علل و عوامل رویگردانی از انقلاب

در مقاله حاضر نویسنده با تحلیل علل و عوامل گرایش مردم به ایجاد انقلاب و اصلاحات، به بررسی انگیزه ها و زمینه های رویگردانی آنان از انقلاب و نیز نقش محافظه کاران در مخالفت با اصلاحات درخواستی مردم و همچنین به تبیین اصولگرایی اصلاح طلبی از دیدگاه قرآن پرداخته است که اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم.
قرآن به عنوان راهنمای زندگی به همه ابعاد آن توجه داشته و امری را که در تکامل انسان و پیشرفت و ترقی جامعه و جهان مفید و ضروری است نادیده نگرفته است از این رو به مسئله رخدادها و پدیده های اجتماعی توجه داشته و به تحلیل و تجزیه آن پرداخته و در همه آن ها افزون بر توصیف و تبیین به توصیه نیز اقدام کرده است.
یکی از مسائل مهم حوزه اجتماعی، مسئله انقلاب و تحولات و تحرکات عظیم و بنیان افکنی است که در جامعه رخ می دهد. پدیده انقلاب، زمانی رخ می دهد که جامعه تحت فشار شدیدی قرار گرفته باشد و تنها راه رهایی از آن را نادیده گرفتن همه علایق پیشین می یابد. از این رو انقلاب را امری ساخت شکن و ساختارشکن توصیف کرده اند. ساخت شکنی آن به این معناست که همه سازه ها و مواد پیشین را زیر و رو می کند و همه سازه ها را بی توجه به شکل و شمایل آن درهم می شکند و از میان برمی دارد. ساختارشکنی آن نیز به معنای نادیده گرفته شکل و شمایل آن است. درحقیقت ساخت شکنی به مواد و محتوا توجه دارد و ساختارشکنی به معنای از میان بردن شکل و طرح مهندسی آن است. بر این اساس انقلاب های جامع وکامل، انقلاب هایی هستند که در عقاید، افکار، فرهنگ، سیاست و اجتماع و نیز روش ها و شیوه ها، تغییرات اساسی ایجاد می کنند.
● رویکرد قرآن به انقلاب
قرآن به این پدیده اجتماعی به دو شکل توجه دارد؛ گاه در بیان حرکت های پیامبران که در ایجاد انقلاب و تحولات بنیادین، نقش اساسی داشته اند، با اشاره به شیوه فعالیت های آنان و نقد شیوه های مخالفان و ضدانقلابیون که در برابر پیامبران قرار می گرفتند، به تحلیل عناصر و مولفه های اصلی و اساسی می پردازد و نشان می دهد که چگونه انقلابی شکل می گیرد و تحت تأثیر چه علل و عوامل می تواند موفق شود و به اهداف مشخص خود دست یابد و در برابر ضدانقلاب ها چگونه عمل می کنند و از چه ساز و کارها و ابزارهایی برای مقاومت بهره می برند.
گاه دیگر به تحلیل محتوای انقلاب و عناصر اصلی آن پرداخته و اهداف و ضرورت های آن را بیان می کند. درحقیقت در برخی از موارد با توجه به شیوه گزارش گری رخدادها به تحلیل می پردازد و گاه دیگر تنها به عناصر و محتوا و اهداف انقلاب می پردازد و اشاره ای به نمونه های تاریخی آن ندارد.
در تحلیل علل و عوامل گرایش و واگرایی به انقلاب نیز به هر دو شیوه تحلیل توجه دارد. آن چه در این نوشتار مورد نظر و توجه است، بازخوانی تحلیل قرآن از علل و عوامل رویگردانی و یا واگرایی از انقلاب است. به سخن دیگر چه علل و عواملی موجب می شود که مردم به انقلاب روی آورند و با همه وابستگی ها و دلبستگی ها به سنت ها و آداب و عقاید که جامعه، به آنها شکل و محتوا بخشیده- و انسجام و اتحاد را در میان ایشان پدید آورده است- از آن روی برمی گردانند و به جای محافظت بر سنت ها و آداب و عقاید، آنها را به دور می افکنند و سازه ها و ساختارهای اجتماعی را از هم می گسلند؟ و نیز چه علل و عواملی موجب می شود تا همان مردم از انقلاب و دگرگونی در ساخت ها و ساختارهای اجتماعی دست می شویند؟ به دیگر سخن علل مشروعیت یابی انقلاب از سوی مردم و علل و عوامل مشروعیت زدایی از آن چیست؟
● علل و عوامل گرایش به انقلاب و اصلاحات
هر انقلاب با علل و عوامل متعددی شکل می گیرد. بی گمان ناکارآمدی ساخت ها و سازه ها و ساختارهای بالفعل جامعه برای دست یابی مردم به اهداف اجتماعی که جامعه را شکل بخشیده، از عناصر و مولفه های اصلی هر انقلابی است.
