آشنایی با آیه الله العظمی بروجردی

مرحوم آیهٔ اللَّه بروجردی از فحول علما و برجستگان فقهای امامیّه در عصر خویش و از مجتهدان طراز اوّل قرن چهاردهم قمری و از مراجع علی‏الإطلاق عصر ما بودند. ایشان فرزند علّامه فقید حاج آقا علی بروجردی است كه از خانواده جلیل و پر سابقه طباطبائی بروجردی می باشدو با سی واسطه به حضرت امام حسن مجتبی(ع) می‏رسد . غالب اجداد آن جناب، از دانشمندان و نوابغ اسلامی و از اشراف مؤمنان و اجلّای سادات ذوی العزّ والاحترام بودند. مرحوم آیهٔ اللَّه بروجردی در سال ۱۲۹۲ قمری در شهر تاریخی بروجرد دیده به جهان گشود و در شانزدهمین سال مرجعیّت عامّه و مطلقه شان در شهر مقدس قم در سال ۱۳۸۰ قمری رحلت كرد . ایشان در جوار حضرت معصومه(س) در مسجد اعظم بنابر وصیّتشان به خاك سپرده شدند . از ارتحال این فقیه توانمند شیعه، ثلمه بزرگی واقع شد كه چیزی آن را جبران نكرد و به محض انتشار خبر رحلت آن بزرگ مرجع تقلید شیعه امامیه، جهان اسلام عزادار شد و ایران كه كشور شیعه است، دولت و ملتِ آن، هم صدا عزای عمومی اعلام كردند و بیش از چهل روز در فراق آن شخصیّت بزرگِ اسلام، مجالس عزاداری بر پا كردند.
● ویژگی‏های شخصیّتی آیهٔ اللَّه بروجردی(ره)
آیهٔ اللَّه بروجردی(ره) از هوش و ذكاوت سرشار و استعداد قوی و فوق العاده‏ای برخوردار بود و در مسائل سیاسی و اجتماعی بصیر و بسیار روشن بود و همواره در جریان مسائلی كه در كشور می‏گذشت قرار داشت و در عین حال با تامل و دوراندیشی بسیار عمل می‏كرد. او از لحاظ تدبیر و مدیریت نیز فردی بسیار قوی و توانمند به شمار می‏آمد. با آمدن ایشان به قم، حوزه علمیّه رونقِ دوباره گرفت. حوزه‏ای كه بعد از ارتحال بنیانگذار آن مرحوم آیهٔ اللَّه العظمی حائری یزدی(ره) از هم پاشیده بود و در اثر نظام طاغوتیِ پهلوی اوّل ضربه زیادی خورده بود، بار دیگر تجدید قوا كرد و به اوج شكوفایی‏اش رسید و این موضوع نشأت گرفته از سیاست و تدبیر خاصّی بود كه آیهٔ اللَّه بروجردی در اداره حوزه علمیّه از خود بروز داد. آری، شیعیان جهان در زمان مرجعیّت ایشان از آبرو و حیثیّت تازه‏ای برخوردار شدند، به‏ویژه بعد از آن كه نمایندگانی از سوی ایشان به كشورهای آمریكا و اروپا اعزام شد و به ارشاد و هدایت شیعیان و مسلمانان آن كشورها پرداختند و در حقیقت می‏توان گفت نشر علوم آل محمد(ص) در آن كشورها با اعزام این نمایندگان به آن جاها صورت گرفت. حضرت آیهٔاللَّه بروجردی علاوه بر مكانت و مراتب علمی - كه به آن اشاره خواهد شد – دارای چهره‏ای نورانی و بسیار جذّاب بود به گونه‏ای كه موجب جذب و جلب هر بیننده‏ای می‏شد. او همیشه در كمال وقار و محبت و صفا با مردم برخورد می‏كرد. شیخ حسن باقوری - از دانشمندان معروف مصر و وزیر اوقاف وقت آن كشور - زمانی كه در قم با آیهٔاللَّه بروجردی ملاقات كرده بود، پس از مراجعت به مصر در پاسخ یكی از دانشمندان مصری كه از وی پرسیده بود: آیهٔاللَّه بروجردی پیشوای شیعیان را چگونه یافتی؟ گفت: أعظم شخصیّهٔ رأیْتُه فی عُمری؛
آیهٔاللَّه بروجردی بزرگ‏ترین شخصیتی است كه در عمرم دیده‏ام.
