ضرورت تشکیل بانک های سرمایه گذاری

اکنون که سه سال از ابلاغ سیاست های اصل ۴۴ قانون اساسی می گذرد، این پرسش مطرح می شود که چه گام هایی برای آزادسازی و خصوصی سازی برداشته ایم؟
پاسخ به این پرسش می تواند ابعاد گوناگونی داشته باشد. عده یی اجرای سیاست ها را موفق می دانند و عده یی نسبت به آن انتقاد دارند. در این نوشته مجال پرداختن به این موضوعات نیست بلکه آن چه برای اتاق بازرگانی و صنایع و معادن اهمیت دارد، پرداختن به این موضوع است که سیستم بانکی، در جریان واگذاری شرکت های دولتی، آن گونه که باید از بخش خصوصی حمایت نمی کند. به عبارتی ما احساس می کنیم بخش خصوصی برای خرید شرکت های قابل واگذاری با کمبود منابع مالی مواجه است و سیستم بانکی ایران در این زمینه با بخش خصوصی همکاری های لازم را ندارد. در همین زمینه مطالعات زیادی در اتاق بازرگانی صورت گرفته است که نشان می دهد، کمک به بخش خصوصی برای تامین مالی خرید شرکت های دولتی، حلقه مفقوده اقتصاد ایران است و در همین زمینه مدافع و پشتیبان تشکیل «بانک های سرمایه گذاری» در ایران هستیم.
● بانک های سرمایه گذاری
براساس تعریف عام، شــرکت تامیـــن ســــرمایه یـــا بانک سرمایه گذاری شرکتی است که کار خرید یا دادن تعهد برای خرید انواع اوراق بهادار مثل سهام شرکت های مختلف، اوراق مشارکت و دیگر اوراق بهادار را برعهده می گیرد. بانک سرمایه گذاری می تواند از طرف یک موسسه مالی، یک شرکت سرمایه گذاری یا یک سازمان دولتی ماموریت خرید جمعی انواع اوراق بهادار را برعهده گیرد و از طریق تقسیم اوراق خریداری شده به دسته های کوچک تر و فروش این اوراق، کسب سود کند.
براساس تعریفی ساده تر می توانیم بگوییم بانک سرمایه گذاری یک واسطه گر مالی است که ماهیت شکل گیری اش براساس انتخاب ابزارهای صحیح و مناسب تامین مالی و ارائه خدمات مشورتی در زمینه امور مالی و سرمایه گذاری بنا شده است. موسسه ها یا سازمان هایی که از بانک های سرمایه گذاری خدمات مالی دریافت می کنند، این انتظار را دارند که ارائه مشاوره مالی یا سهام خریداری شده توسط بانک سرمایه گذاری در سبد سرمایه گذاری آنها تحول مثبت ایجاد کند و بر میزان سودآوری آنها اضافه کند.
با توجه به این کارکردها، بانک های سرمایه گذاری این گونه تعریف می شوند؛
«بانک سرمایه گذاری شرکتی است که موضوع اصلی فعالیت های آن مشاوره و تحقیق در زمینه بازارهای مالی و تسهیل انتشار اوراق بهادار برای تامین مالی نیازمندی های واحدهای اقتصادی در بازار دست اول به روش های مختلف است.»
● تاریخچه بانک سرمایه گذاری در جهان
تاریخچه تاسیس این نهاد به اوایل قرن ۱۹ میلادی باز می گردد که طی سال های ۱۸۳۰-۱۸۲۰ اوراق قرضه خارجی در لندن منتشر و سرمایه به سایر کشورها از جمله امریکا صادر شد. اولین پذیره نویسی رسمی در سال ۱۸۷۰ در امریکا انجام شد و در سال ۱۸۷۹، از این نهاد مالی برای تامین سرمایه لازم برای اولین نیروگاه تولید برق کمک گرفته شد. در سال ۱۸۸۵، سندیکای تامین سرمایه در وال استریت رواج یافت. در اوایل قرن ۲۰، فعالیت های بانکداری سرمایه گذاری به شکل غیررسمی رواج یافت و پس از وقوع بحران ۱۹۲۹، این گونه نهادها پی درپی دچار رکود و ورشکستگی شدند. طی قوانین مختلف، فعالیت آنها از فعالیت نظام بانکی منفک شد. در سال ۱۹۸۷، بازار سهام لندن سقوط کرد و بانکداری سرمایه گذاری در آن کشور تضعیف و بانکداری سرمایه گذاری امریکایی به سرعت به بازار مالی انگلیس وارد شدند. در سال ۱۹۹۰، اجازه داده شد بانک های تجاری نیز از طریق شرکت های زیرمجموعه به فعالیت بانکداری سرمایه گذاری بپردازند. از سال ۲۰۰۰ تا کنون، فعالیت این نهاد به سرعت گسترش یافته و فعالیت های بانکداری سرمایه گذاری و تجاری و ایجاد هلدینگ های خدمات مالی، تسریع شده است.
