منجی در ادیان

اندیشه تشكیل جامعه‌ای عاری از ظلم و ستم و تبعیض كه در آن معیارهای عالی معنوی و انسانی یا به عبارتی دموكراسی واقعی حاكم باشد، از دیرباز در ذهن بشر از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار بوده است. از زمانی كه افلاطون در آرای خویش مدینه فاضله را عنوان می‌كند، تا قرن‌ها بعد كه این اندیشه به صورت "یوتوپیا" یا شهر آرمانی در آثار نویسندگان و فلاسفه تجلی می‌نماید، می‌توان جلوه‌های گوناگونی از چنین تفكری را بازیافت.
به عبارتی، می‌توان به جرأت اذعان داشت بشر از آن هنگام كه ابتدایی‌ترین جوامع را تشكیل داد، همواره در درون خویش آرزومند جامعه‌ای آرمانی و به تبع آن شخصیتی بوده كه بتواند چنین جامعه‌ای را تشكیل دهد. این شخص در حقیقت همان منجی موعود است كه در ادیان و فرهنگ‌های اقوام و ملل مختلف با تلقی‌ها و نگرش‌های گوناگون به صورت‌های متنوعی معرفی شده است. در این نوشتار تلقی‌های مختلف اندیشه موعود ـ البته به جز آنچه در عقاید اسلامی مطرح است ـ را به اختصار بررسی و تبیین خواهیم كرد.
همان طور كه اشاره شد، منجی موعود و نجات‌بخش نزد اقوام و ملل مختلف با آیین‌ها و فرهنگ‌های كاملاً متفاوت، به اشكال و صورت‌های گوناگون و متنوعی مطرح شده است؛ اما جملگی در یك نكته متفق‌القول هستند كه نجات‌بخشی خواهد آمد و آنان را از یوغ بندگی جباران و ستمكاران و حاكمان زورگو می‌رهاند و جامعه‌ای پر از عدل و داد به وجود خواهد آورد. هندوها انتظار دهمین تجلی ویشنو یا كالكی را دارند؛ بودایی‌ها ظهور بودای پنجم را منتظرند؛ یهودیان به جز مسیح (ماشیح) نجات دهنده‌ای نمی‌شناسند؛ مسیحیان، فارقلیط را می‌طلبند كه عیسی مسیح مژده آمدنش را داده است؛ و بالاخره مسلمانان قائل به ظهور حضرت مهدی(ع) هستند.
البته چنین اندیشه‌ای مختص مكاتب و ادیان مذكور نیست، بلكه چنین روایاتی در اشكال مختلف، از قصص مذهبی گرفته تا اساطیر و افسانه‌ها، در میان همه اقوام متمدن و غیرمتمدن جهان و حتی قبایل بدوی وجود داشته و دارد.
مثلاً ژرمن‌ها معتقد بودند كه فاتحی از طوایف آنان قیام می‌کند و نژاد ژرمن را در جهان برتری می‌بخشد. نژاد اسلاو بر این باورند كه از مشرق زمین، یك نفر برمی‌خیزد و تمام قبایل اسلاو را متحد می‌کند و بر دنیا مسلط می‌گرداند. اهالی یوگسلاوی (صربستان) نیز در سرودهای حماسی خویش از شخصی به نام "ماركو كرالیه ویچ" نام می‌برند و انتظار ظهور وی را دارند. ساكنان جزایر انگلستان از دیرباز منتظر ظهورد "آرتور" هستند كه در جزیره "آوالون" سكونت دارد. بنابر عقیده ایشان وی روزی ظاهر می‌شود و نژاد "ساكسون" را در دنیا غالب می‌گرداند و سیادت جهان، نصیب آنها می‌گردد.
● منجی در دین یهود
در عهد عقیق، كتاب مقدس یهودیان، اشارات مكرری به نجات‌بخش آخر زمان شده است: كسی خواهد آمد تا جهان مطلوبی را كه همه خواستار آنند و سودایش را در سر می‌پرورانند، از نو بسازد؛ جهانی روشن و عاری از پلیدی‌ها كه در آن آدمی به همه آرزوها و امیال پاك انسانی برسد و كامیاب شود. در زبور داوود كه تحت عنوان مزامیر در عهد عتیق آمده، تقریباً در هر بخش از آن، اشاره به ظهور منجی و آخرالزمان، و نوید پیروزی صالحان بر شریران، و بالاخره تشكیل حكومت واحد جهانی و تبدیل ادیان و مذاهب گونان به دینی واحد و جهان‌شمول موجود است:
و او قوم تو را به عدالت داوری خواهد کرد و مساكین ترا به انصاف. آن گاه كوه‌ها برای قوم، سلامتی را بار خواهند آورد، وتل‌ها نیز در عدالت، مساكین قوم را دادرسی خواهد كرد، و فرزندان فقیر را نجات خواهد داد، و ظالمان را زبون خواهد ساخت...، در زمان او، صالحان خواهند شكفت و وفور سلامتی خواهد بود، مادامی كه ماه نیست نگردد. و او حكمفرمانی خواهد كرد از دریا تا دریا، و از نهر تا اقصای جهان.