و این ملاقات چنان ثمربخش و مفید بود كه در روحیّه آن دانشمند مصلح مصری مؤثر واقع شد به نحوی كه زمینه‏ای شد برای تماس‏های بعدی دانشمندان مصری و ارتباط دارالتقریب مصر و پیشرفت‏های شیعه در آن كشور برای چاپ كتاب‏هایی مانند مختصرنافع محقق اوّل و تفسیر مجمع البیان.(۱)
هم چنین از كسان دیگری كه با مرحوم آیهٔاللَّه بروجردی ملاقات كرد دكتر آرشه تونگ دبیر كل سازمان بین‏المللی مبارزه با الكل بود - كه همراه دكتر چهرازی به حضور وی رسید-. دكتر آرشه تونگ كسی است كه با بیشتر رجال و شخصیّت‏های سیاسی جهان مصاحبه كرده و دیدگاه آنان را درباره الكل و مسكرات پرسیده است. وی در مصاحبه با آیهٔاللَّه بروجردی، پرسید: چرا در اسلام مشروبات الكلی تحریم شده است؟ ایشان فرمود:انسان به سبب داشتن عقل، اشرف مخلوقات شناخته شده است و منظور از خلقت وی همان پیمودن راه تكامل در خداشناسی است. این ودیعه گرانبهای الهی (عقل وشعور) را كه خداوند در اختیار ما قرار داده است، برای حفظ آن هم دستوراتی فرموده است. در این زمینه پیغمبر اسلام(ص) استعمال و شرب مواد الكلی را كه منجر به مستی و اختلال عقل می‏گردد حرام فرموده است و برای هر انسان دارای عقل سلیم، مسلّم و قطعی است كه حرمت این امر، صحیح و منطقی است.
دكتر آرشه تونگ با شنیدن این پاسخ بی نهایت تحت تأثیر قرار گرفت و وقتی سخنان آیهٔاللَّه بروجردی را در بیست و ششمین كنگره جهانی مبارزه با الكل در حضور كلّیّه نمایندگان كشورهای مختلف دنیا مطرح كرد، نمایندگان كنگره پس از استماع گزارش دكتر آرشه تونگ و قرائت مصاحبه و پیام حضرت آیهٔاللَّه بروجردی علاوه بر این كه اعتراف كرده بودند كه اسلام تنها دینی است كه رسماً مشروبات الكلی را تحریم كرده است همگی در برابر شخصیّت و عظمت آیهٔاللَّه بروجردی سر تعظیم فرود آوردند.(۲)
مرحوم آیهٔاللَّه بروجردی علاوه بر دارا بودن صفای باطنی و خلوص و ملكات نفسانی، دارای زندگی بسیار ساده‏ای بود به گونه‏ای كه هر كس زندگی ایشان را می‏دید تحت تأثیر قرار می‏گرفت و به ایشان ارادت می‏ورزید.
در این باره آمده است كه: آیهٔاللَّه بروجردی از زندگی ساده‏ای برخوردار بود و از غذا و لباس ساده‏ای استفاده می‏كرد و برای تهیّه لباس خود از پارچه‏های تولیدی كشور ایران استفاده می‏كرد و از پوشیدن پارچه و لباس‏های خارجی اجتناب می‏نمود .(۳)
● مكانت علمی آیهٔاللَّه بروجردی(ره)
مرحوم آیهٔاللَّه العظمی بروجردی از مجتهدان و فقیهان بزرگ شیعی بود.او را به نبوغ و احاطه علمی در فقه، اصول، حكمت و معقول می‏ستودند. ایشان را جامع معقول و منقول می‏دانستند، به ویژه این كه در علم فقه، اصول، درایه و رجال شیعه و سنّی آن قدر دارای نبوغ فكری و استعداد خدادادی بود كه در ۲۷ سالگی مجتهد مسلّم به شمار می‏آمد.
