عقب مانده از برنامه‌ها شورای عالی انقلاب فرهنگی، ضعف‌ها و قوت‌ها

انقلاب پیروز شد. مردم می خواستند همه چیز عوض شود از وضع معیشت و رفاه گرفته تا حاکمان کشور و سیاست های حاکم بر کشور... اما فضای دانشگاه ها هم چنان سنگری شده بود برای تاریخ مصرف گذشته ها و با فضای انقلاب اسلامی مردم همخوانی نداشت، فرهنگ عمومی جامعه هم ضعف هایی داشت و غیره و غیره... این بود که امام خمینی(ره) همان ابتدای امر «ستاد انقلاب فرهنگی» را تأسیس کرد و سپس آن را به «شورای عالی انقلاب فرهنگی» ارتقا داد و مجموعه ای از نخبگان و خبرگان علمی و فرهنگی کشور به همراه عالی ترین مقامات سیاسی کشور را دور هم جمع کرد تا به این وسیله تحول فرهنگی در سطحی وسیع که جامعه و مردم و مراکز آموزشی و تعلیم و تربیت و دانشگاه ها و رسانه ها و مراکز فرهنگی را دربرمی گیرد، تحقق یابد و جریان سازی کند.
شورای عالی انقلاب فرهنگی همواره به عنوان مرکزیتی برای تعیین سیاست های کلان علمی و فرهنگی کشور و دیده بانی مجهز برای رصد مراکز علمی، عالی و مراکز فرهنگی و همچنین فرهنگ عمومی کشور به حساب می آید. این شورا با بهره گیری از دو عامل نخبگان حقیقی و متفکران برجسته و همچنین مقامات ارشد اجرایی و قانونگذار کشور، چشمانی کاملا باز و دستانی پر زور دراختیار دارد تا بدون هیچ گونه دغدغه ای در سطح اجرای مصوبات خود، تنها به پیش برود و تحول آفرینی کند. اما برخلاف سال های اول انقلاب، شورای انقلاب فرهنگی در سال های بعد دستخوش برخی نقاط ضعف و قوت شد و در نتیجه از شتاب اولیه آن کاسته شد. اگرچه به نظر می رسد در یکی دو سال اخیر حرکت هایی برای جان تازه گرفتن این شورا صورت گرفته است اما هم اکنون انتقاداتی به عملکرد این شورا وارد است که برخی از این نقادی ها توسط خود اعضای شورا عنوان می شود که توجه به آنها و تأمل در کاستی ها، با توجه به جایگاه شورای انقلاب فرهنگی در قانون اساسی مهم و ضروری به نظر می رسند. سالگرد تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی به دستور حضرت امام، بهانه مناسبی برای پرداختن به هست و نیست های موجود مرتبط با وظایف این شورا و باید و نبایدهای مورد انتظار از این سازمان فرادولتی است.
● عقبه کارشناسی شورا به نخبگان وصل نیست
اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی طبق قانون اساسی متشکل از اعضای حقیقی و حقوقی است که مستقیماً توسط رهبرمعظم انقلاب انتخاب و منصوب می شوند. کارشناسان معتقدند شورای انقلاب فرهنگی یکی از ابزارهای حکومت اسلامی برای جهت دهی به جریان های فرهنگی، فکری و علمی کشور است که به سبب حضور شخصیت های متفاوت، جایگاهی فراتر از قوای سه گانه داشته و امور مربوط به آن در مسیر آسان تری به نتیجه می رسد.
خانم اعظم ایرانشاهی کارشناس امور فرهنگی در این خصوص می گوید: «ایده حضرت امام برای شورای انقلاب فرهنگی یک ابتکار نو و منحصر به فرد بود و هست، چرا که حضور افرادی مثل رئیس جمهور، وزرای فرهنگ و علوم، نمایندگان سه کمیسیون مجلس و نماینده رهبری در دانشگاه ها از این شورا، محفلی ساخته که مباحث می تواند بعد از طرح و بررسی و کار کارشناسی به صورت مصوبه تصویب و به کلیه دستگاه های اجرایی ابلاغ گردد.»
وی می افزاید: «در این شیوه مراحل دست وپاگیر و بوروکراسی مرسوم در سایر دستگاه ها حذف شده و به دلیل آنکه اشخاص اجرایی هم در آن دخیل هستند، مشکل عدم اجرا و یا سنگ اندازی بدنه اجرا در مسیر تحقق مصوبات خود به خود مرتفع گشته است.»
او در ادامه می گوید: «لذا از حساسیت ویژه ای هم برخوردار شده است و تأثیرگذاری مثبت یا منفی مصوبات آن کاملا ملموس و سرتاسری خواهد بود و به همین دلیل است که معتقدیم هر قدر بر کار کارشناسی شده در این شورا تأکید بیشتری صورت بگیرد، باز هم جای کار وجود دارد.»
یکی از انتقاداتی که بسیاری از صاحبنظران بر عملکرد شورای انقلاب فرهنگی وارد می دانند، عدم ارتباط قوی این شورا با بدنه نخبگان جامعه و محققان دانشگاهی و افراد مستعدی است که در سطح جامعه حضور دارند. این افراد معتقدند ضعیف بودن این حلقه واصله می تواند مصوبات شورا را از مسیر اصلی خارج کرده و سیاست گذاری ها را از فضای واقعی جامعه دور کند.