● تاریخچه بانک سرمایه گذاری در ایران
در ایران بانک سرمایه گذاری به تازگی به وجود آمده است و تا حدود یک سال پیش چنین نهادی در ایران وجود نداشت، اما بر حسب نیاز و ضرورت، در اساسنامه برخی از نهادهای مالی، به مواردی از خدمات بانکداری سرمایه گذاری اشاره شده است.
▪ بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران
در سال ۱۳۳۸، با هدف به جریان انداختن سرمایه گذاری های بخش خصوصی تاسیس شد.
▪ بانک توسعه و سرمایه گذاری ایران
در سال ۱۳۵۲، با هدف تجهیز سرمایه های داخلی و خارجی و به کار انداختن آن در جهت توسعه صنعت و معدن و سایر امور تولیدی و خدماتی مربوط به آنها و صادرات، تاسیس شد.
▪ شرکت خدمات مالی ایران
در سال ۱۳۵۳، توسط بانک توسعه صنعتی و معدنی و با مشارکت بانک ملی و شرکت بین المللی مریل لیپچ، تاسیس شد.
▪ شرکت سرمایه گذاری ملی ایران
در سال ۱۳۵۴، با هدف تامین منابع مورد نیاز برای توسعه و تسریع فعالیت های تولیدی در جهت برنامه ها و سیاست های اقتصادی کشور، تاسیس شد.
● وظایف بانک های سرمایه گذاری
در مجموع حیطه فعالیت های بانک سرمایه گذاری را می شود در دو حوزه تعریف کرد؛
در حوزه اقتصاد کلان؛ در این حوزه وظیفه بانک های سرمایه گذاری در سه بخش تعریف می شود
۱) تسهیل تامین مالی شرکت ها
۲) تشکیل سرمایه
۳) نقش موثر در فرآیند واگذاری شرکت های دولتی
▪ در حوزه اقتصاد خرد؛
۱) نقش موثر و تعیین کننده در فرآیند پذیره نویسی و توزیع اوراق بهادار جدید
۲) نقش مشورتی در بازار مالی
۳) نقش موثر در نهادسازی بازار مالی
● انواع بانک های سرمایه گذاری
۱) شرکت های تامین مالی فروش؛ مهم ترین وظیفه این نوع بانک های سرمایه گذاری ارائه وام به مشتریان خرده فروش ها و تولیدکنندگان است.
۲) شرکت های تامین مالی اعتباری شخصی؛ کارکرد شرکت های اعتباری شخصی، اعطای وام های اقساطی است.
۳) شرکت های تامین مالی اعتباری تجاری؛ این گونه شرکت ها معمولاً به شرکت های دیگر از طریق خرید حساب های دریافتی (با نرخی که کمتر از ارزش اسمی آنها است) وام می دهند بنابر این تعریف، بانک سرمایه گذاری برای توصیف موسسه هایی به کار می رود که؛
۱) فعالیت اصلی آن جمع آوری سرمایه برای شرکت های نیازمند سرمایه است.
۲) نقش واسطه را در هدایت پس اندازها و وجوه اشخاص به سمت خرید اوراق بهادار شرکت ها انجام می دهد.
۳) به عنوان پذیره نویس یا متعهد پذیره نویسی در قالب نماینده شرکت ها به عرضه اوراق بهادار اقدام می کند.
۴) فروش اوراق بهادار به بازار
۵) وظایف کارگزار و معامله گر را انجام می دهد.