به حضور وی، صحرانشینان گردن خواهند نهاد و دشمنان او خاك را خواهند لیسید... جمیع سلاطین او را تعظیم خواهند كرد و جمیع امت‌ها را بندگی خواهند نمود... بر مسكین و فقیر كرم خواهد فرمود، و جان‌های مساكین را نجات خواهد بخشید... نام او تا ابدالاباد باقی خواهد ماند؛ اسم او پیش آفتاب دوام خواهد كرد؛ آدمیان در او برای یكدیگر بركت خواهند خواست، و جمیع امت‌های زمین او را خوشحال خواهند خواند.
یهودیان معتقدند نجات دهنده آخرالزمان، مسیح (ماشیح) به معنای مسح شده خداوند است كه جهان مطلوب و درخشان آینده را می‌سازد. اكثر اندیشمندان یهود بر این باورند كه ظهور مسیح و فعالیت او برای بهبود وضع جهان و برقراری صلح و آرامش میان همه اقوام و تأمین خواست‌ها و نیازهای بشری، بخشی از نقشه‌های خداوند در آغاز آفرینش بوده است. بر اساس همین عقیده، لزوم وجود نجات‌بخش كه كسی جز مسیح نیست، پیش از آفرینش كائنات به ذهن خداوند خطور كرده است.
به اعتقاد همه یهودیان، نجات‌دهنده (مسیح) انسانی است همانند دیگران، اما برخوردار از جلوه و جبروت خدایی. او جهان را با نور خویش كه جلوه‌ای از نور خداست، روشن خواهد كرد. برخی ماشیح را همان داوود می‌دانند (هوشع ۵:۳) برخی دیگر، او را از خانواده داوود می‌شمارند. (مزامیر ۴۹:۱۸-۵۰) گروهی نیز می‌گویند خداوند در پایان جهان، داوود دیگری را برای نجات مردم می‌فرستد. (ارمیاه، ۹:۳۰)
در این زمینه، اندیشمندان آرای متفاوتی اظهار كرده‌اند كه گاه، یكدیگر را نقض می‌كنند؛ اما آنچه روشن است این است كه مسیح از خاندان داوود است كه در پایان جهان برای نوساختن جهان و نجات بشر ظهور خواهد كرد.
● منجی در مسیحیت
بنا بر اعتقاد مسیحیان نجات‌دهنده، فارقلیط به معنای تسلی دهنده و شفیع و مددكار است؛ اما در عهد جدید، مراد از آخرین نجات‌دهنده همان عیسی مسیح است كه بار دیگر زنده خواهد شد و جهان سراسر فساد و تباهی را نجات خواهد داد:
درباره قیامت مسیح پیش دیده گفت كه: نفس او در عالم اموات گذاشته نشود و جسد او فساد را نبیند. پس همان عیسی را خدا برخیزاند و همه ما شاهد بر آن هستیم.
همچنین مسیح نیز چون یك بار قربانی شد تا گناهان بسیاری را رفع نماید، بار دیگر بدون گناه برای كسانی كه منتظر اویند، ظاهر خواهد شد به جهت نجات.
البته ذكر این نكته مهم در این جا الزامی است كه در عهد جدید به جز عیسی مسیح، به موعود نجات‌بخش دیگری نیز اشاره شده است كه عیسی مسیح، وعده آمدنش را می‌دهد. وی "تسلی دهنده" دیگری است كه مسیح از خدا (پدر) برای امتش درخواست می‌كند و خدا او را اعطا می‌كند تا همیشه با ایشان باشد. جهان او را نمی‌بیند، ولی آنان كه به مسیح ایمان دارند، وی را باز می‌شناسند:
و من از پدر سئوال می‌كنم و تسلی دهنده‌ای دیگر به شما عطا خواهد كرد تا همیشه با شما باشد؛ یعنی روح راستی كه جهان نمی‌تواند او را قبول كند، زیرا كه او را نمی‌بیند و نمی‌شناسد؛ اما شما او را می‌شناسید، زیرا كه با شما می‌ماند و در شما خواهد بود.
