نگاهی به تاثیرات مثبت و منفی صنعتی شدن

در انگلستان قرن نوزدهم، صنعتگران با آویختن نقاب هایی بر چهره های خود درصدد تخریب ماشین های نساجی برآمدند كه گویا فرصت های شغلی ایشان را یكی پس از دیگری به تسخیر خویش در می آوردند. بلوای اینان پس از مدتی در هم شكسته شد و افراد متوسل به این شیوه تخریبی بعدها عنوان بیچارگانی كه سد راه پیشرفت علمی و صنعتی جامعه می شوند به همگان شناسانده شدند. اما دلیل اعتراض آنان در یك جمله خلاصه می شد: اتوماسیون (Automation) موجبات بیكاری آنها را فراهم ساخته بود.موج اتوماسیون یا تفویض هدایت دستگاه های صنعتی و غیره به عوامل غیر انسانی (مثلاً كامپیوترها) كه اكنون حوزه های مختلف اقتصاد را تحت تاثیر قرار داده است موج بسیار قدرتمند و تاثیرگذاری است كه در آینده می تواند نقش عوامل انسانی را در انجام فرآیندهای مختلف با تغییر و تحول جدی مواجه سازد. اگرچه میزان تاثیرگذاری این موج بر صنایع و حوزه های گوناگون امروزی ناپیدا است، اما كارشناسان بر این باورند كه توان نهفته در آن در حد و اندازه هایی است كه می تواند زمینه ساز تحولاتی باشد كه هرگز از زمان وقوع «انقلاب صنعتی» به این سو سابقه نداشته است. البته همین كارشناسان بر این حدس یا گمان اولیه خود پافشاری می كنند كه موج نوین اتوماسیون در آینده بیشتر از آنكه به حذف مشاغل گوناگون در عرصه های مختلف صنعتی و غیره بینجامد زمینه ساز تولید مشاغل جدید خواهد شد. اما در كوتاه مدت، اتوماسیون یا همان سیطره ماشین ها بر بخش های افزون تری از بازار كار جوامع امروزی تاثیرگذار خواهد بود و این در مقایسه با تحولات تكنولوژیكی در تمام دوره های گذشته بی نظیر خواهد بود.
• تاثیرات مثبت و منفی
«ساندرا پولاسكی» اقتصاددان و عضو برجسته «بنیاد صلح بین المللی كارنگی» در واشینگتن بر این باور است كه تاثیر فناوری یا خیزش موج اتوماسیون بر بازار كار جوامع مختلف در آینده «بسیار قابل ملاحظه» خواهد بود. او می افزاید: «پیشرفت در زمینه های گوناگون صنعتی در تمام دوره های پیشین وجود داشته است و تا ابد نیز همین طور خواهد بود. اما موج جدیدی كه در سایه رشد اتوماسیون در جوامع امروزی به پا خاسته است انرژی بسیار زیادی را در خود نهفته دارد كه راه های متنوع و جدیدی را برای انجام كارها در اختیار بشر می گذارد.»روبات های صنعتی را در نظر بگیرید. طی ۱۰ سال گذشته، شركت های مختلف (به ویژه در ایالات متحده آمریكا) حدود ۱۰۰ میلیارد دلار برای تجهیز خطوط تولید خویش به این قبیل دستگاه های خودكار (Automatic) صرف كرده اند. حدود ۱ میلیون روبات هم اكنون مشغول فعالیت هستند. این سرمایه گذاری عظیم به طرز بسیار جالبی موثر واقع شده است. بهره وری این ماشین ها طی دهه گذشته سالانه حدود ۷ درصد افزایش یافته است.اما هزینه انسانی «اتوماسیون» فوق العاده شدید بوده است. مكانیزه شدن مشاغل، به ویژه در كارخانجات صنعتی، طی سالیان گذشته عملاً موجبات حذف حدود ۱۰ میلیون شغل را فراهم ساخته است و این اندرز قدیمی به كاركنان شاغل در حوزه صنعت كه یا به «اقتصاد علمی» مبتنی بر كامپیوتر بپیوندید یا به بخش خدمات كارخانه منتقل شوید تا حد زیادی معنای خود را از دست داده است، زیرا همان طوری كه می دانیم بخش «خدمات» یكی از بخش های هدف گذاری شده یا بالقوه برای تحقق اتوماسیون به شمار می رود.