مرحوم بروجردی خود در این باره گوید:
وقتی كه من در اصفهان بودم در فقه و اصول مبنایی داشتم می‏خواستم بروم نجف ببینم مبنای من در حوزه نجف و دیدن اساتید بزرگ تغییر می‏كند یا نه؟ ولی بعد از رفتن به نجف تغییری پیدا نشد.(۴)
آیهٔاللَّه فاضل لنكرانی - مدّظلّه العالی - از شاگردان برجسته ایشان سوگند یاد می‏كند كه وی (آیهٔاللَّه بروجردی) گنجی از گنج‏های پیدا شده در این اعصار و قرون است و آیت بزرگی از آیات روشن خدا در این دوران است. چگونه چنین نباشد در حالی كه تمام سعی و تلاش خود را در راه تحقیق این علم شریف مبذول داشته است و خود را در تنقیح مسائل این علم به زحمت انداخته است به طوری كه باقی نمانده سرّی از اسرار فقه مگر این كه آن را كشف كرده است و مشكلی نمانده مگر این كه آن را آسان نموده است و قفل بسته‏ای در این علم نبوده است مگر این كه با كلید تحقیقاتش آن را باز كرده است و نیز مجملی نبوده است مگر این كه آن را توضیح داده است... و هیچ فرعی از فروع نبوده است مگر این كه بر آن احاطه پیدا كرده است. بنابراین، واجب است كه شكر خدای منعم را بر این نعمت بزرگ اظهار كنیم.(۵)همه شاگردان آیهٔاللَّه بروجردی كه اكنون از بزرگان عصر حاضرند مقام علمی و تحقیقی و متد و روش ایشان را از علمای بزرگ، برتر می‏دانند و ایشان را سرآمد فقهای عصر می‏شمارند.
مرحوم آیهٔاللَّه بروجردی مرجع علی الإطلاق شیعه بود و حدود یكصد میلیون شیعه در اطراف و اكناف عالم از ایشان تقلید می‏كردند و زعامت عظما و ولایت امر امت به ایشان رسیده بود و همه اتفاق نظر بر اعلمیّت ایشان از معاصران داشتند و ایشان را مجدد مذهب در قرن چهاردهم می‏دانستند. از حضرت آیهٔاللَّه العظمی حاج شیخ مرتضی حائری نقل شده است:آیهٔاللَّه بروجردی نیابت خود را از امام عصر - أرواحنا فداه - باور داشت و به آن معتقد بود؛ بدین معنا اكنون كه خداوند این مرتبه جلیله را اعطا كرده است، باید شكرگزار بود و لذا می‏فرمود: باید این مقام را حفظ كنیم.
قراین و شواهد زیادی وجود دارد كه دلالت می‏كند آن مرحوم نایب امام زمان - عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف - و مورد تأیید آقا امام زمان(ع) بود. آیهٔاللَّه حرم پناهی (از علمای معروف قم) نقل شده است: زمانی كه حضرت آیهٔاللَّه آقای سیّد ابوالحسن اصفهانی مرجع بزرگ شیعه در نجف اشرف -كه معاصر آیهٔاللَّه بروجردی بود - مریض شد و در یكی از بیمارستان‏های شهر بعلبك لبنان بستری شد، شخصی - كه خود از بزرگان بوده است - برای عیادت به حضورشان رسیده بود و در ضمن ملاقات، به ایشان مطلبی عرض می‏كند كه حاصل آن این است: مرگ برای همه انسان‏ها مقرّر شده است و هر كس كه باشد باید از دنیا برود و حتی پیامبر اسلام(ص) عاقبت از دنیا رفت. اگر حادثه‏ای برای شما پیش آید، بعد از شما مردم به چه كسی رجوع كنند و از او تقلید نمایند؟ ایشان در حالی كه روی تخت بستری بود و شال مشكی كوچكی به دورسرشان بسته بود، فرمود: «من مأموریت داشتم كه این عمامه را حفظ كنم؛ ولی آقای حاج آقا حسین بروجردی مأموریت دارند برای نشر علوم اهل بیت(ع)». و آن وقت آیهٔاللَّه بروجردی هنوز در شهر بروجرد اقامت داشت و به قم نیامده بود، ولی بسیاری از مردم مقلد ایشان بودند. بعد از دو سال كه از فوت مرحوم اصفهانی گذشت به قم آمد و به مرجعیّت عامّه رسید و نامش عالمگیر شد و تمام شیعیان جهان مقلد ایشان شدند و جدّاً ناشر علوم اهل بیت شد.
