از طهران تا تهران

روند شكل گیری نماهای فعلی بافت مركزی اكثر شهرهای ایران، همزمان با تحولات صورت گرفته در تهران، به ویژه دوره پهلوی اول است كه در این دوره ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی كشور متحول می شود.
تهران در آغاز سلطنت پهلوی به همان صورت اواخر عهد قاجار مانده بود، زیرا پس از مرگ ناصرالدین شاه، تا این زمان تغییرات محسوسی در وضعیت تهران به لحاظ توسعه شهری انجام نشد. با شروع دوره پهلوی تحولات گسترده ای در تهران ایجاد شد و ساختار موجود حاكم بر جامعه تحت تأثیر این دگرگونی ها، قرار گرفت.
پیدایش و گسترش نهادهای جدید شهری و تشكیلات اداری، نیازمند ایجاد ساختمان هایی در سطح كشور، به ویژه پایتخت بود. ورود اتومبیل، هر چند قبل از این دوره باعث تغییرات اندكی در شهر ناصری شد، اما در این دوره تغییرات اساسی در شكل توسعه شهر گذاشت. شهر از هر سو شروع به گسترش كرد ولی دامنه آن، محدود به حصار ناصری باقی ماند و در پی ساخت و سازهای فراوان، تخریب حصار ناصری از سال ۱۳۱۱ شمسی آغاز شد و تا سال ۱۳۱۶ ادامه یافت. خندق های پیرامون شهر ناصری شكل گرفت. در این میان برخی از محله های قدیمی نیز تخریب و ساختمان های مورد نیاز دولتی درون محدوده قدیمی آنها احداث شد. این دگرگونی ها با نظارت یك تشكیلات اداری به نام بلدیه كه در سال ۱۲۹۸ شمسی تأسیس شده بود، انجام می شد.
در این دوره اغلب ساخت و سازها به سمت شمال شهر تهران كشانیده شد و در امتداد خیابان های سعدی، لاله زار، فردوسی و ... ادامه پیدا كرد. این اتفاق را باید از مهمترین فعالیت های شهرسازی دوره پهلوی دانست كه با احداث خیابان های جدید، تعریض و گسترش خیابان های فرعی و اصلی شهر دوره قاجار و احداث بناهای فرهنگی، دولتی و میدان های جدید، همراه بود. در این دوره ضمن ادامه شیوه معماری اواخر دوره قاجار و شیوه نئوكلاسیك غربی سبك های دیگری كه تحت تأثیر جنبش هنر نو غرب بودند، توسط خارجیان مقیم كشور و دانشجویان ایرانی فارغ التحصیل از دانشگاه های اروپا پدیدار شدند. ساختمان های این مقطع زمانی نیز هم اكنون در میان بافت مركزی شهر تهران واقع شده اند و با اینكه هماهنگی با معماری ایرانی ندارند، اما از تركیبی بسیار استوار و زیبا برخوردارند و نمونه هایی با ارزش از ظهور معماری مدرن در ایران محسوب می شوند. همچنین در این دوره فعالیت هایی به منظور ایجاد سبكی كه معرف معماری ایران باشد، انجام شد و حاصل این اقدامات، ظهور شیوه ای بود كه در آن با به كارگیری، طرح و خطوطی برگرفته از معماری هخامنشی و عناصر برجسته آن و در مواردی به كار بردن دوره های تیزه دار و تزیینات كاشی كاری و مقرنس كاری در مجموع تركیبی با شكوه ایجاد كردند. ساختمان بانك ملی، شهربانی، اداره پست و دبیرستان انوشیروان، فیروز بهرام، همه دستاورد این سبك هستند كه به نام (سبك ملی) از آن یاد می شود.
