جایگاه معنی شناسی کاربردی در تحقیقات ارتباطی

● مقدمه:
در هر علمی، حل مسائل درگرو پژوهش‌هایی است که پژوهشگران را به یافتن داده هایی رهنمون می شود تا با تحلیل و تبیین آن داده‌ها پاسخ های موردنیاز را بیابند و ارائه دهند.
پژوهش های علمی به صورتی روشمند توسط پژوهشگران طراحی و اجرا می شوند. پژوهشگران نیک می دانند که برای حل هر مسئله ای در هر پژوهش، روش هایی وجود دارد و به کار بستن این روش‌ها از سر ضرورت است نه از روی هوی و هوس.
علم ارتباطات اجتماعی نیز به عنوان یکی از علوم میان رشته ای در انجام تحقیقات و پژوهش های ارتباطی از روش های گوناگون تحقیق در حوزه علوم اجتماعی، روانشناسی و سیاست بهره برده است و اخیرا نیز در حوزه زبانشناسی با بهره گیری از روش تحلیل گفتمان(discourse Analysis) بر غنای پژوهش های ارتباطی افزوده است.
”رید بلیک“ و ”ادوین هارولدس“ دو صاحبنظر در عرصه شناخت مفاهیم ارتباطی، به نقل از ”اسمیت“، حوزه ارتباطات را حوزه ای وسیع می دانند. آن‌ها در چنین حوزه ای شیوه های برخورد با مطالعه ارتباط انسانی را در سه عرصه اساسی ریاضی، روان شناسی اجتماعی، زبان شناسی و مردم شناسی قابل توجه می دانند:
”توجه اصلی مطالعه در مورد ارتباط، بر تولید، سازمان، ترکیب بندی، ساختار، توزیع، تحول تاریخی و عملکرد سیستم های پیام در جامعه است (گربنر). بنابر گفته اسمیت، سه شیوه برخورد یا رهیابی عمده به مطالعه فرآیند ارتباط، بیشترین سهم تجربی را در این حیطه، اختیار کرده است که عبارت است از: شیوه برخورد ریاضی، برخورد روانشناسی زیر هم، نموداری از این سه شیوه برخورد اساسی است، و هم نهاد و اقتباسی از شیوه برخورد یکپارچه ساز اسمیت در کتابش تحت عنوان، ارتباط و فرهنگ است. ضمنا اسمیت بر این نظر است که پژوهشگران ارتباط، با سه حوزه اصلی مطالعه در این زمینه، یعنی حوزه نحوی، حوزه معنایی (نمودگاری) و حوزه عملی، سروکار دارند.“
”تحلیل گفتمان“، روشی نوین برای پژوهش در متن های ارتباطی است که در کنار دیگر روش هایی که برای شناخت پیام آفرینان، وسایل ارتباطی و مخاطبان به کار می رود، برای شناخت معنی به کار رفته در پیام های ارتباطی کاربرد یافته است.
۱) تحقیق در ارتباطات:
در علم ارتباطات برای پژوهش های ارتباطی از دو شیوه کیفی و کمی استفاده می شود. اغلب دانشجویان ارتباطات دریافتن راه حل های مناسب و آسانتر با مشکل برخورد می کنند. جرج گربنر استاد ارتباطات در این زمینه منعقد است: ”دانشجویان ارتباطات در جایی که با مشکلی در رابطه با ارتباطات برخورد می کند و امکان یافتن راه حل های آسانتری وجود دارد، نباید از زیر آن شانه خالی کنند.“
پس از انتشار آثار زلیک هریس در سال ۱۹۵۷ میلادی و وان دایک در سال ۱۹۷۲ میلادی ”تحقیق گفتمان“ یا ”تجزیه و تحلیل کلام“ به عنوان شیوه ای مناسب در تحلیل پیام های رسانه ای مورد استقبال عموم استادان و دانشجویان علوم ارتباطات قرار گرفت.
