رمز ماندگاری قالی کرمان

استان کرمان یکی از استان های مستعد در تولید صنایع دستی از جمله فرش است که از شهرتی جهانی برخوردار است و موتیف های بسیار ریز و ماندگار در بافت قالی کرمان موجب ماندگاری و ارزش آن شده است.
کرمان استانی واقع در مناطق مرکزی و خشک ایران، هر چند سلسله کوه هایی به نسبت بلند در سمت شمال غربی خود دارد ولی هیچ رودخانه پرآبی در آن جاری نیست همین کمبود آب و مناطق لم یزرع کوهستانی و شن زارهای این سامان، سبب شده است تا بیشتر اهالی این منطقه به جای کشت و زرع، به هنر و صنعت قالیبافی روی آورند.
این ناحیه از ایران از دیرباز یکی از مراکز مهم فرشبافی کشور ما به شمار می رفته و تاریخ فرشبافی کرمان به قرن ها پیش و قبل از دوران صفویه می رسد.
قطعه ای از یک تخته فرش بافته شده در این شهر که در موزه حضرت امام رضا علیه السلام در مشهد نگهداری می شود بر سابقه ای لااقل در حد ۵۰۰ سال بافندگی در زمینه فرش های گره دار کرمان شهادت می دهد.
در روند تاریخی قالیبافی کرمان می توان نقاط اوج و حضیض را سراغ گرفت به گفته کارشناسان هنر قالیبافی کرمان نقطه اوج خود را در زمان صفویه و مرحله حضیض خود را در اوایل دوره قاجاریه، یعنی زمانی که آقا محمد خان قاجار به لحاظ مساعدت اهالی کرمان با لطفعلی خان، دست به کشتار هولناک اهالی آن زد، سپری کرده است.بنابراین، به احتمال قریب به یقین هنر فرشبافی در کرمان، از زمان صفویه و با حمایت آنان در این منطقه نضج گرفته چرا که، اسکندر خان منشی، مؤلف عالم آرای صفوی و منشی شاه عباس، در این کتاب به قالی کرمان اشاره دارد و شاردن نیز که در سال های ۱۶۶۶ و ۱۶۷۲ میلادی به ایران مسافرت کرده، این موضوع را تأیید کرده است.
اما با تمامی اینها از منابع و آثار تاریخی چنین بر می آید که عمده آثار این دوره کرمان منسوجات بوده است نه قالی. به طوری که تا اواسط دوره قاجار، کرمان یکی از مهم ترین و بزرگترین مراکز تولید انواع منسوجات به خصوص پارچه های ابریشمی بوده است که از مهم ترین آنها شال های پشمی و پارچه های ساده کرباس و پته های زیبا را می توان نام برد.
شروع انقلاب صنعتی و ورود انواع پارچه های نساجی و ماشینی، که منجر به کاهش تولید انواع منسوجات دستی شد، عامل اصلی گرایش به هنر قالیبافی کرمان است.
در واقع دوران بعد از انقلاب صنعتی اروپا، یکی از پر رونق ترین ادوار قالیبافی کرمان است.
حرفه قالیبافی در کرمان بطور جدی از قرن نوزدهم میلادی به همت تجار تبریزی شکل گرفت. آنان چون میزان تولیدات این منطقه را برای صدور به کشورهای اروپایی از طریق تبریز و ترکیه کافی نمی دانستند با ایجاد کارگاه های متعدد، آغازگر دوره ای درخشان از هنر قالیبافی این منطقه بودند.
در اواخر دوره قاجاریه شرکت های خارجی و برخی از افراد محلی نقش حمایت کنندگی تجار تبریزی را عهده دار می شوند. این شرکت ها خود مستقلا شروع به تولید فرش و به دنبال آن ترسیم نقشه های قالی کردند.
در همان زمان در حدود ۱۵۰ طراح در فرش کرمان کار می کردند که برخی برای شرکت های مذکور و برخی بطور مستقل به کار نقشه کشی فرش مشغول بودند.