او آن مسیحایی نیست كه امت موسی و یهودیان انتظارش را داشته و دارند. او بعد از عیسی مسیح و پس از رفتن وی خواهد آمد. او هدایت‌گر به همه راستی‌هاست و جهان را به عدالت و داوری ملزم خواهد کرد. از خود چیزی نمی‌گوید، بلكه از مسیح خبر می‌دهد و او را از خدا (پدر):
و من به شما راست می‌گویم كه رفتن من برای شما مفید است؛ زیرا اگر نروم، تسلی دهنده نزد شما نخواهد آمد، اما اگر بروم، او را نزد شما می‌فرستم. و چون او آید جهان را بر عدالت و داوری ملزم خواهد نمود... ولیكن چون او، یعنی روح راستی، آید، شما را به جمیع راستی هدایت خواهد كرد؛ زیرا كه او از خود تكلم نمی‌كند، بلكه به آنچه شنیده است، سخن خواهد گفت و از امور آینده به شما خبر خواهد داد. او مرا جلال خواهد داد؛ زیرا آنچه آنِ من است خواهد گرفت و به شما خبر خواهد داد.● موعود در آیین هندو
در آیین هندو، نجات‌بخشی موسوم به كالكی در پایان آخرین دوره زمانی از ادوار چهارگانه جهانی، یعنی كالی یوگه ظهور خواهد كرد. بنا بر تفكر هندویی، جهان از چهار دوره رو به انحطاط تشكیل شده است. در چهارمین دوره، یعنی عصر كالی، فساد و تباهی سراسر جهان را فرامی‌گیرد. زندگانی اجتماعی و معنوی به نازل‌ترین حد خود نزول می‌كند و موجبات زوال نهایی را فراهم می‌سازد.
در این عصر (كالی یوگه یا دوره انحطاط) كه بنا بر باورهای هندویی از نیمه شب بین ۱۷ و۱۸ ماه فوریه سال ۳۱۰۲ قبل از میلاد مسیح شروع شده، و ما اكنون در آن به سر می‌بریم، فقط به یك چهارم درمه (دین یا نظم كیهانی) عمل می‌شود و سه چهارمش به فراموشی سپرده شده است. مردمان این دوره گناهكار، ستیزه‌جو و چون گدایان، بداقبال و سزاوار اقبالی نیستند.
چیزهای بی‌ارزش را ارج می‌نهند، آزمندانه می‌خورند و در شهرهایی زندگی می‌كنند كه پر از دزدان است.
در پایان چنین دوران سیاهی، آخرین و دهمین تجلی (اوتاره) "ویشنو" موسوم به كالكی، سوار بر اسبی سفید و به هیئت انسان ظهور خواهد كرد. وی سراسر جهان را سواره و با شمشیری آخته و رخشان در می‌نوردد تا بدی و فساد را نابود كند. با نابود كردن جهان، شرایط برای آفرینشی نو مهیا می‌شود تا در مهایوگای آتی، دیگر بار عدالت و فضیلت ارزش یابند.
● موعود در آیین بودا
در آیین بودا، اندیشه منجی موعود با مفهوم "میتریه" ـ واژه‌ای سنسكریت به معنای مهربان ـ تبیین می‌شود. در الهیات بودایی، او را بودای پنجم و آخرین بودا از بودایان زمینی می‌دانند كه هنوز نیامده است، اما خواهد آمد تا همه انسان‌ها را نجات دهد. در نمادنگاری بودایی، او را به هیئت مردی نشسته كه آماده برخاستن است، نمایش می‌دهند تا نمادی باشد از آمادگی وی برای قیام!
روایات بودایی درباره شخصیت و چگونگی ظهور آخرین بودا یا منجی موعود، یعنی كسی كه خواهد آمد تا همگان را مژده رهایی دهد و آنها را از چرخه آهنین رجعت‌های مداوم به عالم نجات دهد، همداستان نیستند. در سنت مهایانه كه یكی از دو سنت یا مذهب اصلی بودایی است، توجه بیشتری به شخصیت میتریه شده است. در روایات مهایانه‌ای، شاكیه مونی ـ كه همان "گتمه" بودای مشهور است ـ چهارمین بودا و میتریه كه پس از او خواهد آمد، به عنوان بودای پنجم معرفی شده است. در حالی كه در برخی روایات بودایی، گتمه بودای هفتم است و بوداسف در آینده و به عنوان آخرین بودا ظهور خواهد كرد.