علی عباسپور عضو شورای انقلاب فرهنگی در این خصوص معتقد است یکی از وظایف اصلی شورا کشف نخبه ها و استعدادها بوده و هست. وی می افزاید: «جایگاه حقوقی شورای انقلاب فرهنگی، جایگاه یک نهاد تصمیم گیر در امور مختلف است و لذا عقبه کارشناسی این شورا در حقیقت مهم ترین و حیاتی ترین بخش آن در تعیین سرنوشت مسائل اساسی است.»
او معتقد است در این مسئله کم کاری های فراوانی صورت گرفته و می گوید: «متأسفانه نتوانسته ایم از طیف گسترده نخبگان علمی و خبرگان فرهنگی به عنوان پشتوانه فکری شورا آن طور که باید استفاده کنیم و حتی این استعدادها را کشف کنیم و به همین خاطر بعضی اوقات طرح هایی که در شورا مطرح می شوند کاملا مشخص است که کار کارشناسی شده روی آنها به شدت در سطح نازلی بوده و یا اصلا صورت نگرفته است.»
رئیس کمیسیون آموزش مجلس می افزاید: «البته کارهایی هم صورت گرفته که نباید نادیده گرفت، ما شاهد ارتباط با تیم های تحقیقاتی دانشگاهی هستیم اما آن حضور گسترده تری که لازمه شورایی با این درجه اهمیت است، محقق نشده و حضور عقبه کارشناسان نمود ندارد.»
● وظایف اصلی در حاشیه
برخی منتقدان معتقدند عملکرد شورای انقلاب فرهنگی در طول این سال ها به طور تدریجی به سمت امور جزئی وغیرکلان پیش رفته و شورا صرفاً حالت یک مجلس پرطمطراق اما بی خاصیت پیدا کرده است. این عده معتقدند شورا با فاصله گرفتن تدریجی از وظایف اصلی خود، وقت و توجه خود را به مسائلی معطوف کرده که در اصطلاح رسانه ای، خبرهای حاشیه ای و خارج از متن نامیده می شوند، لذا نه تنها نقش تحول آفرینی را نباید از چنین شورایی انتظار داشت بلکه بایستی با انحلال آن و یا روش های دیگر، ابتدا در چنین نهادی تحول آفرینی کرد.
رهبر انقلاب سال ۱۳۸۴ در دیدار با اعضای شورای انقلاب فرهنگی با اشاره به جایگاه حساس شورا، انتقاد خود را از شورا این گونه بیان کردند: «شورای عالی انقلاب فرهنگی آن مرکز مهندسی و حراست کننده ای است که مورد نظر ماست. پیشنهاد بدهید این شورا را منحل کنیم و یک شورای دیگر به وجود بیاوریم. ما تصور می کنیم مرکز می تواند این شورا باشد.»
بیان مقام معظم رهبری به وضوح بیانگر این نکته است که علیرغم انتقاد و گلایه ایشان در آن زمان از فعالیت های شورا، جایگاه شورای انقلاب فرهنگی در کشور پایه و مرکز تعیین سیاست های راهبردی و حفاظتی از صیانت جامعه و فرهنگی ملی و بومی کشور است.
در این بین اشاره به نتایج یکی از تحقیقات دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی خالی از لطف نیست. در بخشی از تحقیق سنجش تطبیقی مصوبات شورا با وظایف آن که توسط هیئت بازرسی دبیرخانه شورا تهیه شده، آمده است: «در سال های اخیر ۳۸درصد مصوبات شورای انقلاب فرهنگی منطبق با وظایف این شورا بوده است و ۶۲درصد آنها هیچ ارتباطی با وظایف رسمی شورا نداشته است»!
اردشیر خزایی، استاد دانشگاه معتقد است شورا به وظایف سطح پائین و ابتدایی خود بسنده کرده است و می افزاید: «به نظرم این که شورا جلسه تشکیل بدهد و مثلاً انتخاب وزیر علوم را در تعیین رئیس یک دانشگاه کشور را تأئید کند، که معمولاً هم تأیید می کند، یک خرده کار دم دستی است یا این که با نام گذاری فلان روز با عنوان روز نجوم موافقت کند یا با تشکیل مؤسسات موافقت یا مخالفت کند، همه اینها در برابر بار سنگین و حجیمی که نظام بر دوش این شورا انداخته بی ارزش و ناچیزند اما اگر شما یک جستجویی در اخبار سایت ها و رسانه ها بکنید با موضوع شورای عالی انقلاب فرهنگی، خواهید دید که خروجی این شورا تنها محدود به همین گونه اخبار بوده است.»
این عضو هیئت علمی دانشگاه می افزاید: «در حالی که مثلاً یکی از بنیادی ترین علل شکل گیری شورا، انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها و ایجاد تحول اساسی در محیط های علمی بوده و هست، اما واقعاً الان شورا به چه میزان در دانشگاه های ما مؤثر است؟ اصلاً چقدر با فضای دانشجویی کشور و معضلات فرهنگی آنها ارتباط دارد و چه کاری را برای آن انجام داده است؟»
● عملکرد فعلی با گذشته قابل قیاس نیست
جمعی ازصاحب نظران نیز براین باورند که فعالیت های شورا در یکی دو سال اخیر را می توان مثبت ارزیابی کرد و آن را امیدوارکننده خواند.