بعدها به علت وقوع جنگ جهانی اول، بحران های اقتصادی سال ۱۹۲۹ میلادی و کسادی ناگهانی در بازارهای خارجی موجب توقف سفارشات خارجی شد و این امر رفته رفته کار قالیبافی کرمان را کند کرد.
باوجود رفع بحران در کشورهای اروپایی و آمریکا، شرکت های خارجی دیگر به اهداف گذشته شان تمایلی نشان ندادند. گرچه فرشبافی در کرمان دیگر آن رونق گذشته را نیافت، لیکن مردم قانع کرمان به حفظ دستاوردهای گذشته همت گماشتند و ویژگی های خاص این حرفه را حفظ کردند.
با تمامی این افت و خیزها امروزه نام کرمان با قالی آن مترادف است و فرش هایی که در این منطقه بافته شده زینت بخش موزه های معتبر جهان است.
هنوز تمیزی و لطافت اجناس با نام قالی کرمان در ذهن اشخاص تداعی می کند.اغلب قالی های کرمان از نوع خاص سه پود است. به عبارتی بین رج های بافت، سه پود دیده می شود که اولی و سومی ضخیم و دومی نازک است. البته قالی های
دو پود ،پوداول ضخیم و پود دوم نازک نیز به طور پراکنده دیده می شوند.در محدوده جغرافیایی کرمان هر دو نوع گره قالی ایران کاربرد دارد در منطقه شهری باف کرمان، گره مورد استفاده گره فارسی است که در بافت قالی های ظریف بکار می رود و در مناطق روستایی باف، هم گره فارسی و هم گره ترکی رایج است از طرفی دیگر گره های جفتی و در دهه های اخیر بی گره بافی (کمانش) هم در کرمان رایج شده است.
این نوع بافت های تقلبی در فرش های جدید بافت کرمان و بی سلیقگی برخی از بافندگانی که فرش های کم دوام با حاشیه ای کج و موج دار و شیرازه های زشت به بازار می فرستند موجب عقب افتادگی فرش خوش سابقه کرمان در بازارهای بین المللی شده است.
مواد اولیه مصرفی در فرش های کرمان چون بیشتر مناطق فرشبافی است و استفاده از پشم برای پرز و نخ پنبه ای برای تار و پود فرش رایج است برای پرزها از پشم محلی استفاده می کنند که با دوام و دارای حالت ابریشمی بوده است ولی از آنجایی که تقاضا رو به افزایش رفته، آنها به پشم هایی که از خراسان و یا کرمانشاه وارد می شده و یا به پشم های خشک تر تبریز توسل جسته اند.
در حال حاضر، در کرمان از دارهای عمودی (ایستاده) استفاده می شود که البته این دارهای عمودی از نوع چرخان است و تنها در مناطق عشایری این استان است که دارهای افقی (خوابیده) به کار می روند. رجشمار فرش ها نیز متغیر و از ۳۵ تا ۸۰ رج است.بطور کلی آنچه موجب شهرت طرح ها و نقوش کرمان شده است، استفاده از موتیف های بسیار ریز که به صورت گسترده در زمینه قالی پخش شده اند و یک طرح پرکار را بوجود آورده اند.درباره طرح های رایج امروزی در کرمان نویسندگان کتاب های مقدمه ای بر شناخت قالی ایران و فرشنامه ایران معتقدند که این طرح ها عبارتند از: طرح های خوشه انگوری، سبزی کار چمنی، گلدانی و درختی، ستونی ۳۳ پل، برگ چغندری، قاب قرآنی، بته جقه ای، لچک ترنج کف ساده و همچنین نقشه های گل فرنگ و گوبلن و یا نقشه های شکارگاه و افشان، بازوبندی، خشتی و ...
نکته قابل عنوان دیگر این است که طراحان کرمانی از نقوش گل و برگ و درخت استفاده کرده و می کنند و بسیاری از صاحب نظران معتقدند که شرایط اقلیمی و محیط کویری کرمان سبب شده تا طراح کرمانی با به تصویر کشیدن گل ها و گیاه ها، کمبود آنان را در ذهن خود جبران سازد.

منبع : روزنامه ایران