● دانشور جامع
یكی از نكات مهم و قابل توجه در شخصیت آیه الله العظمی بروجردی جامعیت علمی آن بزرگوار بود. استاد فقیهان شیعه را نمی توان تنها یك فقیه به شمار آورد. او از علوم دیگر روزگار به اندازه ای آگاهی داشت كه موجب شگفتی صاحبنظران می شد. دو خاطره ای كه تاریخ در این باره ثبت كرده است می تواند دلیل روشنی بر درستی این سخن باشد:
۱) وزیر فرهنگ وقت همراه مسعودی ، رئیس روزنامه اطلاعات ، نزد ایشان شتافت . كسی كه آنها را خدمت آقا برده بود دست مباركش را بوسید، در پی او وزیر فرهنگ نیز چنین كرد ولی مسعودی از این كار سرباز زد. پس از معرفی ، آقا درباره تاریخچه روزنامه نگاری ، اهداف آن ، اولین روزنامه نگار و ... سخن گفت . آنگاه پرسشی جغرافیایی مطرح كرد و چون وزیر فرهنگ از پاسخ باز ماند خود به تبیین پاسخ و توضیح آن پرداخت .
هنگام خداحافظی مسعودی پیش از همه دست آقا را بوسید و پس از بیرون آمدن گفت : آقا چنان پیرامون روزنامه نگاری صحبت كرد كه گویا یك روزنامه نگار است .(۶)
۲) روزی دیگر سرتیپ رزم آرا خدمت گوهر یگانه دریای فقاهت شتافت تا قبله نمای اختراعی خویش را به وی بنمایاند. آقا درباره نجوم و ریاضی مطالبی بیان كرد. سرتیپ پس از خروج گفت : من خیال می كردم آقا تنها در فقه و اصول مجتهد است ولی معلوم می شود در هر فنی تخصص دارد چون مطالبی كه امروز اظهار داشت از مسایل دقیقی است كه حتی بسیاری از استادان از آن آگاهی ندارند.(۷)
● میراث ماندگار
مرجع روشن بین شیعه در كنار تدریس و كارهای روزانه به تحقیق نیز می پرداخت و نتایج پژوهشهای خویش را ثبت می كرد. آن بزرگوار در پاسخ علاقه مندانی كه در پی بهره گیری از نگاشته هایش بودند فرمود: زیاد چیز نوشته ام ... بعضی از آنها بر اثر نقل و انتقال از بروجرد به قم مفقود شده است .
ذكر نام بخشی از آثار علمی آن دانشور وارسته می تواند نشانه تلاش فراوان وی در این راه باشد:
۱) تجرید اسانید الكافی
۲) تجرید اسانید التهذیب
۳) اسانید كتاب من لایحضره الفقیه
۴) اسانید رجال كشی
۵) اسانید استبصار
۶) اسانید كتاب خصال شیخ صدوق
۷) اسانید كتاب امالی
۸) اسانید كتاب علل الشرایع شیخ صدوق
۹) تجرید فهرست شیخ طوسی
۱۰) تجرید رجال نجاشی
۱۱) حاشیه بر كفایه الاصول
۱۲) حاشیه بر نهایه شیخ طوسی
۱۳) حاشیه بر عروه الوثقی
۱۴) حواشی و مستدركات فهرست شیخ منتجب الدین رازی
۱۶) حواشی كتاب مبسوط
۱۷) رساله ای درباره سند صحیفه سجادیه
۱۸) اصلاح و مستدرك رجال طوسی
۱۹) بیوت الشیعه
۲۰) جامع احادیث الشیعه .