۶) نقش عمده یی در تسهیل فرآیند ادغام و تملک شرکت ها، عرضه خصوصی اوراق بهادار و تجدید ساختار شرکت ها دارد.
۷) در انتخاب ابزارهای مالی صحیح و مناسب تامین مالی، مدیریت ریسک و ارائه خدمات مشورتی، نقش اساسی دارد.
۸) شما زمانی به استفاده از خدمات موسسه های تامین سرمایه تمایل پیدا می کنید که بخواهید اوراق جدید را به فروش برسانید.
قسمت عمده یی از فعالیت های یک بانک سرمایه گذاری را باید در هدایت پس اندازها و وجوه اشخاص به سمت خرید اوراق بهادار شرکت ها و اوراق قرضه تعریف کرد. بانک سرمایه گذاری چنین کار مهمی را با خرید و توزیع اوراق بهادار جدید شرکت ها انجام می دهد. این اقدام حتی می تواند گسترده تر باشد یعنی بانک سرمایه گذاری می تواند وظیفه پذیره نویسی، توزیع اوراق بهادار و ارائه خدمات مشورتی را هم به فهرست قابلیت های خود اضافه کند. ماهیت بانک های سرمایه گذاری به گونه یی است که گاهی در مورد تعریف وظایف و حیطه فعالیت های آن تداخل به وجود می آید. بنابراین باید به این نکته تاکید کرد که بانک های سرمایه گذاری نه وظیفه سرمایه گذاری را برعهده دارند و نه قرار است به بانکداری بپردازند. نحوه فعالیت این گونه موسسات به این دلیل که سپرده دیگران را جمع آوری می کنند، شباهت زیادی با بانک های تجاری و صندوق های پس انداز دارد اما حقیقت این است که فعالیت های یک بانک سرمایه گذاری تفاوت های زیادی هم با مواردی که نام بردیم، دارد. اگرچه بانک سرمایه گذاری شباهت زیادی با یک بانک دارد اما در حیطه فعالیت های آن می توان به نکات مهمی اشاره کرد. به طور مثال تفاوت یک بانک سرمایه گذاری با یک بانک تجاری را می توان در سبد مشتریان و خدمات آنها دید. بانک تجاری معمولاً با مشتریان شخصی یا شرکت های کوچک سر و کار داشته و خدماتی از جنس حساب پس انداز و جاری، پرداخت های بین بانکی، تامین مالی مشتریان شخصی (مثلاً وام های کوچک)، حساب سرمایه گذاری برای بازنشستگی، کارت اعتباری و خدمات ماشین های پرداخت خودکار را ارائه می کند. در حالی که مشتریان بانک سرمایه گذار شرکت ها هستند و وظیفه اصلی آن کمک به شرکت ها برای تامین مالی پروژه های بزرگ است. بانک های سرمایه گذاری از ابتدای شکل گیری در بازارهای مالی، روند رو به تکاملی را پشت سر گذاشته اند. مطالعه این روند نشان می دهد بانک های سرمایه گذاری جزء نهادهای منفک ناپذیر بازارهای مالی هستند. در حال حاضر درهم تنیدگی زیادی میان صندوق های بازنشستگی و شرکت های سرمایه گذاری با بانک های سرمایه گذاری وجود دارد و در حقیقت با تکیه بر قابلیت بانک های سرمایه گذار بوده است که صندوق های بازنشستگی حاضر به پذیرش سرمایه گذاری در حوزه های پرریسک شده اند. در سبد فعالیت های متنوع بانک های سرمایه گذاری این بانک ها با انتشار سهام و اوراق قرضه در بازار سرمایه از یک طرف موجب تحریک سرمایه گذاری در بازار و فراهم آوردن وجوه لازم برای سرمایه گذاری در صنایع و شرکت های مختلف می شوند و از سوی دیگر شرکت ها را در امر تامین مالی و توسعه فعالیت ها یشان یاری می رسانند. این تسهیل در امر تامین سرمایه خود موجب روی آوردن بسیاری از شرکت ها به سمت بورس و ارائه شفاف اطلاعات به بازار شده است. چه پیوندی میان بانک سرمایه گذاری و خصوصی سازی وجود دارد؟ مهم ترین اهدافی که برای تشکیل بانک های سرمایه گذاری در بازار سرمایه ایران می توانیم درنظر داشته باشیم در این موارد خلاصه می شود؛
۱) کمک به انتشار اوراق بهادار جدید
۲) زمینه سازی برای ورود به عرصه های بازارهای مالی بین الملل
۳) مدیریت و هدایت سرمایه گذاری ها به بخش های مولد اقتصادی
۴) تسهیل در انجام خصوصی سازی با بازاریابی و تضمین و فروش سهام مشمول اصل ۴۴
به طور کلی واژه بانک سرمایه گذاری برای توصیف موسساتی به کار می رود که؛
- فعالیت اصلی آن گردآوری سرمایه برای شرکت های نیازمند سرمایه است.