محمدحسین صفارهرندی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برخی انتقادها را به شورای انقلاب فرهنگی وارد و برخی از آنها را به دور از انصاف می داند و می گوید: «قضاوت شخصی مثل بنده که خب بعد از تشکیل دولت نهم در این شورا حضور پیدا کرده ام، در مورد وضع حاضر مبتنی بر شرایط جدید و شنیده ها و گزارش عملکردهایی است که از گذشته وجود دارد. حقیقت امر اینست که در سال های قبل در بخش های مختلف اساسا اعتقاد به شورا در بین مسئولان کشور وجود نداشته است یا حتی بعضا این شورا را مشروع نمی دانستند و در همان حد سمبلیک و فرمایشی می پذیرفتند.»
او می افزاید: «در چنین مقایسه ای اصلا این دو وضع محل قیاس نیست، چرا که معتقدم به لحاظ کارایی و حضور در اثرگذاری فرهنگ کشور در این دوره اقدامات بسیار مؤثری صورت پذیرفته است.»
از او می خواهم به چند نمونه مثال اشاره کند. وزیر در پاسخ می گوید: «مثلا در حوزه کار خود ما تأسیس بنیاد بازی های رایانه ای یکی از اقداماتی بود که در حال حاضر نسل جدید ما به شدت با آن درگیرند و این کار سال ها قبل باید انجام می شد یا پرداختن به بحث مکتب های انحرافی که تلاش می شود در جامعه ما رواج پیدا کند یا موضوع تبیین طرح امنیت اجتماعی در عرصه حجاب و عفاف که همه دستگاه های اجرایی دست به دست هم دادند تا این طرح به نحو احسنت به اجرا دربیاید و غیره و غیره.»
عضو شورای انقلاب فرهنگی خاطرنشان می کند: «البته این را هم باید گفت که شورا ضعیف عمل کرده در تمام بخش ها و وضع فعلی شورا با ایده آل ما هیچ انطباقی ندارد و هنوز از پس وظایف دشوار کلانی که برعهده اش گذاشته شده، برنیامده است اما بنده با برخی قضاوت ها که معتقدند شورا بلااثر و بدون کارایی شده هم مخالفم و آنها را منصفانه نمی دانم.»
● فقدان آئین نامه داخلی
آئین نامه داخلی سازمان ها و نهادها یکی از ابزارهایی است که به هر کاری سازمان دهی و جهت می دهد. یکی از نقاط ضعفی که اهالی فرهنگ و علم به شورای انقلاب فرهنگی وارد می دانند، نداشتن یک آئین نامه صحیح و به روز برای ایجاد انسجام در فعالیت های اعضای شوراست.
عباسپور می گوید: «آئین نامه داخلی شورای انقلاب فرهنگ مدون نیست و می توان گفت که شورا فاقد یک آئین نامه کاربردی است.»
او می افزاید: «این آئین نامه مال سالها پیش است و بسیاری از اعضا از آن بی خبرند. جلسات هر دو هفته یکبار برگزار می شود اما نتیجه دو ساعت و نیم حضور شخصیت ها و نخبگان مفید نیست و این آئین نامه باعث اتلاف وقت حاضران می شود.»
رئیس کمیسیون آموزش می گوید: «به دلیل همین مشکل ما بعضا شاهد پیشنهاد آئین نامه هایی هستیم که مشخص است حتی یک قانون نویس هم از قبل آن را نگاه نکرده و با ادبیاتی کاملا ابتدایی مطرح می شود و به طور طبیعی ثمری هم نخواهد داشت و صرفا بحث و نظر ایجاد می کند.»«حالا باید نقشه فرهنگی کشور روی میز آماده باشد و باید روی آن بحث شده باشد، تصمیم گیری شده باشد و نقشه کلان با راه ها نه فقط چیزهایی که صرفاً آرزو و آمال است کاملاً کشیده شده و مشخص شده باشد. این حرف اصلی ما به شما دوستان است. گفتیم این جا قرارگاه اصلی است و عقبه شما دبیرخانه و کمیته های اقماری و کار گروههای تخصصی است و خطوط مقدم شما وزارتخانه های آموزش و پرورش، آموزش عالی و فرهنگ و ارشاد اسلامی و دستگاههای مختلف هستند. الان باید نقشه مهندسی فرهنگی روی میز آماده شده باشد.»
رهبر انقلاب در ادامه سخنانشان به اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۸۴ می فرمایند:«بنده با شما پیش خدای متعال احتجاج خواهم کرد و به پروردگار خواهم گفت من بهترین کسانی را که مناسب این کار می شناختم در این شورا جمع کردم، شما به خدای متعال باید جواب بدهید. هرچه فکر می کنید باید پیش خدای متعال گفت آن را بیان کنید و به فکرش باشید.»
تدوین مهندسی فرهنگی کشور یکی از راهبردی ترین وظایف ومسئولیتهایی است که مقام معظم رهبری به عنوان عالی ترین مقام کشور در سال ۱۳۸۱ به شورای عالی انقلاب فرهنگی واگذار نمودند. ایشان در محافل گوناگون و در دیدار با اقشار مختلف جامعه بر حیاتی بودن وجود این نقشه تاکید نموده اند. صاحب نظران و کارشناسان معتقدند مهندسی کردن فرهنگ علاوه بر جلوگیری از اتلاف بودجه های فرهنگی، سیاست های کلان کشور را تحت تاثیر خود قرار داده و به عنوان ابزاری کارآمد در برابر هجمه های فرهنگی مسئولان را یاری خواهد کرد.
