کرامت انسان ها، جنگ و دانش آموزان

خشونت، شایع ترین تهدید علیه جوامع انسانی است و جنگ شدیدترین شكل اعمال خشونت است كه از گذشته های دور در تاریخ بشری دیده شده است. در طول ۳۴۰۰ سال تاریخ بشری، جهان تنها ۲۵۰ سال در صلح به سربرده است. فقط از سال ۱۹۴۵ به بعد، بیش از ۴۰۰ درگیری مسلحانه در جهان رخ داده است. پس از جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم، تلاش هایی برای از بین بردن جنگ صورت گرفت. به موجب منشور ملل متحد، مصوب سال ،۱۹۴۵ «اعضای سازمان در روابط بین الملل خود، از توسل به زور یا تهدید و توسل به آن اجتناب خواهند كرد...» . اما آیا در عمل، ممانعت از جنگ امكان پذیر است. اگر چه جلوگیری از جنگ امكان ندارد، اما می توان قواعدی را وضع كرد كه طی جنگ به كرامت انسانی احترام گذاشته شود و زیان های ناشی از جنگ كاهش یابد. مجموعه قواعدی كه برای این منظور تنظیم و تصویب شده، به اختصار IHL نامیده می شود و صلیب سرخ جهانی وظیفه نظارت بر اعمال این قواعد را دارد. در سال های اخیر، صلیب سرخ با همكاری آموزش و پرورش، در كشورهای زیادی اقدام به آموزش قواعد IHL برای نوجوانان و جوانان كرده است تا اگر روزی آنها به عنوان نظامی یا غیرنظامی، درگیر جنگی شدند با دیدگاهی انسان دوستانه رفتار كنند. این آموزش ها نیز با عنوان اختصاری EHL شناخته می شود. در تابستان ۱۳۸۴ نمایندگی كمیته بین الملل صلیب سرخ در ایران با همكاری هلال احمر ایران و سازمان دانش آموزی به آموزش مربیان ارشد EHL اقدام كرد. آموزش ها در دو دوره و برای ۵۰ دبیر شهر تهران و شهرستان های تهران برگزار شد. مربیان ارشد به آموزش دبیران مدارس متوسطه می پردازند و آنها نیز این آموزش ها را به دانش آموزان انتقال خواهند داد.
از آن جا كه قرار است مراحل بعدی این پروژه در ایران نیز پیاده شود، آشنایی مدیران مدارس به ویژه مدیران مدارس متوسطه و همچنین دانش آموزان و والدین با موضوع،در تسهیل آموزش ها مؤثر واقع خواهد شد. روزنامه همشهری امیدوار است با ارائه این گونه مطالب علاوه بر اطلاع رسانی به دانش افزایی افراد جامعه نیز یاری رساند.
●حقوق جنگ
IHL(International Humanitarian Law) یا حقوق بین الملل بشردوستانه كه عناوینی چون «حقوق درگیری های مسلحانه» یا «حقوق جنگ» هم دارد، مشتمل بر قواعدی است كه اهداف آن:
۱- حمایت از افرادی است كه در زمان جنگ، در مخاصمه شركت نكرده و یا آن را ترك كرده اند.
۲- محدود كردن روش ها و وسایلی است كه در جنگ به كار گرفته می شود.
IHL توسط كمیته بین الملل صلیب سرخ(ICRC) و در زمان جنگ اعمال می شود. به عبارت دیگر، IHL زمانی مصداق دارد كه جنگی باشد. IHL قراردادی است بین بیش از ۱۹۰ كشور جهان _ از جمله ایران- كه ۴ كنوانسیون ژنو مصوب سال ،۱۹۴۹ به اضافه پروتكل الحاقی سال ۱۹۷۷ منابع و اسناد اصلی آن را تشكیل می دهند. هر دلیلی كه برای وقوع جنگ وجود داشته باشد، هیچ تأثیری بر عملكرد IHL ندارد و آن باید رعایت شود.
حقوق بین الملل بشردوستانه در دو موقعیت اجرا شدنی است:
الف- مخاصمات مسلحانه بین المللی
ب- مخاصمات مسلحانه غیربین المللی
●قواعد اساسی IHL
كنوانسیون های سال ۱۹۴۹ و پروتكل های الحاقی سال ،۱۹۷۷ تقریباً مشتمل بر ۶۰۰ ماده بوده و همان گونه كه بیان شد، اسناد اساسی IHL هستند. در ادامه فقط به بخش كوچكی از قواعد اساسی حقوق بین الملل بشردوستانه اشاره می كنیم:
اشخاصی كه دیگر نمی توانند یا نمی خواهند به مشاركت در درگیری ادامه دهند، حق دارند كه از حیات سلامت جسمی و ذهنی آنها حمایت شود. چنین اشخاصی باید در هر شرایطی حمایت شوند و بدون هیچ گونه تبعیض نامساعد، با آنها انسانی رفتار شود.