درباره زندگی و سرنوشت مقدر میتریه نیز به عنوان آخرین بودا اختلاف وجود دارد. در "كانون پالی" (منبع اصلی اطلاعات ما از آیین بودای اولیه) اهمیت چندانی به وی نداده‌اند و تنها در یك سوره (سوره چكه وتی سیهه ناده) از این مجموعه نام او را برده‌اند.
اما از آثار غیر كانونی (غیر مقدس) دو اثر به این آموزه اختصاص یافته است.
● منجی در دین زرتشت
برخلاف دیگر ادیان كه معمولاً منتظر یك موعود نجات‌بخش‌ هستند، زرتشتیان منتظر سه موعودند كه هر یك از آنها به فاصله هزار سال از دیگری ظهور خواهد كرد.
قبل از پرداختن به مسئله سه موعود، اشاره‌ای گذرا به بحث ادوار جهانی یا سال كیهانی در آیین زرتشت می‌کنیم كه ظهور این موعودهای سه‌گانه در چنین چارچوبی جای داده شده است. البته باید یادآور شویم كه متن‌های زرتشتی درباره این كه سال كیهانی از چند هزاره تشكیل می‌شود، هم‌سخن نیستند.
پاره‌ای می‌گویند از نه هزاره و برخی این دوره جهانی را به مناسبت دوازده برج سال طبیعی و دوازده نشان منطقه‌البروج متشكل از دوازده هزاره می‌دانند. قرائنی نیز حكایت می‌كند رقم اصلی شش هزار سال بوده و بتدریج به نه هزار سال و دوازده هزار سال افزایش یافته است.
در سه هزاره اول اهورا مزدا عالم فروهر، یعنی عالم روحانی را بیافرید كه عصر مینوی جهان بوده است. در سه هزاره دوم از روی صور عالم روحانی جهان جسمانی خلقت یافت. در این دوره امور جهان و زندگی مردمان فارغ از گزند و آسیب بود و به همین جهت، عصر طلایی تاریخ دینی مزدیسنان نامیده می‌شود. سه هزاره سوم دوران شهریاری شهریاران و خلقت بشر و طغیان و تسلط اهریمن است. زرتشت درست در آغاز هزاره اول از دوران چهارم زاده شد؛ هنگامی كه بنا بر سنت دوران واپسین از چهار دوره عمر جهان بود.
به موجب روایات زرتشتی و بنا به یشت نوزدهم، در آخرالزمان از زرتشت سه پسر متولد می‌شود که با نام عمومی سوشیانس خوانده می‌شوند. این نام به خصوص برای تعیین آخرین موعود تخصیص یافته و او آخرین مخلوق اهورا مزدا خواهد بود. كلمه سوشیانس كه از ریشه سو(Sav Su) به معنی سود و سودمند است، در اوستا به شکل سئوشیانت آمده و در پهلوی به اشكال گوناگونی چون: سوشیانت، سوشانس، سوسیوش، و سیوسوش آمده است. در فروردین یشت، بند ۱۲۹ در معنی سوشیانت چنین آمده است: او را از این جهت سوشیانت خوانند كه او به جهان مادی سود خواهد بخشید.
این كلمه چندین بار در گاتاها برای شخص زرتشت به كار رفته و پیامبر خود را سوشیانت خوانده؛ یعنی كسی كه از وجودش سود و نفع برمی‌خیزد و سود رساننده است. (یسنا، ۱۱:۴۵، ۹:۴۸، ۲:۵۳) همچنین چند بار دیگر در سرودها، این واژه‌ به صورت جمع آمده و زرتشت، خود و یارانش را سود رسانندگان معرفی كرده است. (یسنا، ۱۳:۳۴، ۳:۴۶، ۱۲:۴۸) در سایر قسمت‌های اوستا نیز غالباً سوشیانس‌ها به صورت جمع آمده و منظور از آنها، پیشوایان و جانشینان زرتشت است كه در تبلیغ دین كوشا هستند و مردم را به راه راست هدایت می‌كنند. در یسنا (۵:۲۴) از سوشیانس‌ها با عنوان نوكنندگان جهان و مردانی كه هنوز متولد نشده‌اند، یاد می‌شود:
ستایش و نیایش و خشنودی و آفرین با فروهرهای همه پاكان؛ آن پاكانی كه مرده‌اند و آن پاكانی كه زنده‌اند و آن مردانی كه هنوز زاییده نشده، سوشیانت‌های نوكننده هستند.
