حقوق متقابل کارگر و کارفرما در اسلام

عصر یک روز تابستانی بود که در راه برگشت به منزل بودم، آن روز چند ساعت، اضافه کاری داشتم و بسیار خسته شده بودم. ناگهان با صحنه دردناک و دلخراشی روبه رو شدم که بهتر است شما نیز در جریان آن حادثه قرار بگیرد.
سه نفر از سرنشینان یک خودرو پیکان دو تبعه افغانی را از خودرو پیدا کرده و سپس شروع به کتک زدن آنها نمودند. از راننده خواستم توقف کند تا علت این حادثه را جویا شویم. اما همین که من به همراه چند تن از مسافران از ماشین پیاده شدیم، سرنشینان خودرو پیکان دست از کتک زدن آن دو تبعه افغانی برداشته و سوار خودرو شدند و از محل گریختند. خود را به یکی از آن دو تبعه افغانی که جوان همسن و سال خودم بود، رساندم و علت این حادثه را از او جویا شدم. آن جوان افغانی در حالی که بغض گلویش را گرفته بود، پاسخ داد: امروز صبح به همراه پدرم برای کارگری به میدان شهر رفتیم تا اینکه راننده خودرو پیکانی که مشاهده کردید ما را برای کارگری به منزل خود برد. در مورد دستمزدمان نیز با او صحبت کردیم و قرار شد تا بعد از ظهر مزدمان را پرداخت کند. کارمان که تمام شد، درخواست دستمزد کردیم اما او گفت بعد از اینکه ما را به منزلمان می رساند، دستمزدمان را پرداخت خواهد کرد. ما نیز خوشحال بودیم که بعد از ساعاتی هم به منزلمان خواهیم رسید و هم دستمزدمان را دریافت خواهیم کرد. در بین راه سه نفر از دوستان راننده نیز سوار خودرو شدند. بین راه در مورد دستمزدمان صحبت کردیم اما راننده با بی رحمی تمام گفت که دستمزدی در کار نیست. من و پدر پیرم از این پاسخ بسیار ناراحت شدیم و دوباره درخواست خود را تکرار کردیم، اما این بار راننده ما را تهدید کرد که در صورت درخواست دستمزد، کتکمان نیز خواهد زد. ما چند بار درخواست خود را تکرار کردیم تا اینکه دوستان راننده ما را از خودرو پیاده کردند و باقی قضایا را هم که خود دیدید…
برای لحظه ای سکوت کردم و هیچ نگفتم، حالت چهره ام به خوبی نشان می داد که شرمسار آن کارگر افغانی شده بودم. در حالی که شرمندگی و شرمساری در چهره ام پدیدار گشته بود، رو به آن کارگر افغانی کردم و روایتی را برایش نقل کردم؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرموده اند:«هر کس در پرداخت اجرت کارگر ظلم کند، خداوند اعمال خوب او را از بین می‌برد و از بوی دلنشین بهشت محرومش می‌کند.»
باز از آن حضرت، روایت دیگری را نقل کردم؛ پیامبر اکرم (ص) فرمودند: خداوند تبارک و تعالی از هر گناهی می گذرد(با توبه) جز این که کسی مهریه زنی را منکر شود و یا حقوق کارگری را غصب کند و ادا ننماید.»
خواستم آن کارگر افغانی را ترک کنم که پدر پیرش نزدیک شد و خواست که بیشتر برای آنها از حقوق کارگر و ظلم در حق کارگر صحبت کنم. چند روایتی که به یاد داشتم، برای آن دو کارگر نقل کردم. به آنها گفتم که رسول خدا (ص) فرموده اند:« ظلم به کارگر هنگام پرداخت اجرتش از گناهان کبیره است.»
همچنین آن حضرت در جای دیگر فرموده اند: « هر کس مزد کارگرش را ندهد، لعنت خدا و ملائکه و همه مردم بر او باد. »
روایت دیگری را نیز از حضرت امام صادق (ع) برایشان نقل کردم؛ امام صادق (ع) فرموده اند:«ناپاکترین گناهان سه چیز است: کشتن بی‌جای حیوانات، ندادن مهریه زنان، نپرداختن اجرت کارگران.»