آن بزرگوار از سالهای زندگی در بروجرد همواره در اندیشه نگارش مجموعه ای بود كه فقیهان را در استنباط احكام یاری دهد و آنها را از مراجعه به كتابهای روایی متعدد بی نیاز سازد. چون به قم گام نهاد. و شاگردانی خبره تربیت كرد این اندیشه را با آنها در میان گذاشت و به یاری گروهی از آنان در مدت هشت سال اثر بیست جلدی(جامع احادیث الشیعه) را آماده چاپ ساخت .(۸)
فقیه یگانه جهان اسلام در كنار تلاشهای علمی و اجتماعی فراوان به پاسداری از میراث دانشوران پیشین نیز ارج می نهاد در فرصتهای گوناگون آثار علمی مخطوط و كمیاب را به چاپ می رساند. كتابخانه های كوچك و بزرگ بنیاد می نهاد و آثار دانشمندان را از این راه در اختیار جویندگان دانش می گذاشت . كتابخانه بزرگ آن فقیه نستوه در كنار مسجد اعظم قم نشانه توجه مرجع شیعه به این امر خدا پسندانه است .
● فصل سوگ
اندك اندك شوال ۱۳۸۰ ق . فرا رسید و بیماری بر پیكر مرجع نود و سه ساله جهان اسلام پنجه افكند. بیماری دشواری كه با دیگر رنجوریهای استاد فقیهان تفاوت داشت . در چنین روزهایی گروهی از ارادتمندان به عیادتش شتافتند. استاد، كه بسیار اندوهگین می نمود، سر بلند كرد و گفت : خلاصه عمر ما گذشت ما رفتیم و نتوانستیم چیزی برای خود از پیش بفرستیم و عمل با ارزشی انجام دهیم .
یكی از حاضران گفت : آقا، شما دیگر چرا؟ بحمدالله این همه آثار نیك از خود برجای نهاده اید شاگردان پرهیزگار تربیت كرده اید، كتابهای پر ارزش به رشته نگارش كشیده اید. مسجدها و كتابخانه ها ساخته اید. ما باید چنین سخنی بر زبان رانیم .
فقیه پارسای شیعه فرمود: خلص العمل فان الناقد بصیر بصیر. (باید كردارت را خالصانه برای خدا انجام دهی زیرا او به همه چیز بیناست و از انگیزه های بشر آگاه است ). این سخن حاضران را بسیار تحت تاءثیر قرار داد.(۹)
چند روز پس از این گفتگو پیكر استاد رنجورتر شد و سرانجام در سیزدهم شوال ۱۳۸۰ ه ـ.ق برابر با دهم فروردین ۱۳۴۰ ه ـ.ش ، برای همیشه چشم از جهان فرو بست و در مسجد اعظم قم ، كه خود بنیاد نهاده بود، به خاك سپرده شد.(۱۰)

پی‌نوشتها:
۱) علی دوانی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیّع آیهٔاللَّه بروجردی، ص ۱۸۵.
۲) همان، ص ۱۸۶.
۳) اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۹۴.
۴) علی دوانی، زندگانی آیهٔاللَّه بروجردی، نشر مطهّر، ص ۹۷؛ طبقات الرجال، ج ۱، ص ۱۵، مقدّمه.
۵) نهایهٔ التقریر، ج ۲، چاپ حكمت، قم، ص ۳.
۶) خاطره از استاد معظم حضرت آیه الله حرم پناهی دام ظله .
۷) زندگینامه آیه الله بروجردی ، ص ۹۴ ـ ۹۳.
۸) مجله نور علم ، شماره دوازده ، آبان ۱۳۶۴، ص ۸۷ ـ ۸۹.
۹ - ۱۰. مجله نور علم ، شماره ۱۲، آبان ۱۳۶۴، ص ۹۸- ۹۹ .

منبع : عرفان