كشتن و زخمی كردن دشمنی كه حین جنگ تسلیم شده یا سلاح بر زمین گذاشته، ممنوع است.
مجروحین و بیماران باید جمع آوری شوند و طرف درگیری كه آنها را در اختیار دارد باید از آنها مراقبت كند. تأسیسات، پرسنل، حمل و نقل و تجهیزات پزشكی باید معاف و مستثنی شوند. علامت های صلیب سرخ و هلال احمر بر روی زمینه سفید، علامت هایی هستند كه از چنین اشخاص و اموالی حمایت می كنند و باید مورد احترام واقع شوند.
نظامیان و شهروندان اسیر شده حق دارند كه از حیات، حیثیت و حقوق شخصی و سیاسی و مذهبی و دیگر عقایدشان حمایت شود. در برابر هر گونه عمل خشونت بار یا تلافی جویانه باید از آنها دفاع شود. آنها حق دارند با افراد خانواده خود، خبر مبادله كرده و كمك دریافت كنند.
هر كس باید از ضمانت های اساسی قضایی بهره مند شود و هیچ كس نباید به خاطر عملی كه مرتكب نشده مسئول شناخته شود.
هیچ كس نباید مورد شكنجه جسمی یا روانی یا مجازات های ظالمانه یا مجازات های خفت بار جسمی یا دیگر رفتارهای مشابه واقع شود. دو طرف درگیری و اعضای نیروهای مسلح آنها، در انتخاب روش ها و وسایل جنگی حق نامحدودی ندارند. استفاده از سلاح ها یا روش های جنگی كه احتمال دارد خسارت های غیرضروری یا رنج زیادی ایجاد كنند، ممنوع است. دو طرف یك درگیری به منظور مستثنی كردن اموال و افراد غیرنظامی، همواره باید میان جمعیت غیرنظامی و نظامیان تمایز قائل شوند.
جمعیت غیرنظامی نباید به طور فردی یا جمعی مورد حمله واقع شوند. حمله ها تنها باید به اهداف نظامی صورت گیرد.این قواعد كه كمیته بین المللی صلیب سرخ آنها را تنظیم كرده است، اصول حقوق بین الملل بشردوستانه را خلاصه می كند. آنها قدرت ابزارهای حقوقی را ندارند و به هیچ وجه درصدد جایگزینی برای معاهدات لازم الاجرا نیستند. آنها به منظور تسهیل توسعه حقوق بشردوستانه تنظیم شده اند.
●IHL در میدان عمل
دلایل زیادی برای لزوم پیروی از قواعد IHL می توان بیان كرد: احترام به كرامت انسانی، تعهدات حقوقی دولت ها، بهبود وضع صلح، اهمیت حفظ نظم در بین نظامیان، حمایت از افكار عمومی مردم، عمل متقابل مثبت و در نظر گرفتن واكنش سایر دولت ها، اما با این همه آیاIHL در میدان عمل رعایت می شود؟
این قواعد، همیشه نقض نمی شوند، بلكه در بسیاری موارد اجرا می شوند. حتی اگر این قواعد به طرز ناقص اجرا شوند، باز هم از مردم حمایت می كند. این قواعد هنگامی نقض می شوند كه نظامیان ترسی از مجازات نداشته باشند؛ به همین دلیل، همه كشورها باید تمام توان خود را به كار گیرند تا نیروهای نظامی آن كشور و عموم مردم از قواعد IHL آگاهی یابند و بر اجرای این قواعد نظارت كنند و برای نقض آن، ضمانت اجرایی تعیین نمایند.●IHL و حقوق بشر
HR (Human Rights) یا حقوق بشر، به قوانینی اطلاق می شود كه در تمامی زمان ها و در همه شرایط، اعم از جنگ و صلح اعمال می شود. هدف حقوق بشر، حمایت از فرد و پس از آن، پیشرفت اوست. اعلامیه جهانی حقوق بشر بر حق فرد در: برابری با دیگران در كرامت و حقوق، زندگی و امنیت، آزادی اندیشه، عدم مداخله در امور خصوصی، شرایط مناسب كار، آموزش، سطح زندگی مناسب و غیره تأكید می كند. نكته مهم درباره قوانین حقوق بشر آن است كه اعمال برخی حقوق، ممكن است در شرایط اضطراری، محدود یا معلق شود (محدودیت زمانی یا مكانی). این تحدید یا تعلیق می بایست تا آن اندازه باشد كه «ضرورت این موقعیت» لازم می دارد.