آن دو کارگر افغانی خوب به روایاتی که نقل می کردم، گوش می دادند تا اینکه یکی از آن دو گفت: براستی که آن مرد که دستمزد ما را نداد، چه اشتباه و گناه بزرگی مرتکب شده است.
به منزل که رسیدم، هنوز در فکر آن دو کارگر افغانی بودم، با خود می گفتم چرا باید این حادثه رخ دهد، مگر در آیین اسلام بر رسیدگی به کارگران سفارش های بسیار نشده است و کارفرمایان به هیچ وجه مجازه نیستند به کارگران ظلم روا دارند. این حادثه مرا به قدری ناراحت کرده بود که تا چندین روز نمی دانستم به عنوان یک نویسنده چه کاری برای آن دو کارگر افغانی می توانم انجام دهم، تا اینکه به این نکته مهم پی بردم که متاسفانه در جامعه ما به کارگر ارزش و بها داده نمی شود و تنها روز کارگر است که نامی از آنها برده می شود. تصمیم گرفتم در مورد شأن کارگر و ارزش کار کردن بنویسم و به حقوق متقابل کارگر و کارفرما در اسلام، اشاره داشته باشم.
در این نوشتار سعی داریم کارگر را در نگاه اسلام ببینیم و از حقوق متقابل کارگر و کارفرما در دین اسلام سخن به میان آوریم.
● ارزش کار کردن
در منطق اسلام، کار کردن عبادت است و اگر با انگیزه کسب درآمدحلال به جهت اداره آبرومندانه زندگی همراه باشد اجر و ثواب جهاد در راه خدا را در پی دارد. در دین اسلام و آیین انبیاء، امامان و پیشوایان ما، به کار و اشتغال ارزش فراوانی داده شده است و در سخن و عمل به انجام کار تاکید و از بیکاری به شدت نهی شده است. در روایات می خوانیم که کسی که به کار و تلاش مشغول است، از کسی که کار را رها کرده و به عبادت خدا مشغول است اجر و پاداشی فزونتر دارد، دعای بیکار هر چند عابد باشد مستجاب نمی شود. شاید به همین دلیل است که رسول اکرم (ص) تمام کارهای خود و خانه را شخصاً انجام می دادند و می فرمودند: کسی که از راه حلال در طلب دنیا باشد و قصد او (از کار کردن) توسعه دادن زندگی زن و بچه، و بی نیازی از تقاضا کردن از دیگران، و نیز رسیدگی به همسایگان و مستمندان باشد در حالی که صورتش چون ماه شب چهاردهم درخشندگی دارد به دیدار خداوند می شتابد.
حضرت در جای دیگر می فرمایند: « بعضی از گناهان فقط با سعی در طلب رزق و روزی و درآمد آبرومند پاک می شود.»
رسول اکرم (ص) به کارکردن چنان ارزشی والایی قائل بودند که فرموده اند: خداوند بنده ای را که سختی بکشد تا در آمدی کسب کند و بی نیاز از دیگران شود دوست دارد.
امام صادق (ع) نیز در مورد ارزش کار کردن می فرمایند: هر آن کس که جامه خود را بدوزد و نعلینش را وصله زند و کالای مورد نیاز خانه را خود حمل کند، از تکبر ایمن باشد.
اولیای دین اسلام چنان به کار ارزش داده بودند که خود به کارگری مشغول بودند. به عنوان نمونه در روایات اسلامی می بینیم که امیرالمومنین (ع) خود قنات ها حفر می کردند و باغ ها می ساختند. حضرت امام صادق (ع) به خوبی به این مطلب اشاره دارند؛ ایشان می فرمایند: امیرالمومنین (ع) بیل می زد و زمین را احیاء می کرد و از در آمد و دسترنج خویش هزار بنده آزاد کرد. تمام این ها حاکی از ارزشمندی کار و کارگری، و مذموم بودن تنبلی و کسالت و بیکاری است.