انقلاب زمانی صورت می گیرد که جامعه تحت فشار شدید قرار گیرد از آن جایی که جامعه برای دست یابی به اهداف مشخصی چون امنیت و آسایش و آرامش شکل می گیرد و سنت ها و قوانین و عقاید آن را همین امور شکل می بخشد هرگاه مردم احساس کنند که ساخت ها و ساختارهای کنونی ناتوان از رسیدن به آن اهداف است به شکلی می کوشند تا آن را دگرگون سازند. اصلاحات شکل آرام این تحولات و بازسازی دم به دم در ساخت ها و مواد و محتوا و ساختارها و سازوکارهاست. از این رو اصلاحات امری دایمی است؛ زیرا تغییرات اجتماعی نیز دایمی است و هیچ جامعه ای را نمی توان ثابت به این معنا یافت.
تغییرات به طور طبیعی یعنی نیازها، و مطالبات جدید همواره در جامعه وجود دارد و زمانی نیست که جامعه نیازهای جدیدی را ایجاد نکند و مطالبات تازه ای نداشته باشد. این امر به معنای اصلاحات دایمی و همیشگی برای همراهی ساخت ها و ساختارها با نیازهای نوشونده است.
● محافظه کاران، مخالفان انقلاب
اما در هر جامعه ای کسانی هستند که در ساخت قدرت قرار دارند و ساختارهای موجود و حتی ساخت کنونی را برای خویش مفید و سازنده می یابند. اصولا محافظه کاران کسانی هستند که در قدرت و آسایش و آرامش هستند و وضعیت و ساخت و ساختارهای موجود اجتماعی موجب شده تا آنان در موقعیت کنونی قرار گیرند. از این رو دشمنان هر اصلاح و دگرگونی آرام همواره مترفان و اشراف و طبقات عالی اجتماعی بوده اند. در تحلیل قرآن از مترفان و اهل قدرت و زر و زور به عنوان دشمنان اصلاحات و انقلاب های پیامبران سخن به میان آمده است.
محافظه کاران کسانی هستند که از موقعیت ثابت خویش بهترین بهره را گرفته اند و هرگونه ساخت و ساختار اصلاحی به معنای از دست رفتن بخشی از قدرت و زر و زور ایشان است. از این رو با اصلاحات آرام در هر بخش از عقاید و افکار و رفتار و سازوکارها و آرایش های اجتماعی مخالفت می ورزند.
در برابر، کسانی که در حوزه قدرت نقشی ندارند و یا اهل زر و زور نیستند، خواهان اصلاحات دایمی برای دست یابی آرام به مطالبات خویش و برآوردن نیازهای نوشونده می شوند. این گروه که اکثریت جامعه را دربرمی گیرد همواره خواهان اصلاحات در بخش های مختلف و لایه های متعدد اجتماعی هستند. از این رو مصلحان همواره کسانی بوده اند که از وضعیت موجود به جهت عدم برآوردن نیازهای جامعه ناراضی و ناخشنود بودند.
● نحوه شکل گیری انقلاب
زمانی که مطالبات افزایش یابد و به خواسته ها و نیازها پاسخی در فرآیند اصلاحات دایمی و روزمره داده نشود و فشار از سوی طبقات ممتاز و محافظه کار افزایش یابد، افزایش فشار از سوی محافظه کاران و اهل قدرت و زر و زور از سویی و افزایش خواسته از سوی دیگر موجب می شود تا انقلاب ها شکل گیرد. انقلاب ها به طور طبیعی زمان طولانی را می طلبد؛ زیرا می بایست زمانی بس دراز بگذرد تا عقاید و سنت ها و روش ها و سازوکارها به گونه ای شود که دیگر نتواند پاسخ گوی نیازها باشد. اگر در یک مدت طولانی، سنت و باوری که پیش از این مفید و سازنده و برآورنده حاجات و نیازهای اجتماعی بود دست نخورده بماند و با فشار محافظه کاران همان سنت ها حفظ شود در این صورت است که مردم خواهان تغییر و محافظه کاران حافظ سنت می شوند و می کوشند تا آن را نگه دارند. عدم توجه اصلاحات آرام و دایمی از سوی محافظه کاران و افزایش ناکارآمدی نظام و ساخت و ساختار کنونی جامعه و فشارها موجب می شود که ناگهان جامعه منفجر شود و خواهان بازسازی اساسی در همه حوزه های عقایدی و فرهنگی و فکری و سنت ها و ساز و کارهای قانونی شود.
