دروازه بانی خبر از دیدگاه جامعه شناختی ـ شفاف سازی یا سانسور؟

حکیم ابولقاسم فرودسی می گوید: توانا بود هر که دانا بود!
قدرتی که از پی دانایی به وجود می آید روز به روز عیان تر می شود و به خوبی مشخص است ممالکی که از لحاظ علمی در جایگاه بالاتری قرار دارند از لحاظ برخورداری از قدرت و توانایی هم در جایگاه اول قرار گرفته اند.
در عالم کنونی که رسانه ها سعی در سیطره بیش از پیش خود بر اذهان و افکار عمومی دارند و با آمارهایی که ارائه می کنند همواره این را می سنجند که چقدر در همراه کردن افکار عمومی موفق بوده اند؛ بشر متاثر از رسانه است و جهان بینی اش را رسانه شکل می دهد.
امروزه افراد بشر خواسته یا ناخواسته در سلطه رسانه ها قرار گرفته و شناخت و درک شان از پیرامون را رسانه شکل می دهد.
پیامهایی که از طریق رسانه ها به او می رسد و حتی واقعیتی که از او مخفی نگاه داشته می شود، تصویر ذهنی و آگاهی های بشر امروز را از جهان پیرامون شکل می دهد.
هیچ کس نمی تواند ادعا کند که این تصویر ، تصویری دقیق، روشن و کامل است و برای این است که جهان بینی رسانه ای، جهان بینی دقیق و قابل اعتمادی نیست .
علی رقم تصور ما که گمان می کنیم رسانه ها با بی طرفی کامل صرفاً برای آگاه ساختن مخاطب، در تلاش و تکاپو هستند، امروزه رسانه ها بیش از هر زمان دیگر، تحت تأثیر اغراض و اهداف سیاسی و اقتصادی و منافع خاص گروهی، جاه طلبی ها و قدرت طلبی ها قرار دارند.
در گذشته نیز امر به این منوال بوده و همواره کانون های ممیزی همان کانون های قدرت بوده اند و آنها بوده اند که مشخص می کردند چه چیزی منتشر شود و چه مطلبی سانسور شود.
خبری که به رسانه راه می یابد از دروازه های متعدد و از مسیری طولانی گذشته است و رسانه خود به عنوان آخرین گزینشگر خود دارای دوازه های متعددی است.
عبور یا عدم عبور یک مقولة خبری از دروازه ها در ابتدا احساس می شد که وابسته به پیشینة دروازه بانان از نظر طبقه و لایة اجتماعی، روزآمدی، سطح تحصیلات و طرز تلقی آنان از جامعه، ارزشها، هنجارها و برداشت سازمان که دروازه بانان برای آن کار می کنند؛ است رفته رفته جای خود را به سیاست های غالب بر مدیریت رسانه و نظام های سیاسی در این تعریف داد.
استاد یونس شکر خواه در کتاب خبر در مبحث مربوط به دروازه بانی خبر معتقد است: دروازه بانی خبری در حقیقت پا به پای خبر از همان هنگام که خبر توسط فرد، نهاد یا مجموعه ای از عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، نظامی و اجتماعی در مجاری و کانالهای خبری جاری شده، مطرح بوده است .
"مهدخت بروجردی علوی" در مقاله ای با عنوان" دروزاه بانی خبر چیست؟" (، رسانه ،سال ۴ ،ش ۱ (بهار۱۳۷۲ )می نویسد:" اخبار و رویدادها تا به گوش ما برسند از صافی هایی عبور می کنند که معلوم نیست با محتوای آنها چه می کنند.
مسکوت گذاشتن بعضی اخبار، گفتن بخشی از واقعیت یا تحریف آن بزرگ و کوچک کردن رویدادها، انتخاب زمان و نحوه تنظیم و آرایش مطالب و یا حتی نوع رسانه حامل پیام، خبر را درچنبره ای از فعل و انفعالات گوناگون قرار می دهد."
مسلما این فرآیند موجب می شود تصویری که از جهان پیرامون ارائه شود؛ دست خورده و مخدوش باشد.