همچنین از حضرت علی (ع) در خصوص ارزش کار کردن، نقل شده است که حضرت فرموده اند: «روزی در مدینه سخت گرسنه بودم، از شهر بیرون شدم تا کاری پیدا کنم و مزدی به دست آورم. مقداری از شهر دور شدم به کنار خانه زنی رسیدم و دیدم مقداری گِل خشک انباشته است دانستم وی می خواهد آن گِل ها را جهت ساختمان، تر کند، به نزد او رفتم و با وی قرار بستم درازای هر دلو بزرگ آب که بر آن گِل ها بریزم یک دانه خرما بستانم. شانزده دلو کشیدم و از سنگینی دلوها دستم تاول زد. وی شانزده دانه خرما به من داد و من خرماها را به نزد پیامبر (ص) بردم و دو نفری آن ها را خوردیم.»
امیرالمومنین (ع) در جای دیگر به خوبی به ارزش کار و اجر و ثواب آن اشاره کرده و به انجام کار توصیه فرموده اند: خداوند به حضرت داود (ع) وحی فرستاد که تو بنده بسیار خوبی هستی و تنها نقطه ضعفی که در تو وجود دارد این است که کار نمی کنی و از دسترنج خود امرار معاش نمی کنی بلکه از بیت المال حقوق می گیری. داود چهل روز گریست و سپس به شغل آهنگری روی آورد و از آن طریق مخارج خود را تامین نمود.
وقتی در احادیث و روایات اسلامی نگاه می کنیم، می بینیم که از کار کردن به عنوان عملی دنیویی و اخرویی یاده شده که دارای اجر و ثواب بسیار است و نسبت به آن توصیه های بسیاری شده است به طوری که عنوان جهاد در راه خدا بر کارگری که برای اداره زندگی خانواده اش سعی و تلاش می کند، اطلاق شده است و یا اینکه می بینیم که پیامبر اکرم (ص) خود دست کارگری را می بوسند چون اسلام به دست کارگر، به عنوان دست مجاهد فی سبیل الله می نگرد.
شخصی می گوید: دیدم امام صادق (ع) در زمینی کار می کند و از شدت گرما پیوسته عرق می ریزد. عرض کردم فدایت شوم بیل را به من بدهید تا این کار را انجام دهم . فرمود دوست دارم در طلب رزق و روزی، گرمای خورشید مرا آزار دهد و من اجر و پاداش ببرم.
محمد بن منکدر یکی از صوفیه ها نیز می گوید: در یک روز گرم تابستان دیدم امام باقر (ع) مشغول زراعت است و عرق از سراپای او جاری است به او گفتم: اگر شما در این حال بمیرید در چه حالی از دنیا رفته اید؟ آیا در حال حرص زدن برای دنیا نمرده اید؟ حضرت فرمود:اگر در این حال بمیرم در حال عبادت و اطاعت خدا مرده ام؛ چون من عرق می ریزم و کار می کنم تا محتاج تو و امثال تو نباشم.
کارگری نزد امام صادق (ع) آمد و گفت من کارگری هستم که دیگر توان کار ندارم و دستم قدرت ندارد. حضرت فرمود: برو کار کن اگر با دست نمی توانی کارکنی بار بر روی سرت بگذار و ببر و با این کار عزت خود را حفظ کن و زن و بچه ات را در آسایش و رفاه قرار بده
● پرداخت اجرت کارگر
سلیمان جعفری می گوید: « به همراه حضرت رضا علیه السلام وارد منزلشان شدم، حضرت دیدند غلامانشان مشغول گلکاری هستند و کارگر سیاه چهره ای با آنها مشغول کار است.
حضرت پرسیدند: « این شخص کیست؟ »
غلامان گفتند: « او را آورده ایم تا در انجام این کار به ما کمک کند.»