این گونه است که همان سنت ها و عقاید نخست که از کارآیی بسیار برخوردار بوده و به همین سبب مشروعیت یافته بود اکنون به سبب ناکارآمدی، از مشروعیت می افتد و انقلاب همه آن ها را به دور می ریزد.
بنابراین می توان میان اصلاحات و انقلاب و نیز محافظه کاری و افزایش نیازهای روزمره و هم چنین مشروعیت یابی و مشروعیت زدایی از نظام اجتماعی و سیاسی ارتباط تنگاتنگی یافت.
بر این اساس می توان گفت علت اساسی انقلاب عدم کارآمدی مجموعه نظام های فکری و فرهنگی و قانونی و سیاسی و اجتماعی و مانند آن است که در طول زمانی بلند ناکارآمد شده و توانایی پاسخ به نیازها و اهداف جامعه را ندارد. فشارهای طبقات بالای جامعه که گرایش به محافظه کاری دارند و خواسته های طبیعی طبقات و لایه های پایین موجب می شود که انقلاب ایجاد شود.
باتوجه به این تحلیل باید گفت که اصلاح گرایی در حوزه محافظه کاران و طبقات صاحب قدرت و زر و زور به شکلی می تواند طنز و فکاهی باشد مگر آن که برای حفظ قدرت و موقعیت انجام شود چنان که هرگز از سوی طبقات محافظه کار اجتماعی، انقلابی انجام نمی شود. از این رو انقلابی ها و به تعبیر قرآن مؤمنان همواره کسانی بودند که ازنظر محافظه کاران و طبقات ممتاز اجتماعی اراذل بودند. این تعبیر در قرآن به صراحت آمده است که همراهان پیامبران درنظر طبقات ممتاز و اشراف ارذال و اوباش بودند و مردمانی از طبقات پست جامعه را شکل می دادند که خواسته ها و نیازهای آنان براساس ساخت و ساختارهای کنونی جامعه پاسخ داده نمی شد و یا پاسخ های درست و روشنی دریافت نمی کردند.
● علل و عوامل واگرایی از انقلاب
برخلاف آن چه که در علل و عوامل گرایش به انقلاب و اصلاحات بیان شد، علل و عوامل واگرایی به گونه ای است که نمی توان نقش طبقات ممتاز و اشراف و زورمدار و زرمداران را نادیده گرفت. بنابراین در این بخش به تحلیل هر دو دسته علل واگرایی پرداخته می شود.
● ناکارآمدی انقلاب و مشروعیت زدایی
هر انقلابی به جهت ناکارآمدی ساخت ها و ساختارهای اجتماعی موجود پدید می آید و جوامع از آن رو قیام و انقلاب می کنند که اصلاحاتی صورت نگرفته و یا اصلاحات، ناقص و نادرست بوده و نتوانسته خواسته های مشروع و منطقی جامعه را پاسخ دهد.
اصولاً هر جامعه ای به این دلیل شکل می گیرد که بسیاری از نیازها و خواسته های افراد و گروهها را به تنهایی نمی تواند پاسخ دهد از این رو با هم گرایی می کوشند تا هدف مشخصی را برآورده سازند. این اهداف به طور کلی شامل امنیت و آسایش و آرامش می شود.
در تعریفی که از سعادت داده می شود عنصر آسایش و آرامش، اصلی و اساسی است. هر یک از آسایش و آرامش، مؤلفه ها و عناصری دارد که می تواند از عدالت و انصاف و حسن سیرت دولتمردان و آزادی و مانند آن شکل بگیرد. در حقیقت هر آن چه آسایش و آرامش را فراهم می آورد می تواند بخشی از خواسته ها باشد که به جهت گرایش طبیعی انسان به اولویت بندی این خواسته ها به شکل پدیده و مطالبات روزمره نمودار می شود. با این همه، خواست اساسی همان آسایش و آرامش یعنی خوشبختی است. اگر هر ساخت و یا ساختاری نتواند به این مطالبات پاسخ دهد و یا اهداف را برآورده سازد همان گونه که مشروعیت یافته از مشروعیت می افتد. بنابراین می بایست از مهم ترین علل و عوامل واگرایی و رویگردانی از یک انقلاب را در ناکارآمدی آن جست وجو کرد. اگر مردم برای دست یابی به اهدافی خاص انقلاب کردند می بایست ساخت و ساختار جدید آنان را برآورده سازد و اگر در این کار ناتوان و ناکارآمد شد از مشروعیت می افتد و مردم یا خواستار بازگشت به ساختار پیشین می شوند که کم تر است و یا این که در جست وجوی ساختار دیگر و بهتر دست به اصلاحات می زنند و یا انقلابی دیگر را ایجاد می کنند که این نیز به جهت سرخوردگی از انقلاب پیشین، کم است و یا این که منفعل می شوند و از حضور اجتماعی خودداری می کنند.