الف) معنی و پیام ارتباطی
پبش از آنکه پژوهشگران علوم ارتباطات از شیوه تحلیل گفتمان در پژوهش های خود استفاده کنند بسیاری از صاحبنظران ارتباطات معتقد بودن ارتباطات چیزی جز انتقال ”معنی“ از فرستنده به گیرنده نیست. اما آن‌ها ”معنی“ را در درون ”پیام“ نمی جستند بلکه آن را در ”شخص گیرنده“ جستجو می کردند.
”دیوید برلو“ صاحبنظر برجسته علم ارتباطات می گوید:
”ما زبانی را برای بیان و بیرون آوردن معنی‌ها به کار می بریم درواقع این کارکرد اصلی زبان است. معنی چیزی ذاتی و جدانشدنی از بسیاری تعاریف زبان است. در تدریس موضوع ارتباط به دیگران در ارتباط با خودمان، در انتقاد از نحوه ارتباط دیگران و در مواردی مشابه، همیشه باید معنی نقطه اصلی توجه ما قرار گیرد. اما برلو عمیقا معتقد است کلمات فاقد معنی هستند، معنی فقط در انسان هاست!برخلاف دیدگاه های برلو، بیشتر زبانشناسان معنی را در زبان جستجو می کنند و آن را قابل انتقال می دانند.
بسیاری از زبانشناسان به این قول ”مالینوفسکی “ استناد می کنند که می گوید: ”مفهوم و معنی در دل کلمات نهفته نیست، بلکه معنی در ”اوضاع و احوال“ اجتماعی، وضع ادای کلمات، ساختمان جمله، اثرکلمات مجاور بر یکدیگر و ده‌ها عامل دیگر مبتنی می باشد. “۳۶) ، ۱۹۵۷، (Malinowsky
”منصور اختیار“ استاد دانشگاه تهران در این رابطه تاکید می کند:
”یک کلمه ممکن است با گرفتن حرف اضافه ای که بدنبال آن می آید معنی آن متضاد با حالت تجرد آن گردد؛ یا کلمه ممکن است آهنگ های مختلف گیرد و معنی آن یکسره عوض شود. این‌ها مواردی است که شنونده می تواند معانی و مفاهیم متفاوت را افشاء کند و به صورت مختلف ایجاد پیام نماید. از نظر شنونده نیز باز تمام این مراحل فرق می کند و هر شنونده به تناسب آنچه شنیده، آنچه را از آهنگ درک کرده؛‌ آنچه از ساختمان جمله دریافته، آنچه براثر وضع اجتماعی و تحصیلی و خانوادگی و سیاسی و مذهبی و آنچه به علت وضع جملات و کلماتی که در ساختمان جمله آمده مقصود شنونده را مختلف دریافت کند.“ (اختیار، ۱۳۴۸، ۹۱)
به این ترتیب ”معنی“ در کُنه ”اوضاع و احوال“ قرار دارد که هر پیام با توجه به وضع فرستنده و گیرنده دستخوش دگرگونی می شود.
ب ) تحلیل گفتمان به مثابه یک روش کیفی
هرچند از ابتدای قرن بیستم ”تحلیل محتوا “ (Content Analysis) به عنوان یک روش کمّی در کار پژوهشگران جا باز کرد. اما همانگونه که لورنس باردن استاد تحلیل محتوا می گوید آغازگر این روش ”هارولد دوایت لاسول “ استاد سرشناس تحقیقات ارتباطی در آمریکاست:
”اولین نامی که تاریخ تحلیل محتوا را واقعا روشن می کند ”هارولد لاسول“ است. او تقریبا ازسال ۱۹۱۵ تحلیل هایی از مطبوعات و تبلیغات به عمل می آورد. در سال ۱۹۲۷ تکنیک های تبلیغات دردنیای جنگ(Propaganda technique in the world war) منتشر می شود.“
در تعریف تحلیل محتوا، تعریف ”برنارد برلسون “ هنوز هم با گذشت سال ها، مورد استناد پژوهشگران است. ”برلسون“ می نویسد:
”تحلیل محتوا یک شیوه تحقیقی است که برای تشریح عینی، منظم و کمّی محتوای آشکار پیام های ارتباطی به کار می رود.“ تاکید ”برلسون“ بر روی کمّی بودن تحلیل محتوا را در تعریف ”کاپلان “ نیز می‌توان مشاهده کرد:
”روش تحلیل محتوا، معناشناسی آماری مباحث سیاسی است“ در روش تحلیل محتوا آماری بودن روش، حکایت از کمّی بودن آن دارد.