• سیستم های هوشمند به پیش می رانند
راه گریز انسان ها برای تن ندادن به موج نوین اتوماسیون هر روز تنگ تر و تنگ تر می شود. «سیستم های هوشمند» یا همان كامپیوترهایی كه قادرند كارهای نسبتاً معمولی و روزمره را به خوبی انجام دهند كار بلعیدن مشاغل را در محدوده ای از «فروشندگی اجناس» در ایستگاه های راه آهن آمریكا تا «كنترل بلیت هواپیما و منشی گری در هتل ها» و حتی تصدی «مشاغل بیمه ای» و فعالیت در ستادهای پشتیبانی از خریداران نرم افزار را آغاز كرده اند. «هاروی كوهن» رئیس شركت تحقیقاتی و مشاوره ای Strategy Analytic در بوستون می گوید: «ماشین ها تدریجاً موفقیت بیشتری را در فعالیت هایی همچون نگارش نرم افزار به دست می آورند.» وی در ادامه می افزاید: «با این حال، ۱۰ سال پیش، دولت آمریكا به مردم توصیه می كرد كه آینده شغلی خویش را در حوزه ای چون نرم افزار جست وجو كنند. اشتباه بودن آن توصیه امروز بر هیچكس پوشیده نیست.»به گفته آقای «كوهن» سیاستگزاران باید تمام توجه خود را بر تغییرات پیش آمده در حوزه مشاغل و تاثیرات مخرب آن بر جامعه معطوف كرده و به شناسایی گزینه های احتمالی برای كاستن از اثرات ناگوار آن بپردازند. بنا بر استدلال این كارشناس آمریكایی، مقامات ایالات متحده به ویژه باید بیش از آنكه نگران صدور مشاغل كم اهمیت و كم درآمد در حوزه علوم كامپیوتری و اینترنت به ممالك دیگر باشند دلواپس رشد فزاینده اتوماسیون باشند.«كوهن» تائید می كند كه عملاً قادر نیست ارقام دقیقی را برای اثبات ادعاهای خود ارائه دهد: «داده های موجود برای پیش بینی میزان تاثیرگذاری اتوماسیون بر بازار كار طی دهه آینده كافی نیستند.» اما نگاهی اجمالی به سال های نه چندان دور نشان می دهد كه هرگز نمی توان پیش بینی خوشبینانه ای را برای آینده ارائه كرد.وقتی هفت شركت مستقل موسوم به «Baby Bells» در نتیجه فروپاشی AT&T در سال ۱۹۸۴ پدید آمدند، رقابت مدیران آنها برای مدرنیزاسیون صنایع و تبدیل فناوری آنالوگ به دیجیتال به یك باره اوج گرفت. طی دو دهه گذشته، این شركت ها حدود نیمی از مشاغل موجود خویش را از دسترس عوامل انسانی خارج ساخته و آن را تحویل ماشین ها دادند. شركت های مخابراتی امروزی عملاً از سیستم های كامپیوتری خودكار و فوق العاده پیشرفته ای برای انجام وظایف كنترلی استفاده می كنند كه معمولاً قادر به تشخیص و رفع عیوب احتمالی خویش نیز هستند.«كوهن» می گوید: «حذف ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار شغل در حوزه ارتباطات از راه دور كه درصدی از آنها در زمره بهترین مشاغل در كل تاریخ ایالات متحده قرار می گرفتند نتیجه رشد تدریجی اتوماسیون بوده است و منفعتی كه عاید ما شد به دریافت صورتحساب های ارزان تر تلفن محدود می شود.»