اما، همان گونه كه گفته شد حقوق بین الملل بشر دوستانه (IHL) در موقعیت درگیری های مسلحانه اعمال می شود. از آن جا كه این قواعد ویژه شرایط خاصی هستند، هیچ انحراف یا تغییری در این قواعد پذیرفته نیست و به عبارت دیگر، قابل تحدید یا تعلیق نمی باشد.
با این همه، HR و IHL مكمل یكدیگرند. هر دو برای حمایت از كرامت انسانی وضع شده اند، هر چند كه این كار را در شرایط مختلف و به طرق متفاوت انجام می دهند. موارد مشترك زیادی میان حقوق بشر(HR) و حقوق بین الملل بشردوستانه وجود دارد، از جمله: منع هر گونه تبعیض، حق حیات، ممنوعیت شكنجه و رفتار خشن، ممنوعیت رفتار غیرانسانی و غیره.
●مفهوم EHL
EHLیا كاوش حقوق بشردوستانه، مجموعه ای از كاوش هاست كه هدف شان بهبود درك مسائل بشردوستانه مرتبط با وضعیت های جنگی است. EHL ضمن آشناسازی افراد با حقوق بین الملل بشردوستانه، به آموزش شهروندی، آموزش حقوق و بهبود مهارت های زندگی و همچنین درك بعضی مواد درسی مانند حقوق، تاریخ، دانش اجتماعی و فلسفه در سطح دبیرستان كمك می كند. دولت های عضو كنوانسیون ژنو از جمله ایران، متعهدند تا آن جا كه ممكن است دانش حقوق بین الملل بشردوستانه را در میان شهروندان و به ویژه جوانان ترویج كنند.
رعایت IHL می تواند جلوی پیشرفت خشونت و رنجی كه از جنگ ناشی می شود را بگیرد و بازگشت به روش های حل مسالمت آمیز اختلافات را تسریع كند. كاوش حقوق بشردوستانه (EHL) یك دیدگاه انسان دوستانه را ترویج می كند و در اصل برای سنین ۱۳ تا ۱۸سال طراحی شده است.
●وضعیت EHL
كمیته بین المللی صلیب سرخ، EHL را از طریق آموزش و پرورش كشورها هدایت می كند. در حال حاضر بیش از ۹۰ كشور در مراحل مختلف اجرایی EHL مشاركت دارند. ایران جزو ۲۸ كشوری است كه در مراحل مقدماتی EHL قرار دارد. در خاورمیانه كشورهایی چون مصر، لبنان، مراكش، فلسطین،اردن و سوریه در مراحل پیشرفته این پروژه هستند و ایران در كنار كشورهایی چون كویت، بحرین و عمان اقدامات اولیه از جمله آموزش مربیان ارشد را انجام داده است. EHL در هر كشور با آموزش مربیان ارشد آغاز می شود بعد از آموزش معلم های دیگر نوبت به دانش آموزان دبیرستانی می ر سد.
●محتوای EHL
EHL مجموعه آموزش هایی است كه به شیوه پودمانی طراحی شده اند. این آموزش ها در كتاب «راهنمای اجرایی» كه ویژه معلمان است در قالب ۵ پودمان و ۱۸ كاوش تنظیم شده اند. پودمان ها و كاوش های مربوطه عبارتند از:
پودمان ۱- نگرش بشردوستانه
۱- اشخاص غیردرگیر چه كارهایی می توانند انجام دهند؟
۲- نگاهی بر اقدامات بشردوستانه.
۳-چالش ها و مشكلات فرد غیردرگیر
پودمان ۲- محدودیت های درگیری مسلحانه
۴- محدود كردن دامنه خسارت ها و درگیری های مسلحانه
۵- قواعد جنگ در طول زمان
۶- توجه به وضعیت كودكان سرباز
۷- بررسی وضعیت مین های ضد نفر
پودمان ۳- حقوق در صحنه عمل
۸- شناسایی موارد نقض قوانین
۹- از دیدگاه رزمندگان
۱۰- چه كسی مسئول است؟
۱۱- مطالعه موردی: حادثه ...