در مقابل، روش ”تحلیل گفتمان“ یک روش کیفی است که از اصلاح روش های اولیه تحلیل رسانه‌ها حاصل شده است، اصلاحی که شالوده زبانشناسی دارد.
”تئو. ای.وان دایک“ چهار جزء متمایز رویکرد به گفتمان را اینگونه برمی شمارد:
”اول، تحلیل گفتمان یک پیام رسانه ای را به عنوان یک گفتمان تمام عیار مستقل بررسی می کند. تحلیل محتوا در پژوهش ارتباطات جمعی معمولا برای یافتن روابط (یا همبستگی ها) میان این و یا آن ویژگی – اغلب محتوا و گاهی سبک – پیام‌ها و ویژگی های فرستنده/ سخنگو یا خوانندگان انجام می گیرد. گفتمان رسانه ای به عنوان شکلی از ”عمل اجتماعی“ کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است و آشکار کردن ساختارهای ذاتی درهمه سطوح تحصیل، هدفی معقول محسوب می شود.
دوم اینکه، هدف تحلیل گفتمان عمدتا تشریح داده های کیفی است و نه داده های کمّی. البته معیارهای کمّی را می‌توان به خوبی بر تحلیلی، آشکار از نوع عمدتا بیشتر کیفی بنیان نهاد.
سوم اینکه، درحالی که تحلیل محتوا عمدتا [بیشتر] بر مبنای داده های مشاهده شدنی و محاسبه‌پذیری چون واژه‌ها، عبارات، جمله‌ها و یا ویژگی‌های سبک شناختی مبتنی است، تحلیل گفتمان سوالی روشن کردن ساختارهای سطحی برحسب گرامر نوین – به ساختارهای معنا شناختی شالوده ای هم توجه دارد و فرض ها، ارتباط ها، دلالت‌ها و راهبردها را هم روشن می سازد، این‌ها معمولا در گفتمان در حالت پوشیده باقی می‌مانند. تحلیل گفتمان در قالب نظریه‌های تجربی، تلاش می کند قوانین یا اصول شالوده‌ای این ساختارها، تولید و درک پیام رسانه ای را بیابد“ همانگونه که ملاحظه شد، ”وان دیک“ برخلاف ”برلسون“ و ”کاپلان“ که تحلیل محتوا را روشی کمّی می دانند به کیفی بودن روش تحلیل گفتمان اعتقاد دارد. بنابراین می‌بایست ”تحلیل گفتمان“ را به مثابه یک روش کیفی در مطالعات رسانه‌ای به کارگیریم. زیرا در تحلیل گفتمان به جای شمارش و مقادیر آماری با معناشناسی کاربردی متن سروکار داریم.
ج ) تحلیل گفتمان، تحلیل گفتمان انتقادی و تحلیل متن
برای به کار بردن روش تحلیل گفتمان، تمایز این روش با روش‌های مشابه آن ”تحلیل گفتمان انتقادی“(Critical Discourse Analysis) و ”تحلیل متن“(Analysing Texts) ضروری است.