"بروجردی علوی"در همین مقاله؛ سانسور، خودسانسوری، گروههای فشار، گرایشهای شخصی وسلیقه های فردی، منافع گروهی، محدودیتهای مکان و زمان محدویت فرصت تصمیم گیری، تکنیکهای خاص روزنامه نگاری، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی را از جمله عواملی می داند که بر جریان گزارش دهی و خبر رسانی توسط رسانه ها تاثیر می گذارند.
چینبال یکی از نظریه پردازان ارتباطات نیز در مواجه با خطوط قرمز و دروازه بانان که بیشتر ساخته و پرداخته دولت ها هستند می پرسد:" به دلیل چه عواملی در اکثر رسانه های جهان حمایت از دولتها یک امر عادی به حساب می آید؟
فرقی نمی کند که این دولت انقلابی است یا ضد انقلابی، محافظه کار است یا رادیکال؟ "
ولی جامعه شناسانی که در زمینه جامعه شناسی رسانه ها کار می کنند ؛ پاسخی واقع گرایانه می دهند که: دروازه بانان جهانی را ارائه می کنند که برای قلمروهای منافع عمده، بی خطر است.
نوآم چامسکی و ادوارد اس. هرمن (Edward S. Herman ) پژوهشگران ارتباطی رادیکال امریکا در سه دهه گذشته، پنج فیلتر را در رسانه های امریکا شناسایی کرده بودند که این پنج فیلتر منافع طبقة حاکم بر امریکا راحفظ می کنند و عبارت بودند از: مالکیت رسانه ها، تبلیغات، منبع، شرکتهای بزرگ و جناح راست و ایدئولوژی ضد کمونیسم.
البته این معیار ها با از بین رفتن کمونیسم تا حدودی تغییر کرده است و در آمریکای امروز خطوط قرمز جایشان را به مسائل دیگر بخشیده اند.
اصولا هر حکومتی برای بقای خود ناچار به ایجاد خطوط قرمز و دوازه سازی برای گزینش اخبار است.
البته این امر مطلق نیست و تمهید نوین در کشور های توسعه یافته در حال حاضر ،تکثر و فراوانی پیام همسو و به انژاوا کشانیدن اخبار قرمز و خطرساز است تا این که راه خفقان را در پیش گیرند.
این شیوه هم در حقیقت خفقان است ولی از نوع مدرن!
در این شیوه سعی می شود آنقدر رسانه و اخبار همسو باشد که اخبار ممنوعه در تنهایی ، دروغ جلوه نمایند و در افکار عمومی تاثیری نداشته باشند .
این جریان نشانگر ظرفیت بالای مدیریتی این کشورهاست و شاخصه تشخیص کشورهای توسعه یافته با کشورهای توسعه نیافته و درحال توسعه است .
"مهدخت بروجردی علوی" در مقاله ای که عنوان شد با نشانه گرفتن ممیزی ها و دوازه ها می پرسد:" چه کسانی از میان دهها عامل تعیین کننده حق و قدرت تصمیم گیری دارند و چگونگی درفرآیند انتقال خبر از منابع به مقصد عمل می کنند؟ هرکه هست و هر چه هست. یک واقعیت را نمی توان انکار کرد و آن اینکه عملکرد این کروه، و تصمیمات آنها ، اطلاعات و آگاهی های صدها میلیون انسان رادرهرروز وهرساعت شکل می دهد وتصویر واقعیتهای اجتماعی رابرای آنان می سازد."
و با درک وجود ذاتی این دوازه ها در چارچوب نظام های سیاسی نتیجه می گیرد: " مطالعه این گروه (دورازه ها) به این دلیل اهمیت می یابد که آنها تعیین می کنند ما چه بدانیم وچه ندانیم آنها فرایند دانایی و اطلاع رسانی رارقم می زنند و به ویژه اینکه مسأله دروازه بانی در یک نقطه و در یک مقطع صورت نمی پذیرد و هر یک از عوامل و عناصر دست اندرکار می تواند برجریان انتقال خبر تأثیر بگذراد. "
جان هارتلی معتقد است که بسیاری از ارزشهای مورد بحث در رمزهای روزنامه نگاری مقولاتی همچون وضوح و بیطرفی هستند اما پیوسته ترین وظیفة گفتمان خبر این مزیت است که مفاهیم ویژه ای در خبرها بالاتر از سایر مفاهیم قرارگیرند و این امر حاصل کار دروازه بانان است .