اما عمده مطالب درباره سوشیانس‌ها در یشت‌های سیزدهم و بویژه نوزدهم آمده است. در یشت ۱۹، بند ۸۸ به بعد، درباره ظهور سوشیانس در آخرالزمان و نو شدن گیتی و سپری شدن جهان چنین آمده است:
فر كیانی نیرومند مزدا آفریده را ما می‌ستاییم؛ (آن فر) بسیار ستوده زبردست، پرهیزگار، كارگر چست را كه برتر از سایر آفریدگان است؛ كه به سوشیانت پیروزمند و به سایر دوستانش تعلق خواهد داشت. در هنگامی كه گیتی را نو سازد؛ (یك گیتی) پیر نشدنی، نمردنی، نگندیدی، نپوشیدنی، جاودان بالنده و كامروا. در آن هنگامی كه مردگان دگر باره برخیزند و به زندگان بی‌مرگی روی كند. پس آن گاه او (سوشیانت) به در آید و جهان را به آرزوی خود تازه كند.
پس جهانی كه فرمانبردار راستی است، فناناپذیر گردد. دروغ دگر باره به همان جایی رانده شود كه از آن جا برای آسیب رساندن به راستی‌پرستان و نژاد و هستی وی آمده بود. تباهكار نابود خواهد گردید؛ فریفتار رانده خواهد شد.
بر اساس روایات پهلوی، نطفه زرتشت در دریاچه هامون، [كیانسیه یا كسه اُیه] قرار دارد. در آخرین هزاره از عمر جهان (هزاره دوازدهم) سه دوشیزه از این نطفه بارور می‌شوند و سه موعود مزدیسنان را می‌زایند.
در یشت سیزدهم، بندهای ۱۲۸ و ۱۲۹ مهم و قابل توجه هستند. در بند ۱۲۸ مجموعاً از نه پارسا – كه شش تن از آن‌ها یاران سوشیانس و سه تن دیگر موعودهای آینده‌اند- یاد شده و فر وشی‌شان ستوده شده است. این سه تن در اصل همان سه پسر آینده زرتشت یا موعودهای نجات‌بخش هستند كه در هزاره آخر عمر جهان به فاصله هزار سال از یکدیگر ظهور خواهند كرد. این سه تن عبارتند از:
۱.اوخشیت ارته، یعنی پروراننده قانون مقدس (نیرو دهنده و روا كننده قانون دین و داد زرتشت). امروزه این نام را اوشیدر یا هوشیدر گویند، و در كتب پهلوی به صورت خوشیتدر یا اوشیتر آمده است. گاه كلمه بامی را به آن افزوده، هوشیدر بامی می‌گویند كه به معنی هوشیدر درخشان است.
۲. اوخشیت نمه، یا اوخشیت نمنگه، یعنی پرواننده نماز و نیایش. امروزه آن را اوشیدر ماه یا هوشیدر ماه می‌گویند، ولی در كتب پهلوی به صورت خورشیتماه و اوشیترماه ضبط شده است.
۳. آستوت ارته، یعنی كسی كه مظهر و پیكر قانون مقدس است. در خود اوستا نیز به معنی لفظی این كلمه اشاره شده و در بند ۱۲۹، یشت سیزدهم، می‌خوانیم:
كسی كه سوشیانت پیروزگر نامیده خواهد شد و استوت ارته نامیده خواهد شد. از این جهت سوشیانت، برای این كه او به سراسر جهان مادی سود خواهد بخشید؛ از این جهت استوت ارته، برای این كه او آنچه را جسم و جانی است، پیكر فناناپذیر خواهد بخشید، از برای مقاومت كردن بر ضد دروغ جنس دو پا (بشر)، از برای مقاومت كردن در ستیزه‌ای كه از طرف پاكدینان برانگیخته شده باشد.
و این استوت ارته همان سوشیانس، یعنی سومین و آخرین موعود در آیین مزدیسناست. چنان كه اشارت رفت، این سه برادر از پشت و نطفه زرتشت، پیامبر ایران هستند. بنابر سنت نطفه زرتشت را ایزد نویوسنگ برگرفت و به فرشته آب (ناهید) سپرد كه آن را در دریاچه كیانسیه (هامون) حفظ كرد.

منبع : موسسه گفتگوی ادیان