همزمان با كارهای عمرانی و خیابان كشی های دوره پهلوی اول، زیبا سازی نماهای شهری نیز مورد توجه قرار گرفت و توسط بلدیه قوانین و مقرراتی در این مورد وضع شد. در سال ۱۳۰۷شمسی بلدیه تهران دستورالعملی را در مورد تعویض درب مغازه ها و تعویض آن با درب های شیشه ای صادر كرد و در سال ۱۳۰۸ شمسی نیز نخستین مقررات در مورد نماسازی بعضی از خیابان های تعریض شده به ساكنان حاشیه ای این خیابان اعلام شد كه بر اساس آن مالكان موظف بودند دیوارها و بناهای یك طبقه را تا ارتفاع ۳ متر و بنای دو طبقه را ۸/۵ متر بیشتر، بالا نیاورند.
بدین ترتیب با اهمیت دادن به نماهای شهر در این دوره، بدنه های طراحی شده و زیبایی شكل گرفتند كه تا به امروز در مركز تهران و سایر شهرهای بزرگ كشور بخش هایی از آنها باقی مانده است. اما اخیراً شهرداری منطقه ۱۲ و برخی از خیابان ها اقدام به پاكسازی این بدنه ها از رنگ و دود كرده اند كه جای خالی میراث فرهنگی به منظور تعمیر بخش های تخریب شده این بدنه ها احساس می شود. ناهماهنگی های موجود بین ارگان های همسو تاكنون باعث وارد آمدن خسارت های فراوان به بناها و بافت های تاریخی شده است كه این آسیب ها همچنان ادامه دارد.
وقت آن رسیده كه مسئولان شهری، هرچه سریعتر برای حفظ آثار باقی مانده اقدامات مؤثری انجام دهند، زیرا اگر وضعیت فعلی ادامه پیدا كند تا چند سال آینده هیچ اثری از بافت های تاریخی، یعنی هویت شهرها، باقی نمی ماند.
بدلیل وجود بازار و تمركز غالب فعالیت های اقتصادی و قیمت بالای زمین در بافت مركزی شهرها این بخش در معرض نابودی قرار می گیرد. مسئولان شهری تاكنون اقدام مؤثری به منظور جلوگیری از تخریب ساخت و سازهای غیر قانونی در بافت های تاریخی شهر نكردند. زمانی كه بافت تاریخی و بدنه منتهی به این بافت ها را حفظ كنیم كه شعار جذب توریسم و استفاده از این صنعت عملی می شود.
یك بافت شهری مجموعه فرهنگی است كه شامل همه ارزش های موجود در جامعه می باشد. این بافت تاریخی كه به ظاهر در تملك افراد است به واقع در معماری تجسم یافته است، بنابراین نابودی این بافت ها مصادف با اضمحلال فرهنگ جامعه است. نماهایی كه در خیابان های مركزی شهرهای بزرگ دیده می شود نتیجه تجربه هایی است كه سینه به سینه از معماری گذشته این سرزمین به ما رسیده و بر ماست كه این ارزش ها را حمایت و حفظ كنیم.
محمدی معمارزاده كارشناس مرمت و حفظ بناها و بافت های تاریخی می گوید: اقدامات پراكنده برای حفاظت از بافت های تاریخی كشور نمی تواند چاره ساز باشد و تنها با هماهنگی بین ارگان های مسئول می توان شكل بافت ها و بناهای تاریخی شهرهای بزرگ را برطرف كرد.
همچنین در مورد نماهای جدید شهری نیز باید چاره اندیشی شود و به منظور جلوگیری از شكل گیری بناهای ناهنجار طرحی به مرحله اجرا درآید كه سازندگان و مالكان بدنه های شهری مكلف به ساخت بدنه های موزون و زیبا با بهره گیری از اصول معماری اصیل شود.
در كلان شهر تهران كه ده ها كیلومتر مربع وسعت دارد و هر روز در حال بلعیدن زمین و آسمان خدا است، قطعه كوچكی به نام تهران قدیم وجود دارد كه باید به آن توجه لازم را مبذول داشت. در صورت حفاظت از آن و ساخت سایر نماها بر مبنای اصول معماری اصیلی كه در این منطقه وجود دارد، معماری شهری مناسبی براساس ویژگی های معماری ایرانی در كلان شهر تهران، شكل می گیرد و هویت ملی معماری ما دوباره در عرصه زندگی عمومی و بین المللی به نمایش گذاشته خواهد شد.

نادر رضی

منبع : روزنامه همشهری