از دیدگاه دکتر ”کوروش صفوی“ استاد دانشگاه علامه طباطبایی، معنی شناسی را می‌توان مطالعه علمی ”معنی“ تلقی کرد و معنی نیز مصداقی است که در جهان خارج وجود دارد یا مفهومی است که براساس مصداق‌ها به شکل نوعی تصویر(Image) در ذهن سخن گویان زبان ذخیره شده است و ”تحلیل گفتمان“ یا ”تجزیه و تحلیل کلام“ به مطالعه رابطه میان صورت و نقش در ارتباط کلامی می پردازد. دکتر صفوی می گوید:
”می‌توان مدعی شد که تجزیه و تحلیل کلام مطالعه معنی به آن گونه ای است که مورد نظر گوینده است؛ زیرا نقش هر جمله برحسب منظور گوینده از تولید آن جمله قابل استنتاج است.“ به نظر می‌رسد شناخت منظور گوینده آن گونه که دکتر لطف الله یار محمدی استاد زبانشناسی دانشگاه شیراز می گوید، شناخت آن روی سکه است. ”گفتیم گفتمان مانند دوروی یک سکه است که یک روی آن متن (یا گفته) و در روی دیگر کارکردهای فکری – اجتماعی است)“ از آنجا که کارکردهای فکری – اجتماعی بر بستر تعاملات اجتماعی و نقش گفتمان در باز تولید و چالش سلطه متمرکز است و این اعمال سلطه نیز توسط نخبگان، نهادها یا گروهها تعریف می شود و نابرابری‌های اجتماعی همانند نابرابری سیاسی، فرهنگی، طبقاتی، نژادی و جنسی ناشی از همین سلطه تلقی می شود. شناخت این سلطه از طریق تحلیل گفتمان انتقادی میسر است. زیرا ”وان دایک“ معتقد است:
”این فرایند بازتولید احتمالا ”وجوه“ مختلف روابط گفتمان – قدرت، مانند شیوه های کم و بیش آشکار یا مستقیم حمایت، اعمال، بازنمایی، مشروعیت بخشی، نفی، تعدیل یا کتمان سلطه را شامل می شود. گفتمان کاو مشخصا می خواهد بداند ساختارها و راهبردها یا دیگر خصوصیات نوشتار، گفتار، تعامل کلامی یا رویدادهای ارتباطی چه نقشی در این شیوه های بازتولید ایفا می کنند.“براین اساس پیش فرض اساسی تحلیل گفتمان انتقادی، درک ماهیت قدرت و سلطه اجتماعی است.”تحلیل متن رسانه ای“(Analysis Media Text) برخلاف ”تحلیل گفتمان انتقادی“ به روابط درون متن توجه دارد. یك متن از كلمات و یا تصاویر ساخته می شود. در تحلیل متن تصویری، متن فیلم سینمایی، با ”تصویر زبان“ (Visual Language) سروكار داریم. بی گمان ”تحلیل متن“ در عصر رسانه‌های دیجیتالی به عنوان یك روش در پژوهش‌های ارتباطی جایگاه خاصی خواهد داشت.
”اندریو بورن“(Andrew Burn) و ”داوید پاركر“ (David Parker) در كتاب ”تحلیل متن‌های رسانه‌ای“ با طرح این پرسش كه رسانه‌ها چگونه خودشان در معانی متن تغییر ایجاد می كنند؟ می نویسند:
”ما به گسترش اشكال تحلیل نشانه شناسی نیازمندیم كه پیشرفت ویژه متن های رسانه دیجیتالی همانند وب سایت‌ها و بازی های كامپیوتری را به رسمیت می شناسد.“
درواقع در ”تحلیل متن“ ما باید به این پرسش پاسخ دهیم كه چگونه رسانه‌ها معنی را می سازند؟ درحالی كه در تحلیل گفتمان انتقادی، روابط سلطه به عنوان سازنده معنی در گفتمان‌های مسلط شناخته می شود.