اما باید دید با توجه به اهمیت این موضوع و تاکید رهبری و سایر نخبگان کشور در این خصوص، پس از گذشت ۵ سال از طرح این ماموریت، شورای انقلاب فرهنگی چه کارنامه ای برای پاسخگویی به صاحبنظران فرهنگی و اذهان عمومی در دست دارد و اینکه آیا اساساً قدمی در این خصوص برداشته شده است یا ...
● آمار سخن می گوید
برای بررسی مصوبات شورا سری می زنیم به سایت اینترنتی شورای عالی انقلاب فرهنگی و اطلاعات ارائه شده توسط دبیرخانه این شورا، نتایج بدست آمده جالب توجه و قابل تامل هستند:
به طور مثال شورای عالی از ۸۱.۹.۲۶ که دستور تدوین مهندسی فرهنگی کشور را از رهبری دریافت می کند تا ۸۲.۱۰.۲۳ که مجدداً برای ارائه گزارش کار خدمت ایشان می رسند، ۲۲ جلسه برگزار می کند که در این جلسات ۵۳ مصوبه به تصویب می رسد. از این تعداد ۳۹.۶ درصد مربوط به انتخاب و انتصاب مدیران و روسای دانشگاهها، ۲۴.۵ درصد اصلاح مصوبات قبلی شورا، ۱.۸ درصد تعیین نام برای روزها و ۵.۶ درصد تاسیس موسسات و نهادهای فرهنگی را تشکیل می دهد.
در سال دوم یعنی از۸۲.۱۰.۲۳ که دومین دیدار با رهبر انقلاب برگزار می شود تا
۸۳.۱۰.۸ شورا ۱۷ جلسه با ۴۸ مصوبه برگزار می کند که از این تعداد ۳۷.۵ درصد آن به انتصاب مدیران، ۱۶.۶ درصد اصلاح مصوبات، ۸.۳ درصد تعیین نام برای روزها و ۱۲.۵ درصد به تاسیس نهادهای جدید اختصاص دارد.
اعضای شورا پس از دیدار در سال سوم یعنی از ۸۳.۱۰.۸ تا ۸۴.۱۰.۱۳ طی ۲۱ جلسه ۶۳ مصوبه می گذراند که ۳۶.۵ درصد به انتصاب، ۲۲.۲۲ درصد به اصلاح مصوبات، ۱۴.۲۸ درصد به نام روزها و اهدای جوایز و ۱۷.۴۶ درصد به تاسیس نهادهای فرهنگی مربوط می شود.
در سال ۸۵ دیدار اعضای شورا با رهبر انقلاب به دلایل مختلف صورت نمی گیرد. از تاریخ
۸۴.۱۰.۱۳ تا اردیبهشت سال جاری که اعضای شورا تغییر می کنند و شورای جدید منصوب می شوند، ۲۵ جلسه با ۷۰ مصوبه برگزار می شود که از این تعداد ۵۰ درصد به انتخاب مدیران، ۱۱.۴۲ درصد به اصلاح مصوبات، ۴.۲ به نامگذاری روزها و ۱۴.۲۸ درصد به تشکیل مراکز جدید مربوط است.
همان طور که دیده می شود ردپایی از «مهندسی فرهنگی» به چشم نمی خورد.
● نبود مصوبه یا ضعف در اجرا
برخی کارشناسان معتقدند با توجه به مصوبات شورا، اعضای این شورا تاکنون اقدامی در جهت عمل به خواسته رهبری انجام نداده اند. این عده بر این باورند که شورا در طی سال های اخیر صرفاً به مباحث تئوریک و بحث در خصوص مفهوم این مهندسی پرداخته اند.
حجت الاسلام ابراهیم کلانتری رئیس نهاد رهبری دانشگاه تهران در این خصوص می گوید:«تعیین نقشه مهندسی فرهنگی یک اقدام صد درصد عملیاتی است و مطالبه بحقی است که از شورا انتظار می رود و جنبه عملیاتی بودن آن بخش قابل توجه آن است، نه اینکه شورا بخواهد جلسه تشکیل بدهد و در مورد تعابیر مهندسی فرهنگی صحبت کند و متولی بحث تئوریک آن شود.»
وی می افزاید:«شورای عالی انقلاب فرهنگی موظف است در این حیطه کار جدی بکند و بعد از آماده کردن نقشه، کشور را بر اساس آن هدایت کند. در غیر اینصورت شک نباید داشته باشیم که مورد هجوم مهاجمان فرهنگی قرار خواهیم گرفت.»
رئیس دانشگاه معارف اسلامی همچنان معتقد است عدم حرکت بر مدار یک برنامه مشخص بودجه های فرهنگی را تلف می کند. او می افزاید:«فکر می کنم شورا در این خصوص به وظیفه خود عمل نکرده و ما هنوز چنین نقشه ای را در اختیار نداریم و لذا معتقدم بدون فوت وقت تمام دستگاه های ذیربط باید وقت خود را بر روی تدوین این مهندسی متمرکز کنند نه اینکه روی مفهوم آن کار کنند و چانه زنی کنند، به نظرم این یک فکر انحرافی ا ست که گمان کنیم وظیفه شورای انقلاب فرهنگی به تدوین مفهوم بسنده می شود چرا که جایگاه این شورا در قانون اساسی یک قرارگاه اصلی و سایت مرکزی برای تبیین راهکارهای تولید فکر و فرهنگ متناسب با شرایط بومی و کار جدی در این خصوص است.»