• خدمات در سیطره ماشین ها
تمایلات مشابهی در بخش «خدمات» به چشم می خورد. «یودای كارماركر» استاد راهبرد فناوری و مدیریت در دانشگاه كالیفرنیا در لس آنجلس در این باره می گوید: «این بی شباهت نیست به موج صنعتی شدن در كارخانجات تولیدی كه حدود یك قرن پیش اتفاق افتاد.» وی در ادامه می افزاید: «صاحبان بنگاه های تجاری امروز دریافته اند كه می توانند كارهای بیشتری را به مشتریان خود واگذار كنند. آنها به درستی می دانند كه حتی كارهای بیشتری را می توان به یك رایانه خودكار واگذار كرد.»با ظهور «پست الكترونیكی» (E-mail) امروزه كار شركت های پست در آمریكا با دشواری روبه رو شده و حتی پیش بینی شده است كه آنها در آینده به طور كلی ناپدید شوند. FedEx و US Postal Service بیشتر و بیشتر با ركود ناشی از فراگیری پست الكترونیكی دست و پنجه نرم می كنند و ظاهراً كاری هم جز كنار آمدن با واقعیت های تلخ موجود نمی توانند انجام دهند. باجه های ارائه دهنده خدمات الكترونیكی در آینده جایگزین عوامل انسانی خواهند شد و نقش آنها را در مشاغل گوناگون خطوط هوایی یا عرصه های مشابه دیگر بر عهده خواهند گرفت. امروزه پمپ های بنزینی در سراسر ایالات متحده راه اندازی شده اند كه قادرند با كنترل كارت اعتباری شما (كنترل هوشمند) فرآورده مورد نیازتان را تحویل دهند. مغازه های خواروبار فروشی نیز تا اندازه ای به جبر ناگزیر اتوماسیون تن داده اند. آژانس های مسافرتی، تحویل داران بانك ها و به طور كلی گستره مشاغلی كه هر یك به نوعی با سرویس های شمارنده سروكار دارند نیز از این قضیه تاثیر پذیرفته اند.«اتوماسیون» روزبه روز سایه خود را بر پهنه مشاغل موجود در آمریكا می گستراند. به عنوان نمونه Kinetic .Inc یك شركت سازنده باجه های خودكار تاكنون حدود ۴ هزار ایستگاه كنترل كننده ماشینی را به خطوط هوایی بزرگ در سراسر ایالات متحده از جمله Continental و Northwest تحویل داده است. به ادعای مسئولان، حدود ۷۰ درصد مسافران دو خط هوایی یاد شده در حال حاضر در باجه های خالی از عوامل انسانی كنترل می شوند. این ماشین ها نه فقط قادرند گذرنامه های درخواستی مسافران را در زمان بسیار كوتاهی صادر كنند (به طور میانگین حدود ۱ دقیقه برای هر گذرنامه)، بلكه دائماً تلاش می شود تا عملكرد آنها برای انجام سریع تر و آسان تر وظایف محوله بهینه سازی شود كه این به معنای صرف زمان كمتر برای دریافت گذرنامه و در نتیجه اعتماد بیشتر مراجعه كنندگان به آژانس های مربوطه خواهد شد.