حضرت فرمود: « آیا مزد او را تعیین کرده اید؟ »
گفتند: « نه، ما هر چه به او بدهیم، راضی است.» حضرت بسیار خشمگین شدند، من پیش رفتم و گفتم: «فدایتان شوم! چرا ناراحت شدید؟! »
حضرت فرمود: « آخر من چندین بار آنها را از چنین کاری منع کرده ام که به هیچ کس کاری ندهند، مگر اینکه ابتدا مزد و اجرت او را تعیین کنند. ای سلیمان! بدان اگر کارگری برای تو کاری کرد بدون تعیین اجرت غالباً چنین است که اگر سه برابر اجرتش را هم به او بدهی باز گمان میکند کم داده ای اما اگر مزد او را تعیین کردی، اگر همان مقدار هم بدهی از تو سپاسگزار است و اگر کمی بیشتر از آن بدهی، می فهمد به او زیادی هم داده ای.»
در آیین اسلام به تعیین اجرت کارگر قبل از انجام کار سفارش شده است. اسلام کسانی که کارگران را بدون تعیین مزد، به کار می گیرند نهی کرده است و به پرداخت هر چه زودتر مزد کارگر بعد از انجام کار توصیه نموده است؛ امام صادق علیه السلام به غلامش می‌فرمود:«مزد کارگران را قبل از اینکه عرق آنها خشک شود بده.»
● حقوق متقابل کارگر و کارفرما
در اسلام به حقوق متقابل کارگر و کارفرما بسیار توجه شده است و اسلام از کارگر و کار کردن تجلیل کرده است. چنان که می بینیم که تمام انبیا و اولیا دین اسلام خود نیز کار می کردند و خود را کارگر می دانستند. نگاه اسلام به کار و حقوق کارگر و کارفرما به قدری جامع است که هیچ قانون کاری نمی تواند به اندازه قانون اسلام به کارگر بها داده و از حقوق متقابل کارگر و کارفرما حمایت کند. در معارف و احکام اسلامی، حقوقی برای کارگران معین شده و نسبت به اجرای دقیق آن ها تاکید بسیار شده است، تا جایی که امام سجاد (ع) در رساله حقوق خود می فرمایند: «حق زیردستان بر تو آن است که بدانی ضعف آن ها و قدرت تو (از نظر مالی، بدنی و فکری) دلیل تسلط تو بر آنها شده است. پس باید با آنها به عدالت رفتار کنی و مانند پدری مهربان برای آنها باشی، از نادانی وجهل و اشتباه آنها درگذری و در عقوبت آنان تعجیل نکنی و بر این کارفرمایی که خدا به تو داده است سپاسگزار باشی.»
آن حضرت، در سخنی دیگر، از اذیت و آزار کردن نسبت به کارگران نهی فرموده است و صریحا دستور مراعات حق آن ها را صادر کرده، می فرماید: «حق کسی که کارهای (خانه، مغازه، کارگاه ، کارخانه) تو را انجام می دهد، آن است که بدانی او را خدا خلق کرده و در حقیقت از پدر و مادر تو است (آدم و حوا). تو مالک و خالق او نیستی و رزق او نیز در دست تو نیست. پس به او نیکی کن و آزارش مده.»
شخصی نزدرسول خدا (ص) آمد و گفت:« تا چه مقدار اشتباهات و نافرمانی های کارگر را مورد عفو قرار دهیم». حضرت پس از مدتی سکوت فرمودند:«روزی هفتاد مرتبه از او درگذر و نیز فرمودند:« همه شما نسبت به زیردستان و کارگزاران خود مسئول هستید.»
پیامبر اکرم (ص) به حقوق کارگر بر کارفرما اشاره کرده می فرمایند: «حق کارگر بر کارفرما آن است که لباس و غذای خوب به او بدهد، بیش ازحد طاقت، او را به کار وا ندارد.»
آن حضرت آن چنان به حقوق کارگر تاکید دارند که می فرمایند: :« هر کس کارگری را اجیر کند، نباید او را از رفتن به نماز جمعه بازدارد؛ بلکه باید به او اجازه دهد در نماز جمعه شرکت کند تا در اجر و پاداش آن شریک باشد.»
حنان بن شبیب می گوید:چند نفر کارگر جهت کار در یکی از باغ های امام صادق (ع) اجیر کرده بودیم که تا عصر کار کنند؛ چون کارشان به اتمام رسید، حضرت به نماینده خود فرمود: «پیش از آن که عرقشان بخشکد مزدشان را بپرداز».