بنابراین بهترین حالتی که می توان تصور کرد اصلاحات است که امری طبیعی است و نمی توان آن را رویگردانی از انقلاب دانست. در این شکل مردم می کوشند تا همان ساخت و ساختار جدید را باتوجه به نیازهای نوشونده به طور دایم بازسازی کنند که در حقیقت سیر تکاملی انقلاب به شمار می آید و از این روست که در تحلیل حرکت امام حسین(ع) سخن از رویگردانی از انقلاب پیامبر(ص) نیست بلکه سخن از اصلاحات در امت جد خویش است. در حقیقت وی می کوشد تا دین و انقلاب اسلامی را حفظ کند و تنها با تغییر در حوزه امت و جامعه ای که پیامبر ساخته، آن را به سوی تکامل و پیشرفت و برآوردن خواسته های جدید سوق دهد. اصلاحات حسینی بهترین گزینه برای مردمی است که انقلاب را دوست می دارند و به ساخت و ساختارهای آن وفادارند و تنها می کوشند تا با اصلاحات دایمی، اصل و عناصر اصلی دین و انقلاب را حفظ کنند و آن را با نیازهای نوشونده هماهنگ کنند. این هماهنگی ها امری طبیعی در حوزه ساختارها و سازوکارهاست نه در محتوا و اصول اساسی آن. بنابراین اصلاح گری را نمی توان رویگردانی از انقلاب برشمرد.
● مردم، اصلاح طلبان واقعی
هدف اصلاح گران واقعی امروز جامعه ما برخلاف مدعیان دروغین آن، هدایت انقلاب برای حفظ مشروعیت آن و بازسازی دایمی برای حفظ آن می باشد که خود از آن به اصولگرایی اصلاح طلبی تعبیر می کنند. به این معنا که آنان پای بند به اصول اساسی انقلاب و دین هستند و لکن در ساختارها و سازوکارها براساس نیازهای روزمره، خواهان اصلاحات دایمی می باشند.
از این رو اصلاح طلبان واقعی، همان توده های مردم انقلابی هستند که خواهان بر آوردن نیازهای نوشونده خویش براساس همان اصولی است که در انقلاب بدان مشروعیت بخشیده اند اگر با یکایک مردم سخن بگویید می گویند که انقلاب را دوست دارند و به اصول آن پای بند می باشند و در همان حال خواهان تغییراتی هستند که امام حسین(ع) از آن به اصلاحات در امت جد تعبیر می کند. به این معنا که برخی از ساختارها به درستی تعریف نشده و ساز و کارها ناکارآمد و ناتوان است .در این میان برخی از افراد با سوءاستفاده از انقلاب، خود را به قدرت چسبانده و خواهان حفظ همه ساختارهای کنونی برای حفظ قدرت خویش حتی با شکست اصول انقلاب و از دست رفتن همه دستاوردهای آن می باشند. این ها همان کسانی هستند که با اصلاحات مطلوب مردم و رهبری مخالفت می ورزند و انقلاب و اصلاحات را به شکست می کشانند.
● محافظه کاران جدید، عامل رویگردانی مردم از انقلاب
بنابراین از علل مهم رویگردانی شمار اندک از مردم از اصل انقلاب می تواند محافظه کاران جدید باشد. محافظه کاران جدید کسانی هستند که در انقلاب به مناصب و قدرتی دست یافته اند و مخالف هرگونه اصلاحات طبیعی می باشند و فشارهای مضاعفی را بر رهبری و مردم وارد می سازند. اینان با این شیوه برخی از مردم را از اصل انقلاب دور می سازند و اصول اساسی آن را زیرسؤال می برند و می کوشند ناکارآمدی آن را به شکلی دیگر نشان دهند. بنابراین محافظه کاران جدید همان دشمنان اصلی انقلاب اسلامی هستند.