در ”تحلیل متن“ یك فیلم سینمایی یا تلویزیونی، تحلیل گر باید روشن كند این متن چه می گوید و چگونه می‌گوید؟ برای یافتن پاسخ، تحلیل‌گر شیوه‌های انتقال معنی به وسیله اشكال گوناگون ارتباطی همانند زبان، انگاره، صدا و ژست‌های بازیگران را بررسی می كند و درواقع به ”نشانه شناسی اجتماعی“ (Social Semiotics) روی می‌آورد.
۲) آسیب شناسی كاربرد تحلیل گفتمان
پیدایش روش تحلیل گفتمان در دهه ۱۹۷۰ میلادی به ویژه پس از انتشار آثار ”تئو. ادریانوس وان دایك“محقق سرشناس دانشگاه آمستردام، زمینه‌های مساعدی را برای روی آوری پژوهشگران ارتباطی، به ویژه پژوهشگران متن های رسانه‌ای به این روش تحقیق فراهم كرد.
مقالات متعدد ”وان دایك“ در كنار كتاب ”تحلیل های خبر“ كه مطالعات موردی اخبار ملی و بین المللی در مطبوعات را مورد توجه قرار داد و طرح هایی برای تحلیل گفتمان ارائه كرد.شیوه نوینی را برای واكاوی معنای خبر، مقاله و گزارش پیش روی محققان قرار داد.
در كنار دیگر نظریه پردازان و محققان تحلیل گفتمان، می بایست از اثر با ارزش ”راجر فاولر“ (Roger Fowler) با عنوان ”زبان خبر، گفتمان و ایدئولوژی در مطبوعات“ یاد كنیم كه گفتمان را همانند محصول و رویه اجتماعی در روزنامه نگاری برمی شمارد و به جنبه های پنهان نقش زبان در معنی سازی و شكل دهی به مفاهیم در مطبوعات می پردازد. او برای این امر به تحلیل گفتمان سرمقاله های مطبوعات تاكید می ورزد. از دیدگاه او مقالات درواقع میدان بازسازی استدلالی جهان خاص نویسندگان است.
به موازات تحلیل گفتمان متن های رسانه ای در قالب ”تحلیل گفتمان“، ”تحلیل گفتمان انتقادی“ و ”تحلیل متن“ به عنوان روش های كیفی تحلیل محتوای رسانه ها، ”تحلیل محتوا“ نیز به عنوان روش كمّی تحیلی متن های رسانه ای توسط پژوهشگران در دانشگاه‌ها و مراكز تحقیقاتی جهان به كار می رود.
▪ متاسفانه دو آسیب جدی همواره محققان را در كاربرد ”تحلیل گفتمان“ تهدید می كند، كه اینك در دو قالب كلی ”عدم آشنایی با روش“ و ”ناتوانی در كاربرد“ روش به آن‌ها می پردازیم:
الف) عدم آشنایی با روش تحلیل گفتمان
نخستین آسیب جدی كه محققان را در كار بست تحلیل گفتمان، تعقیب می كند نداشتن شناخت كافی در تمییز شیوه های سه گانه تحلیل گفتمان از یك سو، و به كار بردن ”تحلیل محتوا“ به جای ”تحلیل گفتمان“ از سوی دیگر است.
آسیب شناسی روش تحلیل گفتمان در ایران حكایت از آن دارد كه علت این امر عدم شناخت مفهوم ”تحلیل گفتمان“ از سوی نظریه پردازان و محققان بوده است. دكتر لطف الله یارمحمدی استاد زبانشناسی داشنگاه شیراز در این باره می نویسد:
”مطالبی كه در باب گفتمان شناسی جسته و گریخته در ایران نوشته شده است اكثرا به تعریف و تحدید حدود و شعور و كاربرد و گفتمان محدود می شود. اما هنوز مطالب خاص نظام‌مندی در زمینه روش تحلیل بجز دو رساله كارشناسی ارشد در شیراز نگاشته نشده است.“ به همین منظور یارمحمدی در مقاله ای با عنوان ”شیوه ای در تحلیل گفتمان و بررسی دیدگاه های فكری – اجتماعی“ تلاش می كند تا روش كار و شیوه تحلیل گفتمان را به محققان ناآشنا، بیاموزد. تلاش و كوشش كسانی چون یارمحمدی و دیگران و علاقه‌مندی محققان به آموختن روش ”تحلیل گفتمان“ در سال های اخیر؛ باعث مهارت و توانایی محققان ارتباطی در بهره گیری از روش ”تحلیل گفتمان“ شده است. اما هنوز هم بسیاری از محققان تازه كار ممكن است به علت عدم آشنایی كافی با این روش در جریان تحقیق با مشكل عدم ”روایی“ (Validity) و ”اعتبار“ (Releability) روبرو شوند.
