضای مجازی با زندگی واقعی بسیار فاصله دارد و سبب می شود در آینده تطبیق پذیری کودک با جامعه دچار مشکل شود.»
علی احمدی اعتقاد دارد؛ «احاطه تلویزیون و کامپیوتر ممکن است به سردی روابط اجتماعی کودکان با والدین و هم سن و سالان بینجامد و این کم رنگ بودن سطح اجتماعی سبب پایین آمدن مهارت های اجتماعی می شود، از جنبه دیگر می توان گفت به دلیل منابع رسانه یی متنوع و موضوعات متفاوت که حتی دسته بندی کردن آنها دشوار است، تنوع بیش از حد سبب می شود که هم زبانی و همگنی بین کودکان از بین برود. از آنجا که اجتماع به انسان هایی نیاز دارد که هم زبان بوده و ادبیات مشترک داشته باشند، با از بین رفتن این زبان مشترک، حداقل توافق بین مردم جامعه وجود ندارد و اداره جامعه مختل می شود، چرا که هنجارهای مشترک از بین می روند و مناسبات اجتماعی دچار مشکل می شوند.»
● نظارت بر کودکان در دنیای وب
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که کامپیوتر و تلویزیون بر رشد و تقویت هوش کودک اثرات مخربی بر جای می گذارد چرا که ادبیات تلویزیونی مانع پیشرفت و رشد هوش کودک است. اگر کودکان بیش از حد به تماشای برنامه های آن بنشینند، ذهن آنها دیگر گنجایش فکرهای خلاقانه را نخواهد داشت. این اتفاق آنجا رخ می دهد که ذهن کودک به نورهای درخشان ساطع شده از تلویزیون واکنش نشان می دهد و پروسه تفکر متوقف می شود. در این رابطه صنایع تلویزیون سازی با این مساله به مقابله برمی خیزند. آنها محصولات خود را در برنامه های مخصوص کودکان معرفی می کنند و تقریباً هر ده سال یک بار، صنایع تلویزیون سازی با معرفی محصولی جدیدتر، متفاوت و حتی بزرگ تر، خود را در ذهن مشتری بالاتر می برند. با توجه به مسائل مطرح شده باید بدانیم که مانیتور کامپیوتر هم اثرات مشابهی، ناشی از نورهای ساطع شده از آن، برجای می گذارد.
محققان در آزمایشی دانش آموزان را به سه گروه تقسیم کرده اند و اطلاعات یکسانی را در اختیار آنها گذاشته اند. گروه اول اطلاعات را از طریق مطالعه به دست می آوردند، گروه دوم از طریق مشاهده فیلم و گروه سوم همان اطلاعات را به وسیله مانیتور کامپیوتر کسب می کردند. پس از آن اعضای هر سه گروه در میزان حفظ اطلاعات مورد آزمایش قرار گرفتند، در گروه اول به طور متوسط ۸۵ درصد دانش آموزان پس از مطالعه قادر به یادآوری اطلاعات بودند. این عدد در گروه دوم بین ۲۵ تا ۳۰ درصد و در گروه سوم به متوسط ۳ تا ۵ درصد می رسید.
کشور ما از نظر بهره مندی از اینترنت در بین ۱۷۸ کشور جهان رتبه ۸۷ را دارد که بر اساس طبقه بندی اتحادیه جهانی مخابرات جزء کشورهای متوسط به شمار می رود. ۳۵ درصد استفاده کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می دهد و میانگین صرف شده برای اینترنت ۵۲ دقیقه در هفته است.
اگر کودک مدت زمان زیادی را در مقابل صفحه کامپیوتر بگذراند، از ورزش و دیگر فعالیت هایی که برای تکامل وی مفید است بی بهره می شود. به علاوه کودکان ممکن است در معرض محتویات خشن و جنسی که در حد سن آنها نیست قرار گیرند. دسترسی به چنین مطالبی ممکن است کاملاً تصادفی یا عمدی باشد. همواره از طرف متخصصان هشدارهای مکرر داده شده که صدمات بهداشت روانی از طریق این گونه برنامه ها به کودکان و نوجوانان به ویژه در ایجاد مسائلی مانند انحرافات جنسی، خشونت، اعتیاد، رفتارهای ضداجتماعی، سست شدن مبانی خانواده و اشاعه جرم و جنایت در طیف وسیع در بسیاری موارد جبران ناپذیر است.