دکتر کلانتری خاطرنشان می کند: «یادمان نرود که هدف حتی تدوین نقشه نیست، چرا که پس از تبیین این نظام مهندسی تازه وقت عمل فرا می رسد و بایستی با تمام قوا به سمت اجرا رفت.»
اما عده ای از صاحبنظران نیز معتقدند نقطه ضعف شورای انقلاب فرهنگی را بایستی در ضعف ارتباط این شورا با بدنه اجرایی و یا به عبارتی ناکام ماندن مصوبات در اجرا دانست. جواد آرین منش عضو کمیسیون فرهنگی مجلس می گوید: «اگر کارنامه ای بخواهیم ارائه کنیم د ر خصوص عملکرد شورای انقلاب فرهنگی، به لحاظ کمی تصویب حدود ۱۵۰۰ مصوبه و بیش از ۱۲۰ سیاست گذاری و ۱۷۰ اساس نامه مربوط به مراکز علمی در طول سالیان پس از انقلاب، عدد قابل ملاحظه ای است. اما اگر بخواهیم مصوبات را با اهداف اولیه ای که برای شورا تدوین شده مقایسه کنیم مانند گسترش و نفوذ فرهنگ اسلامی در همه شئون جامعه، نظارت بر دانشگاهها، تربیت متخصصان متعهد و اسلام شناس و غیره و غیره باید اعتراف کنیم که اقدام مؤثری صورت نگرفته است.»
وی می افزاید: «در بسیاری از موارد به خصوص در حوزه فرهنگ همان مقدار تصمیماتی هم که شورا گرفته هرگز جنبه اجرایی پیدا نکر ده است.»
آرین منش به طرح مقابله با تهاجم فرهنگی، طرح ترویج عفاف و حجاب، نقشه جامع علمی کشور، تحول نظام آموزشی و مهندسی فرهنگی اشاره می کند و می افزاید: «در این چند سال حقیقتاً چه اقدام اجرایی صورت گرفته است یا این طور بگوییم اگر تصمیمات خوبی هم در شورا گرفته شده ما در جامعه هرگز آثار آن را مشاهده نکر ده ایم.»
علی عباسپور عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز معتقد است: «عدم وجود هماهنگی دستگاه ها با شورا یکی از عواملی بوده که باعث شده شورا نتواند از پتانسیل های موجود مانند حضور اشخاص درجه یک اجرایی استفاده کند.»
وی می افزاید: «تعداد قابل ملاحظه ای از مسئولین اجرایی کشور طبق اساسنامه عضو شورای انقلاب فرهنگی هستند اما مدتهاست که در جلسات شورا حضور پیدا نکرده اند و یا حضورشان بصورت گهگاه و یا هرچند ماه یکبار است و لذا به دلیل عدم حضور در تعیین سرنوشت سیاست ها و اجرای آن ها نقش مفید و مؤثری ندارند.
آرین منش نیز می گوید: «عدم وقت گذاری مناسب اعضای شورا یکی از مسائل و موانعی ا ست که کار شورا را با اختلال روبرو می سازد. از طرفی برخی اعضا به دلیل داشتن مشغله فراوان قادر به تمرکز بر مسائل مطرح شده در جلسات نیستند. لذا عضویت در شورا بایستی حداقل برای افراد حقیقی مانند عضویت در هیئت علمی مراکز دانشگاهی و پژوهشی جدی گرفته شود و تمهیداتی برای این افراد در نظر گرفته شود تا آنها بتوانند بر روی سوژه ها تحقیقات متمرکزی انجام دهند.»
● ساز و کار اجرایی شدن
یکی از مواردی که به هنگام آسیب شناسی شورای عالی انقلاب فرهنگی، اکثر کارشناسان بر روی آن اتفاق نظر دارند جای خالی مکانیزمی جهت اجرایی کردن مصوبات شورا است. این افراد معتقدند بدلیل فقدان این سیستم، طرح ها بر روی کاغذ باقی مانده و هیچ گاه در قالب برنامه های اجرایی در نیامده است.
مقام معظم رهبری در دیدار اخیرشان با اعضای شورا بر این نکته تأکید فرمودند. ایشان در بخشی از سخنانشان فرمودند: «این شورا، در فرازی بالاتر از مسئولیت ها و وظایف دستگاههای مختلف و با نگاه واقع بینانه و در عین حال آرمان گرایانه به فعالیت های همه دستگاهها جهت و سوی واحد فرهنگی می دهد و حرکت هماهنگ سازمان ها و دستگاه ها را برای تحق اهداف و آرمان های عمومی سازمان می بخشد.»
رهبر انقلاب اسلامی با اشاره به جایگاه مهم و حساس شورا می افزایند: «مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی لازم الاجرا است که البته برای تحقق این مهم، باید سازوکار مشخصی تدوین شود.»
اما باید دید این ساز و کار اصولاً در سیستم آیین نامه ای شورای انقلاب فرهنگی لحاظ شده است یا خیر؟
آرین منش در پاسخ به پرسشم می گوید: «در آیین نامه شورا چنین موضوعی گنجانده نشده است و به گمان من ساختار شورا نیازمند یک بازنگری اساسی است.»
