این همه تحرک با سرزنش درمان نمی‌شود

اختلال بیش فعالی و کم توجهی، یکی از شایع ترین اختلالات دوران کودکی است که تقریباً پنج درصد کودکان سنین مدرسه را تحت تأثیر قرار می دهد. ویژگی های عمده این اختلال شامل تحرک و فعالیت بیش از حد، تکانشگری و مشکل توجه و تمرکز است. اگرچه موارد فوق رفتارهایی است که تمامی کودکان، مواقعی آنها را از خود نشان می دهند، اما کودکان بیش فعال به درجه ای علائم فوق را نشان می دهند که با عملکرد طبیعی آنها در منزل، مدرسه و ارتباط با همسالان و اطرافیان تداخل ایجاد می کند. این کودکان بطور مکرر توسط والدین، معلمین و اطرافیان به دلیل رفتارهای ناپخته و تکانشی خود سرزنش می شوند که منجر به تأثیرات سوء بر اعتماد به نفس آنها می شود . اختلال بیش فعالی ـ کم توجهی در پسران شایع تر از دختران بوده و صرف نظر از سن تشخیص، شروع بیماری باید قبل از هفت سالگی باشد.
● علائم و مشخصات بالینی
سه ویژگی عمده این اختلال عبارتند از: فعالیت و تحرک زیاد، اختلال در توجه و تمرکز، رفتارهای تکانشی.
● فعالیت و تحرک زیاد
این کودکان اکثر اوقات در حال حرکت و جنب وجوش هستند و به نظر می رسد هیچگاه خسته نمی شوند. لحظه ای آرام و قرار ندارند. اگر قرار باشد لحظه ای بنشینند، مرتب وول می خورند، حتی در خواب نیز ممکن است بی قراری و وول خوردن آنها را ببینیم. بیش فعالی در سنین قبل از مدرسه بارزتر و مشخص تر است. آنها مرتب در حال دویدن، راه رفتن، بالا و پائین رفتن روی مبلمان و صندلی ها و.‎.‎. هستند.
● رفتار تکانشی
اکثر کودکان بیش فعال، بدون آنکه به پیامد و نتیجه اعمالشان فکر کنند، دست به انجام کاری می زنند. اگرچه آنها ممکن است بارها نتیجه منفی اعمال خود را ببینند، ولی باز درس عبرت نمی گیرند و این موضوع از سوی والدین و اطرافیان به گونه ای تعبیر می شود که آنها لجباز و نافرمان هستند و رفتارهای آنها تعمدی و برای اذیت و آزار اطرافیان است. در حالی که مشکل اصلی آنها عمل کردن قبل از فکر کردن و سنجیدن آخر و عاقبت کار است. کودکان بیش فعال در رعایت نوبت و انتظار کشیدن برای رسیدن به چیزی مشکل دارند، وسط صحبت دیگران می پرند و نمی توانند صبر کنند تا صحبت طرف مقابل به اتمام برسد.
● مشکل توجه و تمرکز
این کودکان نمی توانند روی یک محرک طبیعی که از اهمیت خاصی برخوردار است تمرکز کنند و حواسشان مرتب به محرک های بی اهمیت محیطی پرت می شود. در نتیجه در کلاس درس نمی توانند حواس خود را به گفته های معلم بدهند. به نظر می رسد اصلاً گوش نمی دهند و زمانی که باید به محتوای صحبت های معلم توجه کنند، مشغول انجام کار دیگری هستند یا با چیزی بازی می کنند. در دروسی مثل دیکته که نیاز به توجه و تمرکز بیشتری دارد، معمولاً مشکلات بیشتری را نشان می دهند. این کودکان وقتی به سنین نوجوانی می رسند، به علت فراموشکاری به عنوان افراد بی حواس و سهل انگار از آنها نام برده می شود. در هنگام مطالعه و انجام فعالیت ها به فکر و رؤیا فرو می روند و نمی توانند کار خود را به پایان برسانند. افراد بی نظمی هستند که نامنظمی در اتاق، کمد لباس ها، میز تحریر، و.‎.‎. آنها نمایان است. موارد فوق سه مشکل اصلی است که در کودکان بیش فعال و کم توجه دیده می شود. هرچند ممکن است کودکی همه علائم فوق را نداشته باشد، ولی مشکلات گوناگونی که کودک با آنها دست به گریبان است، تأثیر منفی بسزایی در ارتباط کودک با معلم، همکلاسی ها، والدین و اطرافیان بر جای می گذارد. کودک مرتب از پیرامون خود پیام های منفی دریافت می کند، پیام هایی که شخصیت و اعتماد به نفس او را در هم می کوبد. همچنین بیماری باعث افت عملکرد تحصیلی کودک می شود و آینده تحصیلی و شغلی او را تحت تأثیر قرار می دهد.