او می گوید خبر مثل یک «فوتبالیست» است که وقتی از سوی «مربی» به زمین فرستاده شد، باید طبق قوانین پذیرفته شده، بازی کند، و مثلا نمی تواند به تیم مقابل بپیوندد.
توجه به دروازه سازان اگر چه شاید اهمیت چندانی از سوی خبرنگاری که به گفته هارتلی بازیکنی در میدان فوتبال است ؛ نداشته باشد ولی توجه به این مقوله همیشه از نظر صاحب نظران ارتباطات یکی از دغدغه های اساسی است و نقطه بحث سیاست گذاران رسانه ها با ممیزی های حکومتی و قدرت های دیگر است.
هارتلی هم با این سوالات که: دروازه سازان چه کسانی هستند؟ و ماهیت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و فنی آنان چیست؟ و بالاخره کار دروازه بانان این دروازه سازان، صدور جواز عبور رویداد ها و خبرهاست یا «اختراع واقعیت» و «تولید رضایت»؟ می خواهد نگاه روشنفکران و صاحب نظران را به این مراقبت متوجه کند که حداقل بدانند دروازه بانان جامعه ای که در آن زندگی می کنند چه کسانی هستند.
از طرفی دیگر این سوالات که ناشی از دغدغه جزئی نگر بر مناسبات و تاثیرات اطلاع رسانی است؛ می تواند برای سیاست مداران و مدیران حکومتی هم مفید باشد.
در کشور ما دروازه بانی خبر به خاطر تخصصی نبودن ممیزی ها در ابتدای انقلاب بیشتر درگیر اخبار و گزارش ها قربانی نگاه سیاسی بوده و حذف می شدند ولی با رشد روز افزون رسانه ها و گسترش آنها در قالب های ماهواره ای و دسترسی آسان مردم به اخبار رسانه به ویژه رسانه های اینترنتی دروازه بانی خبر به اجبار به سوی تخصصی شدن حرکت کرده و سعی دارد با اتخاذ شیوه های جدید مدیریتی چون رسانه های بزرگ دنیا غالب های مدرن را جایگزین حذف کند.
بر همین اساس رسانه ها با پی بردن به ارزش تولیدکننده بودن در عرصه خبر همواره سعی می کنند گوی رقابت را از دیگر رقیبان خود بربایند و اخبار و گزارش ها آن گونه که می پسندند ارائه کنند.
سعی می کنند مطالب را زودتر از رقبای خود و با کیفیتی که خود می خواهند ؛منتشر کنند .
در این عرصه مسلما رسانه هایی که دروازه های متعددی داشته باشند دیر تر از دیگر رسانه ها عمل می کنند.
ممیزی ها در کشور های مدرن به خبرنگار و گزارشگر تزریق شده و او در حالی که خبر را تهیه می کند در آن واحد آن مطلب را از دروازه های متعدد می گذراند و مطلب رسانه ای را حداکثر با یک یا دو واسطه بر خروجی رسانه اش قرار می دهد.
رسانه های مدرن در مواجهه با اخبار ممنوعه نیز اقدامات قابل توجهی انجام می دهند که این جریان به خاطر بزرگی و گسترده بودن رسانه آنها موجب می شود بیشتر در خدمت افکار و نیات سیاستمداران و قدرت های سیاسی و اقتصادی قرار می گیرد.
یکی از این اقدامات بی توجهی به این اخبار از سوی رسانه ها و انتشار آن اخبار از سوی رسانه هایی محدود و کوچک است که از این تمهید مدرن در این مقاله به عنوان "خفقان مدرن" یاد شد.
در این فرآیند اخبار منتشر شده تحت شعاع کوچکی رسانه ها گم شده و از بین می روند و نمی توانند تاثیر خاصی بر افکار عمومی داشته باشند.
و عکس این جریان توجه بیش از حد به اخبار کم اهمیت از سوی رسانه های بزرگ برای القاء یک جریان و مفهومی خاص در افکار عمومی است.
دنیای غرب به خوبی "توانا بود هر که دانا بود " فردوسی را به کار گرفته و با گسترش رسانه سعی در سلطه گری بر جهان دارد.

علی قلی زاده