عضو کمیسیون فرهنگی می افزاید: «شورا مکانیزمی برای پیگیری و اجرای مصوبات از یک طرف و همچین ارزیابی باز خورد اجرای مصوبات در جامعه را از طرف دیگر ندارد و شاید بهتر است بگوییم در بسیاری از مسائل فرهنگی اساساً شاخص هایی برای ارزیابی نداریم.»
کلانتری نیز در این خصوص می گوید : «واقعاً خلأ این مکانیزم در جامعه احساس می شود و مسئولان ما بخصوص در فضاهای دانشگاهی و آموزشی با علامت سؤال های بسیاری روبرو هستند.»
● نگاه دانشجویی به شورا
در آستانه سالگرد تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی بدستور حضرت امام(ره) برخی تشکل های دانشجویی نیز عملکرد این شورا در دهه های اخیر را مورد ارزیابی قرار دادند. در بخشی از بیانیه بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق(ع) آمده است: «به نظر می رسد در رأس همه مشکلات شورا سستی و تثبیت نایافتگی حقوقی جایگاه شورا و ضمانت اجرای مصوبات آن در ساختار نظام بالاخص دستگاههای فرهنگی آن مشهود باشد. این مسئله از یک طرف به عدم باور جدی دیگر نهادهای حکومت به اعتبار قانونی مصوبات شورا برمی گردد و از سویی معلول سستی هایی است که در نحوه عملکرد خود اعضای شورا و عدم پیگیری جدی مصوبات بویژه از سوی اعضای حقوقی شورا مشاهده می شود.»
ساعت ۳۰-۱۰شب... میدان بهارستان مثل لباس های سرتاپای من خیس خیس شده است... امشب از آن شب های بارانی است... با خودم می گویم نکند آقای وزیر یک جور شوخی ژورنالیستی کرده باشند... وارد ساختمان وزارتخانه می شوم، چراغ ها روشن است، جالب اینجاست که هم وزیر هست، هم محافظ هایش هم رئیس دفترش و هم منشی ها تا این ساعت شب! آقای وزیر تازه از دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی با رهبر انقلاب به دفتر کارش برگشته است، البته به قول خودش بعد از چند کار کوچک دیگر، از وزیر ارشاد می پرسم دیدار چطوربود؟
می گوید خدا را شکر، آقا امسال برخلاف دو سال قبل راضی بودند.
اوایل هفته جاری رهبر معظم انقلاب در دیدار سالیانه با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی نقطه نظرات خود را درخصوص عملکرد این شورا بیان نمودند و از اعضای شورا خواستند تا با تمرکز بر مسئله مهندسی فرهنگی تمام سعی خود را برای تحقق این موضوع بکار گیرند.
● اتمام حجت رهبر انقلاب با اعضای شورا
علیرغم تصوراتی که بسیاری از کارشناسان درخصوص نارضایتی رهبری از عملکرد شورای عالی انقلاب فرهنگی داشتند، به گفته برخی از حاضران دراین جلسه رهبر انقلاب عملکرد امسال این شورا را مطلوب ارزیابی نمودند، البته ایشان مواردی را نیز به اعضا گوشزد و نسبت به جدی گرفتن آن ها تأکید ورزیدند.
محمدحسین صفار هرندی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وعضو شورای عالی انقلاب فرهنگی دراین خصوص می گوید: «آقا در ابتدای دیدارشان اینطور فرمودند که براساس آنچه تحقیق کرده ام و اطلاعاتی که از صاحب نظران بدست آورده ام در یکی دو سال اخیر عملکرد شورا عملکرد قابل قبول و خوبی بوده است. ایشان با تشکر از تحرک و جدیت شورا بویژه شخص رئیس جمهور،شورا را مجموعه ای از صاحب نظران و صاحب اختیاران برشمردند و فرمودند فلسفه وجودی این ترکیب، برخورداری شورا از قدرت تصمیم گیری و اجراست و این ترکیب منحصر به فرد می تواند و باید کشور و جامعه را در حرکتی نظام مند و پیشرو به سمت و سوی آرمان های موردنظر به پیش ببرد.»
وزیر ارشاد می افزاید: «فرمایشات اخیر آقا بسیار روشن و هدایتگر بود.»
وی در ادامه می گوید: «درمورد مهندسی فرهنگی شورا دچار یک آفتی شده بود که آن هم فرورفتن در مباحث لفظی و متوقف شدن در بحث و جدل های بی پایان بود، بعضی از دوستان یک مقدار موضوع را به فلسفه و لفظ کشیده بودند، در مقابل این افراد دسته ای هم بودند که می گفتند باید زودتر به محتوا نزدیک شویم. همین کشمکش باعث شده بود که وقت شورا به جای ترسیم مهندسی فرهنگی و نگاه همه جانبه به فرهنگ در ارکان مختلف کشور به جلسات تئوریک تبدیل شود.»
هرندی معتقد است سخنان رهبری حجت را بر تمام مسئولین تمام کرد و مسیر را برای همگان روشن تر ساخت. وی می افزاید: «در صحبت های آقا معلوم شد که ایشان همین تأکید دسته دوم را صحیح می دانند و از شورا خواستند که هرچه زودتر نقشه مهندسی فرهنگی را به مرحله عملیاتی کردن برسانند.»