«بعضی رسانه ها مانند اینترنت به طرف کنترل ناپذیری پیش می روند و خانواده ها مثل سابق نمی توانند جریان های موثر در تربیت کودک را کنترل کنند. با توجه به اینکه اغلب مهارت کودکان از والدین بیشتر است بنابراین استفاده آنها از اینترنت غیرقابل کنترل می شود.»
امید علی احمدی جامعه شناس با بیان مطلب فوق می افزاید؛ «ممکن است کودک در مسیر اجتماعی شوندگی (جامعه پذیری) دچار بلوغ زودرس شود و بعضی جنبه های غیرفرهنگی را بیاموزد در عین حال این رسانه ها غیرقابل اجتناب هستند و تصور حذف آنها ممکن نیست.»
احمدی در پاسخ به این سوال که نحوه نظارت والدین باید به چه صورتی باشد، می گوید؛ «کنترل باید روی دانش الکترونیکی کودکان اعمال شود ولی شیوه های قهری ممکن است مناسبات والد و فرزندی را دچار مشکل کند و کودک احساس کند امتیازی از وی سلب شده است. اگر این نظارت محسوس باشد، کودک حس می کند از امتیازهایی محروم شده پس این کنترل باید نامحسوس باشد تا کودک احساس نکند مورد تنبیه قرار گرفته است، زیرا با توجه به کم شدن بعد خانوار و کم بودن تعداد کودکان در خانواده و اختلاف سنی زیاد بین فرزندان، کودک با تنهایی زیادی مواجه می شود.»
این جامعه شناس راه حل را در گفت وگو و انتقال تجربه می داند و می افزاید؛ «می توان به کمک جلسات شورایاری ها، گروه های مشارکتی زنان در محلات تشکیل داد تا مادرانی که کودکان هم سن وسال دارند تجربیاتشان را به یکدیگر منتقل کنند. بهتر است این انتقال تجربه در محیط های مدنی اتفاق بیفتد، چرا که خصلت روانشناختی جمع می تواند بسیار روی رفتارها موثر باشد.
برای مقابله با چنین مشکلاتی همیشه راه هایی وجود دارد، اما چون منبع تغییرات در بیرون از کشور است، همیشه یک گام نسبت به تغییرات عقب هستیم و نمی توانیم به موقع از اثرات مخرب آنها جلوگیری کنیم پس نیاز به یکسری تفکرات سیستماتیک است که معمولاً با تاخیر زیادی به وجود می آیند.»
فناوری های جدید همچون تلویزیون و کامپیوتر همواره در ذهن و تفکر کودکان تغییراتی ایجاد می کنند بنابراین لازم است کودکانمان را از ابتدا در جهت افزایش توانایی در فکرکردن تشویق کرده و پس از آن کامپیوتر در اختیارشان بگذاریم. دوازده سال اول زندگی کودک باید بر پایه کسب دانش سپری شود تا خطر منقطع شدن رشد ذهنی او به صفر نزدیک شود. در چند سال اخیر کامپیوتر و اینترنت به تدریج تا حدی جای تلویزیون را گرفته است و احتمال می رود در آینده یی نزدیک نقش عمده تری از تلویزیون را در زندگی کودکان و نوجوانان داشته باشد.
تحقیقات بیانگر خطراتی ناشی از کاربرد بی رویه و غلط از آن است که تمامی کاربران به ویژه کودکان را تهدید می کند. برای اطمینان از استفاده بهینه و اینکه کامپیوتر زندگی کودکان را در حال و آینده بهبود ببخشد، بهتر است والدین با کامپیوتر آشنایی یابند و در مورد نحوه استفاده از کامپیوتر با کودکان صحبت کنند. حتی والدین می توانند از نرم افزارهای فیلترکننده برای جلوگیری از مشاهده محتویات نامناسب استفاده کنند. چنین نرم افزارهایی می توانند نشانی تمام سایت های که کودک به آنها سر زده را ثبت کنند تا والدین بعداً آنها را بررسی کنند. همچنین والدین باید کودک را به تعامل با خانواده به جای استفاده بیش از حد از کامپیوتر، تشویق کنند.
در مجموع می توان گفت فناوری های نوین چون کامپیوتر و اینترنت روزبه روز با رشد سرسام آور وارد زندگی افراد می شوند و در این میان کودکان بستر مناسبی برای جذب این فناوری ها را دارند؛ به همین علت بهتر است به جای مبارزه با این تکنولوژی ها، خانواده راه ورود صحیح این تکنولوژی را به روی فرزندان خود بگشایند.

زهرا خدابخش

منبع : روزنامه اعتماد