• دردسری تازه برای پولدارها
مشاغلی كه تاكنون ارزش فراوانی چه به لحاظ اعتباری و چه به لحاظ كسب درآمدهای مالی برای آنها در نظر گرفته می شد نیز به نوعی گرفتار موج نوین اتوماسیون شده اند. به عنوان مثال، طی سالیان اخیر، ادغام شركت های بزرگ و دستیابی به منابع مالی افزون تر از سویی و اعتماد پذیری فزاینده سیستم های كامپیوتری از سوی دیگر باعث شده است تا شركت ها با حساسیت بیشتری به سیستم های كامپیوتری و فواید راه اندازی آنها توجه كنند. در این فرایند، شركت های گام نهاده در مسیر «اتوماسیون» توانسته اند با حذف برخی از مناصب شغلی كه اختصاص درآمدهای كلان به صاحبان آنها را ناگزیر جلوه می داد صرفه جویی قابل توجهی را در هزینه های خویش به عمل آورند. «اندرو افستاثیو» مدیر برنامه ریزی خدمات بازرگانی و تجارت در شركت تحقیقاتی Yankee Group در بوستون ضمن بیان مطلب بالا می افزاید: «سه یا چهار سال پیش، صاحبان برخی مشاغل در شركت های بزرگ آمریكا دستمزدهای كلانی دریافت می كردند. امروزه مشاغل كمتری در این گستره جای می گیرند و به طور كلی سطح پرداخت ها در قیاس با سال های گذشته تا اندازه ای تعدیل شده است.»توسعه فناوری (و پیامدهای ناخوشایند آن در زمینه اشتغال) در همه عرصه های دنیای پهناور كامپیوتر به چشم می خورد. به گفته «كوهن»، امروزه اگر هر كدام از ما با فرستادن نامه الكترونیكی به AOL درخواست كمك كنیم نامه ما به احتمال نزدیك به یقین، لااقل در وهله نخست، توسط یك سیستم خودكار ماشینی «خوانده» و «پاسخ داده خواهد» شد. جالب اینجا است كه سیستم یاد شده هرگز از دست مراجعین خود عصبانی نخواهد شد و یقیناً وظایف خود را به نحو احسن انجام خواهد داد. حتی در یك حوزه مملو از خلاقیت و ابتكار نظیر ژورنالیسم (روزنامه نگاری) نیز یك سیستم خودكار می تواند با پیروی از فرمول های مندرج در حافظه آن حتی به نگارش مطالب روزمره از قبیل گزارش ترافیك و آگهی های ترحیم بپردازد. به گفته «كوهن»، واگذاری این قبیل وظایف به سامانه های خودكار ضمن آنكه می تواند بهره وری روزنامه را افزایش دهد، بخشی از عوامل انسانی را نیز از چرخه تولید خارج خواهد ساخت.
• مشكل همه جوامع بشری
البته فقط شاغلین صنایع مختلف در آمریكا نگران آینده شغلی خویش در سایه رشد فزاینده اتوماسیون نیستند. صنعتگران بسیاری از كشورهای در حال توسعه نظیر چین و هند و همچنین كشورهای برآمده از دل اقتصاد سوسیالیستی بلوك شرق نیز شدیداً احساس خطر می كنند. رقابت نیروهای واجد شرایط كار در كشورهای مختلف جهان امروزه وارد مرحله تازه ای شده است و حتی تفاوت چندانی بین كشورهای پیشرفته نظیر آمریكا و كشورهای دیگر به چشم نمی خورد.با تمام این اوصاف، «اتوماسیون» هنوز تاثیر عمیقی بر موضوع «اشتغال» ننهاده است. به عنوان مثال، خط هوایی Continental با وجود بهره برداری از باجه های خودكار و ارائه برخی خدمات ماشینی دیگر فقط ۴ درصد از عوامل انسانی فروش بلیت خود را از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به این سو از كار بركنار كرده است. Kinetics نیز هم اكنون مشغول اجرای یك برنامه آزمایشی برای نصب و راه اندازی دستگاه های خودكار در ۵۵ رستوران مك دونالد در آمریكا است. با این حال، برخی رستوران ها عملاً مجبور بوده اند تا نیروهای ماهر جدیدی را به استخدام خویش درآورند تا شاید بتوانند پاسخگوی نیاز فزاینده مشتریان باشند. از سوی دیگر، اگرچه تاثیر اتوماسیون بر بازار كار سرویس های شمارنده (مثل بانك ها و غیره) تاكنون چندان جدی نبوده است، اما كارشناسان بر این باورند كه تاثیر آن در آینده فوق العاده شدید خواهد بود و پیامدهای خطرناكی را به دنبال خواهد داشت. در نتیجه، همه به نوعی به چاره می اندیشند و برخی حتی از لزوم تدوین مقررات سختگیرانه برای جلوگیری از بیكاری فزاینده صنعتگران آمریكایی سخن به میان آورده اند، اما شكی نیست كه مقابله با این پدیده هرگز آسان نخواهد بود و هزینه های كلانی را برای جوامع صنعتی و نیمه صنعتی امروزی به ارمغان خواهد آورد.

منبع : روزنامه شرق