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی می افزاید: «ایشان تأکید کردند تمام دستگاه ها اعم از قانونگذار یا اجرایی باید تمام توان خود را بر روی این مسئله متمرکز کنند، تعبیر ایشان از مهندسی فرهنگی عبارت «هوای پاک» بود که اگر نباشد حیات همه به خطر می افتد و این فضای تنفسی برای همه دستگاه ها در تمام ارکان اقتصادی،اجتماعی، سیاسی و... ضروری است.»
ابراهیم کلانتری رئیس دانشگاه معارف اسلامی نیز در این خصوص می گوید: «رهبری این بار هم به خوبی از منحرف شدن بحث مهندسی فرهنگی جلوگیری به عمل آوردند و به مباحث لفظی وبی فایده برای جامعه پایان دادند.»
وی می افزاید: «اگرچه دبیر شورا وعده داده که ظرف چند ماه آینده نقشه مهندسی کشور بر روی میز شورا آماده خواهد بود و باتوجه به اینکه به طور حتم این نقشه نیز امکان بوجود آوردن بحث ها و انتقادات متفاوت را خواهد داشت، اما اصل حرکت به سمت عملی کردن وظیفه نظام جمهوری اسلامی یعنی یافتن یک پاسخ برای پرسش های بی پاسخ فرهنگی، خود کار مهم و باارزشی است.»
● نهاد تحول آفرین
باتوجه به نگاه مثبت رهبری به فعالیت شورا و همین طور واگذاری مأموریت های جدی و سنگین نظام بر دوش این شورا، به روشنی پیداست که پتانسیل ها و توانمندی های آشکار نشده شورا بیش از مواردی بوده که تاکنون در عرصه های مختلف دیده شده است.
کارشناسان معتقدند شورای عالی انقلاب فرهنگی بایستی یک نهاد موج آفرین و جریان ساز در سطح کشور باشد.
اردشیر خزایی استاد دانشگاه دراین خصوص می گوید: «این شورای بی بدیل مدیریت فرهنگی کشور باید براساس بینش راهبردی امام راحل(ره) و اساسنامه و شرح وظایف خود به دستگاه موج آفرین فرهنگی کشور تبدیل شود و به نحوشایسته ای در کنار سیاستگذاری کلان به مهندسی فرهنگی در تمام شئون جامعه اسلامی ایران بپردازد.»
وی می افزاید: «شورا در قامت اتاق فرمان و مرکز ثقل فرهنگی کشور مسئولیت سنگین تدوین جهت گیری های کلان فرهنگی در همه حوزه ها و فعالیت های مختلف در کشور، ترسیم فرهنگ عمومی و طراحی سیاست های کلان آموزشی و علمی کشور را برعهده دارد که بی شک انجام تام و تمام این مأموریت ها می تواند فضای نه چندان مناسب فرهنگی در کشور را که در معرض تندبادها و آسیب های تهاجم فرهنگی بیگانه است در مسیر رشد و تعالی بیش از پیش قرار دهد.» وی در ادامه می گوید: «شورا باید مشارکت فعالانه ای را در سیاست گذاری برای تبیین و اجرای بخش های علمی و فرهنگی سند چشم انداز بیست ساله کشور داشته باشد.»
کارشناسان معتقدند شورای عالی انقلاب فرهنگی در حال حاضر معضلات و چالش هایی که بعضا جامعه با آن درگیر است را مورد بررسی قرار می دهد، حال آنکه این شورا باید ضمن پویاتر شدن و ارتباط با نخبگان همواره یک گام جلوتر از جامعه مسائل را تبیین و برای پرسش ها پاسخ آماده نماید.
محمدعلی ایازی عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در این خصوص می گوید: «شورا باید دقیقا چالش های نسل جدید را شناسایی و رصد کند و پیش از آنکه یک نسل با یک معضل روبرو شود برای آن برنامه ریزی کرده و از خبرگان و محققان بخواهد که چاره ای برای آن ها بیندیشند و خلأها و شکاف های فرهنگی که تاکنون دیده نشده را با تحقیقات مستمر شناسایی کند.» وی می افزاید: «واضح است که در نظریه پردازی ها امکان خطا وجود دارد و از روال عادی و نظریه های موجود هم خارج می شود، از این رو فضای نظریه پردازی به بستری نیاز دارد که زمینه حمایت علمی را فراهم کرده و فضای گفتگو و نقد را ایجاد کند، این وظیفه شوراست که مشکل را یافته و از نهادهای فرهنگی بخواهد زمینه فراهم شدن چنین فضایی را در عرصه فرهنگ ایجاد کند.»
● ابلاغیه رئیس جمهور
یکی از ضعف هایی که رهبر انقلاب نیز بر آن تأکید ورزیدند بحث اجرایی شدن و جدی گرفته شدن خروجی جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی است.
در این خصوص دکتر احمدی نژاد رئیس جمهور با ابلاغ مصوبه ای، شوراهای اقماری و وابسته به شورای عالی انقلاب فرهنگی را موظف به اجرایی کردن مصوبات مرتبط با شورا کرد. رئیس جمهور ماده واحده نحوه اجرایی نمودن مصوبات شورا توسط شوراهای اقماری و کار گروه های وابسته را برای اجرا ابلاغ نمود. براساس این ماده واحده شوراهای اقماری و شوراهای وابسته به شورای عالی موظف اند در چارچوب صلاحیت ها، اهداف و وظایف پیش بینی شده برای آن ها نسبت به اجرایی نمودن مصوبات شورای عالی و هماهنگی با دستگاه های ذیربط اقدام نموده و گزارش آنها را هر شش ماه یک بار به شورای عالی ارائه دهند.