ب) ناتوانی در كاربرد روش تحلیل گفتمان
برخی سنت های ناپسند در محافل آكادمیك سبب ساز آسیب های روش شناسی در كار محققان می شود. به عنوان مثال گرایش محققان به استفاده از محاسبات آماری و جداول به كار رفته در تحقیق؛ زمینه ای را به وجود می آورد تا محققان تصور كنند روش هایی چون ”تحلیل گفتمان“ كه آمار و ارقام روش های كمّی را ندراند، فاقد اعتبار و روایی اند؟!
دكتر لطف الله یارمحمدی در این زمینه از دغدغه های دانشجویان سخن می گوید:
”دانشجویی كه می خواست رساله خویش را در باب رابطه بین ساخت ایدئولوژیكی و ساخت گفتمان مدار در گزینه ای از نمایشنامه‌ها بنویسد به هنگام ارائه طرح اظهار داشت ”فلانی نمی خواهد كاری بكنید یك مقداری هم آمار یك جایی اضافه شود“. گفتم كه این یك تحقیق كیفی و تحلیلی است و نیازی به آمار ندارد. ولی دیدم انگار كه راضی نیست. لذا بعدی به مطلب افزوده گردید و در نتیجه بحثی شبیه تحلیل محتوا همراه با درصد، مجذورخی [X۲] و جدول به آن اضافه شد“! اگر محققان بدانند كه كمّی كردن تحلیل اغلب به محتوای آشكار پیام محدود می شود و محقق را در پی بردن به پیام پنهان یا افادات و اشارت ناتوان می كند در می یابند كه اصولا روش های كمّی برای حصول نتیجه ناتوانند. یك مثال شاهد ماجراست:
”برای مثال اگر در متن مصاحبه با یك متهم ۱۰ مرتبه موضوع نگرش مثبت به سرقت در شرایط سخت اقتصادی مطرح شده و در متن مصاحبه با متهمی دیگر ۵ مرتبه، این فراوانی به خودی خود مبین این نكته نیست كه احتمال دست زدن متهم اول به سرقت دوبرابر متهم اول است.“دلبستگی به سنت های رایج و به كار بستن روش تحلیل محتوا به مرور زمان نوعی نگرش كمّی بر اندیشه محققان حاكم كرده است، ترك چنین عادتی البته برای بسیاری از محققان دشوار بنظر می‌رسد . اما با اهمیّت یافتن جایگاه تحقیقات كیفی، پرهیز از چنین عاداتی ضروری بنظر می‌رسد .
● سخن پایانی
گفتیم در هر علمی، حل مسائل به روش هایی كه پژوهشگران در تحقیقات خود به كار می بندند، سخت وابسته است. در تحقیقات ارتباطی از آنجا كه محقق هم با پیام فرستنده پیام و گیرنده پیام سروكار دارد. در تحقیقاتی كه لازم است به بررسی پیام بپردازد روش هایی چون: ”تحلیل محتوا“ به عنوان یك روش كمّی و ”تحلیل گفتمان“ ”تحلیل گفتمان انتقادی“ و ”تحلیل متن“ به عنوان روش هایی كیفی پیش روی او قرار دارند.