● منافقان، دشمنان ضد انقلاب
قرآن علت دیگری را برای رویگردانی بیان می کند که می توان آن را یکی از علل واقعی برشمرد. درهر جامعه ای افرادی هستند که از انقلاب سودی نبرده اند و قدرتی را از دست داده اند و امتیازی از کف ایشان بیرون رفته است. اینان برای اینکه انقلاب را تضعیف کنند به اشکال مختلف رفتار می کنند که نمایشی از رویگردانی از انقلاب است. بارها کسانی را دیده اید که درجریان انقلاب به مسئولیت کوچک و بزرگ دست می یابند و روز دیگر همین افراد به شکل ضدانقلاب خود را معرفی می کنند و حتی به دشمن پناهنده می شوند. اینان کسانی هستند که براساس یک برنامه ریزی حساب شده عمل می کنند. قرآن از این افراد به منافقان یاد می کند. البته منافقان لایه های مختلفی دارند. یکی از لایه های ایشان اینگونه عمل می کند که روزی خود را انقلابی معرفی می کند و روز دیگر و درشرایطی که به نظر تاثیرگذار است همه انقلاب را زیرسؤال می برد. قرآن در این باره می گوید کسانی هستند که می گویند انقلابی شده ایم و فردای دیگر خود را از انقلاب بری می شمارند. به این معنا که روزی اعلام می کنند ایمان آورده ایم و فردای دیگرمی گویند ما کافر شده ایم و از اصول انقلابی برائت می جوییم.
● جنگ روانی نخبگان جامعه
البته قرآن توضیح می دهد که این افراد به دستور برخی از اربابان خویش این گونه عمل می کنند؛ زیرا اربابان ایشان به آنان یاد می دهند که روزی بگویند ایمان آورده ایم و روزی دیگر بگویند کافر شده ایم. این جنگ روانی است که دشمنان شروع می کنند تا گروه های ساده اجتماعی را که قدرت تحلیل و تجزیه مسائل را ندارند با خود همراه کنند. بسیاری از کسانی که این شیوه را به کار می گیرند همان کسانی هستند که به ظاهر نخبگان جامعه هستند تا بتوانند تاثیرات بیشتری برجامعه بگذارند و مردم عادی براین باور شوند که نخبگان علمی و فرهنگی و سرمایه داران جامعه که عقل و هوش و درک و زیرکی بیشتری دارند از انقلاب رویگردان شده اند بنابراین باید درخود انقلاب، مشکلی باشد وگرنه چه طور کسانی که نخبگان جامعه هستند با پذیرش انقلاب و حتی داشتن فعالیتهای بسیار انقلابی، از آن رویگردان شده اند. اینان که ضدانقلاب ابتدایی نبوده بلکه از وفاداران به انقلاب بوده اند و اکنون همان وفاداران به علت عدم کارآمدی انقلاب از آن رویگردان شده و به ساختار و ساخت های جدید اجتماعی روی آورده اند و آن را تبلیغ می کنند؟
بنابراین جنگ روانی که ازسوی برخی از ضدانقلابی های واقعی و مومنان و انقلابی های ظاهری شروع می شود، توهم این موضوع را پیش می آورد که برخی از مردم ازانقلاب بیزارشده واز آن رویگردان گشته اند.
● افزایش مطالبات مردم
از دیگر علل و عواملی که قرآن برمی شمارد مسئله افزایش مطالبات مردم با توجه به ظرفیت های محدود جامعه و انقلاب است. در داستان قرآن از ضدانقلابی های بنی اسراییل این مسئله به روشنی بیان شده است. آنان با توجه به مشکلات انقلاب و این که انقلاب همه ساخت ها و ساختارهای پیشین را فرو ریخته است و مشکلی از این جهت پدید آمده و هنوز فرصت برای بازسازی فراهم نشده، می کوشند تا با افزایش مطالبات و خواسته ها، انقلاب را در برابر مردم انقلابی قرار دهند. در داستان قرآن آمده است که ضد انقلابیون بنی اسراییلی کوشیدند حتی مردم را به سوی خواسته های پستی چون پیاز و سیر و خیار بکشانند و آنان را از انقلاب زده کنند. دراینجا دشمنان داخلی، نقش اساسی و اصلی را ایفا می کنند. در این صورت است که گروهی از مردم از انقلاب رویگردان می شوند؛ زیرا حکومت نتوانسته کارآمدی خود را برای برآوردن نیازها نشان دهد.
آن چه بیان شد، بخشی از علل و عوامل رویگردانی است که در این نوشتار بیان شد. باشد که با مطالعه دوباره آیات و تحلیل قرآن، علل و عوامل کامل گرایش و واگرایی از انقلاب دانسته و از آن برای تبیین و توصیه در حرکتهای انقلابی بهره گرفته شود.

محسن علیجانی

منبع : روزنامه کیهان