● علت اختلال بیش فعالی - کم توجهی
نمی توان پاسخ قطعی و دقیقی برای این سؤال داد. نمی توان مانند بسیاری از بیماری های دوران کودکی، ویروس یا میکرب مشخصی را برای آن پیدا کرد. احتمالاً تعدادی از عوامل مختلف در ایجاد بیش فعالی کودک درگیر هستند. مطالعاتی انجام شده که به بعد ژنتیک این بیماری اشاره دارند. کودکی که مبتلا به بیش فعالی است چهار برابر بیشتر احتمال دارد که یکی از افراد خانواده اش مثل او مشکل مشابهی داشته باشند. اگر چه نقش ژن خاصی در این بین پیدا نشده است، ولی مغز این کودکان تفاوت های ظریفی را در ساختار و عملکرد نشان می دهد و تأثیر داروهای معینی بر این کودکان نشانگر آن است که به نوعی ترکیب شیمیایی مغز این کودکان متفاوت است. اگر چه ماهیت این تفاوت ها به خوبی مشخص نشده است. تبلیغات زیادی در مورد تأثیر غذاها و آلرژی غذایی بویژه آلرژی نسبت به مواد افزودنی غذاها مانند رنگ ها و نگهدارنده ها در بیش فعالی وجود داشته است. فرزند پروری بد و معیوب منجر به بیش فعالی نمی شود، اما شیوه های تربیتی و پاسخ دهی والدین کاملاً بر رفتار کودک تأثیر می گذارد، بسیاری از این کودکان مستعد اختلالات رفتاری گسترده ای هستند. بدیهی است روش های انطباقی مؤثر در پیشگیری از مشکلات رفتاری همراه مؤثر است.
● آینده کودکان بیش فعال
برخی موارد مشکلات همراه با این اختلال در سراسر زندگی شخص ادامه پیدا می کند. هرچند این کودکان در دوره بزرگسالی همه علائم مربوط به بیماری را ندارند و از پرتحرکی آنها کاسته شده است، ولی مشکلات توجه و تمرکز و رفتارهای تکانشی آنها ادامه دارد. در عده ای از این کودکان نیز با رسیدن به سن ۱۲ سالگی علائم آنها بهبود پیدا می کند و عملکرد طبیعی در حوزه های مختلف رفتاری، اجتماعی و تحصیلی پیدا می کنند. در کسانی که بیماری ادامه پیدا می کند نیاز به ادامه درمان نیز وجود دارد. به نظر می رسد عمده مشکلات این کودکان با ورود به مدرسه آغاز می شود؛ مکانی که در آنجا انتظار نظم، انضباط، پیشرفت تحصیلی، ارتباط مناسب با همسالان، پیروی از دستورات معلم و انجام تکالیف مدرسه می رود. از آنجا که مطالعه، خواندن و نوشتن، گوش فرادادن به صحبت های معلم نیازمند تمرکز، توجه، قرار و آرامش کافی است و این کودکان در این زمینه ها مشکل دارند، در نتیجه درس خواندن برای آنها تبدیل به معضلی می شود که به راحتی قابل حل نیست، ساعات انجام تکالیف درسی در منزل ساعات طولانی کشمکش بین پدر و مادر و کودک است. کودکی که ساعت های زیادی را به بازی و فعالیت می پردازد، از نیم ساعت انجام دادن تکالیف درسی بیزار است. در کلاس درس زمانی که سایر دانش آموزان مشغول یادگیری مطالب جدید هستند و به صحبت های معلم گوش می دهند، آنها مشغول حرف زدن با بغل دستی، بازی کردن و یا بازی کردن با