بسیاری از محققان به دلیل تصور یكسان بودن این روش‌ها در كاربرد ”تحلیل گفتمان“ دچار خطا می شوند. برخی از آن‌ها به این روش، چونان روشی كمّی می نگرند و عمل می كنند. آن‌ها به دو دلیل دچار آسیب در تحقیق می شوند. یا اصولا با مفهوم و روش تحلیل گفتمان آشنایی ندارند یا آنكه سنت های ناپسند كمّی گرایی در محافل آكادمیك آن‌ها را به سوی كمّی كردن ”تحلیل گفتمان“ سوق می دهد.
در این گفتار آنچه كه مهم است پی بردن به جایگاه معنی شناسی ”تحلیل گفتمان“ در تحقیقات ارتباطی است. تجربه های اخیر نشان می دهد افزایش بهره مندی محققان ارتباطات از روش های كیفی ”تحلیل گفتمان“، ”تحلیل گفتمان انتقادی“ و ”تحلیل متن“ ضمن آشنایی هرچه بیشتر آنان با چنین روش هایی، سبب دوری جستن آن‌ها از آفات و آسیب های روش شناسی در این زمینه می شود. براین اساس می‌توان امیدوار بود كه این امر در آینده باعث ارتقاء هرچه بیشتر جایگاه معنی شناسی كاربردی در تحقیقات ارتباطی خواهد شد.

امید مسعودی
دانشجوی دکتری علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی
مراجع:
الف) فارسی
- اختیار، منصور (۱۳۴۸)، معنی شناسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- باردن، لورنس (۱۳۷۵)، تحلیل محتوا، مترجمان دکتر ملیحه آشتیانی و دکتر یمنی دوزی سرخابی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
- بدیعی، دکتر نعیم (۱۳۸۰) تحلیل محتوا، تهران: اداره کل تبلیغات اداره هماهنگی روابط عمومی های کشور.
- بلیک رید و ادوین هارولدس (۱۳۷۸)، طبقه بندی مفاهیم در ارتباطات، مترجم مسعود اوحدی، تهران: انتشارات سروش.
- صدیق سروستانی، رحمت الله، (۱۳۷۵)، ”کاربرد تحلیل محتوی در علوم اجتماعی“، نامه علوم اجتماعی، شماره ۸ .
- صفوی، کورش (۱۳۸۲)، معنی شناسی کاربردی، تهران: انتشارات همشهری.
- وان دایک، تئون.ای (۱۳۷۸)، ”تحلیل گفتمان: پرورش و کاربست آن در ساختار خبر، مترجم: محمدرضا حسن زاده ‎‎‏‏‏[جزوه پلی کپی]، تهران پژوهش معاونت سیاسی صدا و سیمای جمهوری اسلامی.“
- وان دایک، تئون.ای (۱۳۸۲)، مطالعاتی در تحلیل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان کاوی انتقادی، گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.
- یار محمدی، لطف الله (۱۳۸۳)، گفتمان شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.
ب) انگلیسی
- Berlo David (۱۹۹۰)، The Process of Communication، Michigan state university، New York: Rinehart and Winston.
- Burn Andrew and David Parker، (۲۰۰۳) Analysing Media Texts، London: Continum.
- Fowler Roger (۱۹۹۱)، Language in the News Discourse and Ideology in the Press، London: Rutledge.
- Gerbner. George (۱۹۶۲)، “on Defininy Communication: Still Another View” ، in Journal of Communication ۱۶(۲).
- Kaplan A.(۱۹۴۳)، Content Aualysis and the theory of Signs. Philos. Sci، ۱۰.
- Malinowsky (۱۹۵۷)، Carol Garden and Their Magics، London:?
- Van Dijk Teun A.(۱۹۸۸)، News Analysis Case Studies of international and national News in the Press، Hove and Londen: Lawrence Erlabaun Associates، Publishers
.

منبع : مرکز پژوهشهای ارتباطات