همچنین پیگیری و نظارت بر حسن اجرای این مصوبه و ایجاد هماهنگی های لازم در این زمینه برعهده هیئت نظارت و بازرسی شورای عالی انقلاب فرهنگی گذارده شده است. گفتنی است شوراهای اقماری را شورای فرهنگی اجتماعی زنان، شورای فرهنگ عمومی، شوراهای اسلامی مراکز آموزشی و شورای هنر تشکیل می دهند.
● دبیرخانه، حاشیه ای مهم تر از متن
دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی یکی از بخش های تأثیرگذار و خط دهنده در این شورا است. برخی صاحبنظران معتقدند نقاط ضعف شورا را باید در ضعف عملکرد دبیرخانه جستجو کرد.
هرندی می گوید: «جهت گیری شورا با پخت و پزی که در دبیرخانه اتفاق می افتد، شکل می گیرد و مثلا می توان گفت که در چند سال اخیر به دلیل تمایل دبیرخانه به بحث های نظری و لفظی و مفهومی درخصوص مهندسی فرهنگی شورا از حرکت به سمت عملیاتی شدن موضوع مهندسی فرهنگی بازمانده است.» وی می افزاید: «شوراهای اقماری و تیم های تحقیقاتی و پژوهشی همگی زیرنظر دبیرخانه شورا فعالیت می کنند و این دبیرخانه وظیفه نظارت بر عملکرد این گروه ها را به عهده دارد و در حقیقت اعضای اصلی شورا در مدت زمان کوتاهی که در جلسات حضور پیدا می کنند نسبت به ماحصل فعالیت دبیرخانه تصمیم گیری می کنند.»
آرین منش نیز معتقد است: «با توجه به شکل سازماندهی شورا برای تقویت و ارتقاء شورای عالی انقلاب فرهنگی باید نگاه خود را بر دبیرخانه متمرکز کنیم.»
وی می افزاید: «کم کاری یا تعطیلی برخی شوراهای اقماری که وظیفه تغذیه شورای اصلی را برعهده دارند یکی از مواردی است که در آسیب شناسی شورای عالی انقلاب فرهنگی مطرح است. برخی از این جلسات شاید سالی چهار یا پنج بار هم تشکیل نمی شود.»
● شفاف سازی عملکرد شورای انقلاب فرهنگی
عده ای از دانشگاهیان و کارشناسان فرهنگی عدم اطلاع رسانی شفاف از عملکرد شورای عالی انقلاب فرهنگی و همچنین پاسخگو نبودن شورا و عدم تبیین سیاست ها برای صاحب نظران و نخبگان را یکی از مواردی می دانند که اگرچه شورا را در حالتی از مصونیت نگاه داشته اما باعث کم شدن سرعت روبه رشد آن نیز شده است. این افراد معتقدند شورا بایستی با در معرض انتقاد قرار گرفتن به طرق رسمی بتواند نقاط ضعف خود را با سرعت بیشتری همپوشانی کند.
پارسا حاتمی، کارشناس مسائل فرهنگی در این خصوص می گوید: «شورای عالی انقلاب فرهنگی به لحاظ هویتی یک سازمان علمی و فرهنگی است که باید دائما در آن ایده های نو به فوران دربیاید و یا از ایده های نو استقبال شود و خب چنین نهادی باید با فضایی مانند دانشگاه ها ارتباط مستقیم و تنگاتنگ داشته باشد اما در حال حاضر چنین ارتباطی وجود ندارد.» وی می افزاید: «عدم ارتباط منسجم با دانشگاهیان باعث می شود تا مصوبات شورا حالت ایده آل و به دور از واقعیات و هست ها و نیست های جامعه اتخاذ شود و لذا از کارایی لازم برخوردار نباشد.»
وی در ادامه می گوید: «مسئولین دولت نهم که در رأس شورا قرار دارند باید این حالت خشکی که شورا پیدا کرده را شکسته و سیاست های مصوب شورا را در فضای نخبگان کشور به بحث و نظر بگذارند.»
ایازی نیز معتقد است: « ابتدایی ترین مسئله اینست که این شورا از عملکرد گذشته خود ارزیابی ارائه دهد تا بفهمیم چقدر از فرهیختگان جامعه در این زمینه از شورا و مصوبات آن استفاده کرده اند. در صورت ارزیابی عملکرد گذشته فکر می کنم راه ما برای گذر به آینده هموارتر خواهد شد.»
اما اطلاع رسانی فعالیت های شورا نیز از جمله مواردی است که همواره مورد انتقاد کارشناسان بوده است. اخبار مربوط به شورا همیشه محدود به خبرهای جزیی و پیش پا افتاده مانند تأیید برخی عزل و نصب هاست.
وزیر ارشاد معتقد است این رسانه ها هستند که تمایل چندانی به مباحث تفضیلی شورا ندارند. او می گوید: «جماعت رسانه ای بیشتر دنبال آمار و ارقام و یا اخبار جابجایی ها هستند و حوصله مباحث تخصصی را ندارند و آن ها را پیگیری نمی کنند.»
او خاطرنشان می کند رسانه ها به ویژه صدا و سیما می توانند با حضور در جلسات تخصصی شورا فعالیت های تحقیقاتی شورا را برای مردم منعکس و تبیین کنند.

صادق مهدی غفرانی

منبع : روزنامه کیهان