کتاب، مداد و سایر وسایل هستند. افت درسی و پیشرفت تحصیلی، آینده شغلی این کودکان را تحت تأثیر قرار می دهد، از طرفی دیگر بزرگسالان شاغل با این اختلال، در شغل خود با مسائل و مشکلات بیشتری دست به گریبان هستند. اتاق کار آنها نامنظم و شلوغ است، برای شروع کار و به اتمام رساندن آن مشکل دارند، همیشه ممکن است کارهای زیادی را شروع کنند، اما نیمه تمام رها کنند، در نتیجه طرح های ناتمام در بین کارهای آنها زیاد دیده می شود، فراموشکار هستند و به قرارهای کاری خود دیر می رسند و از دید دیگران اینها افرادی بدقول هستند. امکان ابتلا به اضطراب، افسردگی، اختلال سلوک، اختلال ایذایی مقابله ای، سوء مصرف مواد، پرخاشگری و سایر اختلالات رفتاری در کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی ـ کم توجهی در صورت مداخله نکردن مناسب زیاد است. رعایت نکردن نوبت، رعایت نکردن قوانین بازی، پیروی نکردن از دستورات، بر هم زدن نظم و رفتارهای تکانشی در این کودکان باعث می شود که ارتباط آنها با همسالان، والدین و بزرگ ترها تحت الشعاع قرار گیرد. آنها از جمع دوستان خود طرد می شوند و پیام های منفی که مرتب از پیرامون خود دریافت می کنند، اعتماد به نفس این کودکان را لطمه می زند و آنها را مستعد افسردگی و اضطراب می کند.
● درمان
بنا به دلایل فوق و دلایل بی شمار دیگر، اختلال بیش فعالی ـ کم توجهی باید درمان شود. هدف از درمان کاهش علائم این بیماری است تا حدی که کودک آشفتگی کمتری را در زندگی روزمره خود متحمل گردد و عملکرد تحصیلی و ارتباطی کودک بهبود یابد. درمان این کودکان شامل دو دسته کلی درمان های دارویی و غیردارویی است.
▪ درمان دارویی
شایع ترین و مؤثرترین داروهایی که در درمان این اختلال به کار می رود شامل داروهای محرک است. این داروها در ۹۰ تا ۷۰ درصد کودکان بیش فعال ـ کم توجه مؤثر است و باعث بهبودی علائم اصلی این اختلال می شود، عملکرد تحصیلی و ارتباطی کودک را بهبود بخشیده و از اضطراب و نگرانی والدین می کاهد. این داروها ممکن است در بعضی از کودکان اثرات بی اشتهایی و کم خوابی ایجاد کند که نگران کننده نبوده و می توان با ترفندهای مناسب، این اثرات سوء را به حداقل رساند.
▪ درمان های غیر دارویی
درمان های غیر دارویی که اکثراً همراه و در کنار درمان های دارویی استفاده می شوند، بیشتر بر اختلالات رفتاری همراه با بیش فعالی ـ کم توجهی مؤثرند و شامل درمان های شناختی، رفتاری و آموزش والدین است. بدیهی است آموزش والدین در مورد چگونگی بیماری فرزندشان، رفتارهای مثبت کودک، بکار نبردن شیوه های نامناسب تنبیهی و.‎.‎. می تواند هم برای کودک و هم برای خانواده او مؤثر باشد.

دکتر فریبا عربگل
فوق تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان

منبع : روزنامه ایران