با توجه به روایات اسلامی، می توانیم حقوق کارگر بر کارفرما را به طور خلاصه به این شرح، ذکر کنیم:
۱) چنان که رسول اکرم (ص) فرموده اند، از حقوق کارگر بر کارفرما این است که بر کارفرماست که خوراک و لباس کارگر را به نحو مطلوب تامین کند و بیش از اندازه طاقت از او کار نکشد.
۲) با توجه به حقوقی که امام سجاد (ع) در رساله حقوق خود برای کارگر برشمرده اند، می توان گفت که از حقوق کارگر بر کارفرما این است که بر کارفرماست از خطاها و نافرمانی های کارگر درگذرد، دستمزد و حقوق او را کاملاً بپردازد، متکبرانه با او رفتار ننماید بلکه با او به عدالت رفتار کند و در تعیین دستمزد و اجرت او انصاف داشته باشد.
۳) چنان که حضرت امام صادق (ع) همواره تاکید فرموده اند، باید کارفرما مزد کارگر را قبل از آن که عرقش خشک شود، پرداخت نماید.
در خصوص حقوق کارفرما نیز اسلام دستورات صریح داشته است، ما در اینجا تنها به یک روایت اشاره می کنیم که در آن، حقوق کارفرما به خوبی ذکر شده است؛ نقل شده است که امام صادق (ع) خدمتکارش را برای انجام کاری فرستاد. مدتی گذشت اما آن کارگر بازنگشت. حضرت به سراغ او رفتند و دیدند در گوشه ای خوابیده است، بالای سرش نشستند و او را باد می زدند تا این که از خواب بیدار شد.
وقتی از خواب برخاست امام بدون آن که عصبانی بشوند فرمودند:
« فلانی، این درست نیست که تو هم شب ها استراحت کنی و هم روزها، شب ها خوب بخواب و کارهای روزانه را هم خوب انجام بده. یعنی از ساعاتی که طبق قرارداد باید کار کنی کم مگذار و کاملا در اوقات کاری به انجام وظیفه ات مشغول باش.»
چنان که در این روایت می بینیم، اسلام برای کارفرما نیز حقوقی در نظر گرفته است، و این چنین نیست که تنها به حقوق کارگر پرداخته باشد؛ بنابراین از جمله حقوق کارفرما بر کارگر این است که باید کارگر طبق ساعاتی که با کارفرما قرارداد داشته است، کار کند و از این ساعات کاری کم مگذارد. نکته دیگر اینکه در ساعات کاری به انجام وظیفه ای که به او محول شده است، بپردازد نه به کاری دیگر.
چنان که می بنیم رابطه کارگر و کارفرما، در اسلام بسیار دوستانه بوده و به رعایت حقوق متقابل کارگر و کارفرما تاکید فراوانی شده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در اظهارات خود در جمع کارگران به خوبی به این نکته اشاره می فرمایند: «‌رابطه کارگر و کارفرما در اسلام، رابطه دو همکار و دو شریک است. از نظر اسلام رفتار متقابل کارگر و کارفرما باید با صداقت و محبت و قدردانی توام باشد و حق و حرمت هر کدام از این دو عنصر مهم در روند پیشرفت کشور، رعایت شود که تنظیم این روابط بر عهده مجلس و دولت است»(۱)
حال اگر بتوانیم احکام و دستورات دین اسلام را به خوبی رعایت کنیم توانسته ایم بهترین قانون کارگری و کارفرمایی را در جامعه پیاده کرده و به کار و کارگر ارزش و بها دهیم و حقوق متقابل کارگر و کارفرما را رعایت کنیم. به یاد داشته باشیم که ما مسلمانیم و به مسلمان بودن خود افتخار می کنیم.

نویسنده: علیرضا تاجریان
پاورقی:
۱- اظهارات مقام معظم رهبری در جمع کارگران مورخ ۶/۲/۸۵

منبع : باشگاه تحلیلگران جوان آریا