پودمان ۴- تضمین و تأمین عدالت
۱۲- دلایل مشخص برای لزوم تأمین عدالت
۱۳- تحول دادگاه های بین المللی
پودمان ۵- واكنش به پیامدهای درگیری مسلحانه
۱۴- نیازهای ناشی از ویرانی های جنگ
۱۵- ایجاد اردوگاه برای آوارگان جنگ
۱۶- توجه به مسئله حمایت از اسرا
۱۷- توجه به مسئله پیوند دوباره خانواده ها
۱۸- اصول اخلاقی در اقدامات بشردوستانه
به این ۱۸ كاوش، باید دو كاوش مقدماتی و پایانی را نیز اضافه كرد. مروری بر عناوین كاوش ها، نشان می دهد كه EHL چه اهدافی را دنبال می كند و به دنبال توسعه چه نوع نگرش ها و رفتارهایی است.
در قسمتی از كتاب «راهنمای روش شناسی» EHL پاسخ های نوجوانانی كه در این كاوش ها شركت كرده اند، در مورد نتایج EHL آمده است. یك دانش آموز دختر مراكشی پس از شركت در برنامه مقدماتی كاوش حقوق بشردوستانه گفته است: «من یاد گرفتم كه به بعد انسانی همه افراد، حتی دشمن توجه كنم.»دانش آموزی از مالزی نیز درباره ضرورت EHL گفته است: «... زیرا بعدها بزرگ شده و از این حقوق حمایت خواهیم كرد.» و به نظر جوانی از شیلی:
«... برای این كه نسبت به جنگ حساس نشویم.»
●ساختار آموزش در EHL
ساختار آموزشی EHL برجسته ترین ویژگی آن است. در آموزش كاوش حقوق بشردوستانه از روش های معمول و متعارف استفاده نمی شود و مربی باید فكر كند كه «همه ما با هم یاد می گیریم.» در EHL پیش بینی شده است اگر فراگیران سؤال هایی بپرسند كه مربی نتواند به آنها پاسخ دهد، به جای پاسخ های سریع و مبهم، این سؤال ها را در بخشی تحت عنوان «پاسخ دادن آسان نیست» طبقه بندی كند تا بعد به كمك شاگردان، اطلاعاتی را برای پاسخ دادن به چنین سؤال هایی جمع آوری نمایند.
EHL هم می تواند به صورت كامل و هم به روش كوتاه مدت آموزش داده شود. ساختار كلی EHL انعطاف پذیر است و امكان انتخاب فعالیت هایی كه با اهداف آموزشی و محدوده زمانی خاصی سازگار باشند، وجود دارد. در كتاب راهنمای روش شناسی EHL ، روش تدریس و پیشنهادهایی برای هر روش آموزشی خاص، توضیح داده شده است. در این كتاب، ده روش آموزشی آمده است كه در هر كاوش چند مورد از این روش ها به كار می روند. روش ها عبارتند از: مباحثه، بارش فكری، پاسخ دادن آسان نیست، استفاده از چالش ها، ایفای نقش، استفاده از داستان ها، عكس ها و فیلم ها، نوشتن و منعكس كردن، مصاحبه، گروه های كوچك، جمع آوری داستان ها و اخبار.
كتاب راهنمای روش شناسی، جزئیات اجرایی و روش های مورد استفاده در هر كاوش را به تفصیل توضیح داده است.این نوع آموزش ها، نه تنها برای معلمان ایرانی، بلكه برای دانش آموزان نیز جالب است، چرا كه محور همه كاوش ها، روش های یادگیری مشاركتی است و دانش آموزان را كاملاً با موضوع درگیر می كند. ما می توانیم كارهای زیادی برای حمایت مؤثر از كرامت انسانی انجام دهیم و بهترین آن، مشاركت در پروژه هایی مانند EHL است كه بر مبنای علایق و مهارت ها طراحی شده است.
●بیشتر بدانید
برای آشنایی بیشتر با IEL و EHL می توانید به كتاب های ترویجی كه توسط كمیته ملی حقوق بشردوستانه هلال احمر جمهوری اسلامی ایران به چاپ رسیده اند، مراجعه كنید. وب گاه های اینترنتی گوناگونی هم دراین باره وجود دارند، از جمله:
هلال احمر جمهوری اسلامی ایران www.rcs.ir
كمیته بین المللی صلیب سرخ www.icrc.org
كمیته بین المللی صلیب سرخ www.icrc.org/ihl
درباره دیدگاه های بشردوستانه
www.hrw.org
درباره كودكان سرباز
www.rb.se/childwardatabase

منبع : روزنامه همشهری