- نقش واسطه را در هدایت پس اندازها و وجوه اشخاص به سمت خرید اوراق بهادار شرکت ها انجام می دهد.
- به عنوان پذیره نویس یا متعهد پذیره نویسی در قالب نماینده شرکت ها به عرضه اوراق بهادار اقدام می کند؛
- تعهد قطعی
- بهترین سعی
- فروش اوراق بهادار به بازار
- وظایف کارگزار و معامله گر را انجام می دهد.
- نقش عمده یی در تسهیل فرآیند ادغام و تملک شرکت ها، عرضه خصوصی اوراق بهادار و تجدید ساختار شرکت ها دارد.
- در انتخاب ابزارهای مالی صحیح و مناسب تامین مالی، مدیریت ریسک و ارائه خدمات مشورتی، نقش اساسی دارد.
نقش تخصصی این موسسات، به صورت مشاوره مالی یا واسطه گری اطلاعات مالی و فنی در بازارهای مالی بوده که به صورت زیر خلاصه و گروه بندی می شود؛
- خدمات مشاوره در تمامی موارد مربوط به شرایط مناسب و زمانبندی لازم برای پذیره نویسی اوراق بهادار؛
- مراحل پذیره نویسی عام و خاص اوراق بهادار در بازار دست اول
- خرید، فروش و ادغام شرکت ها
- مدیریت سرمایه گذاری و نقدینگی
- مهندسی مالی در موسسات مختلف (بانک ها، شرکت های بیمه و...)
- خدمات تحقیقاتی در زمینه بازارهای مالی
- تحقیقات در زمینه بازارهای پول، سرمایه، ارز و کالا
- تحقیقات در مورد صنایع و شرکت ها
- خدمات کارگزاری و معاملات اوراق بهادار در بازارهای رسمی و غیررسمی برای نهادها و افراد؛
- خرید و فروش اوراق بهادار در بازار دست اول و دوم سرمایه
- خرید و فروش اوراق بهادار در بازار خارج از بورس (OTC)
بانک های سرمایه گذاری می توانند اوراق بهادار را به دو صورت زیر معامله کنند؛
- برای خود به عنوان سرمایه گذاری
- برای دیگران به عنوان کارگزار
به طور کلی گستره فعالیت های بانک های سرمایه گذاری در بازار سرمایه شامل موارد زیر است؛
- فعالیت های مربوط به بازار دست اول
- فعالیت های مربوط به مدیریت دارایی ها
- فعالیت های مربوط به بازار دست دوم
بانک های سرمایه گذاری اصولاً از اهرم مالی بالایی برخوردار بوده و منبع اصلی درآمد آنها، کارمزد حاصل از خرید و فروش اوراق بهادار یا مشاوره های مالی است.
کارمزدهایی که از بابت معاملات توسط این نهادها دریافت می شود بستگی به نوع، درجه اعتباری، دولتی یا غیردولتی بودن اوراق و در نهایت حجم اوراق پذیره نویسی یا معامله شده دارد. به علت ریسک نسبتاً بالای فعالیت این موسسات، بعضی از کشورهای دنیا فعالیت این نهادها را از فعالیت بانک ها تفکیک کرده و در بعضی از کشورهای دیگر مانند سوئیس، این دو فعالیت از هم تفکیک نشده اند. در سوئیس بانک های تجاری می توانند به صورت موسسات تامین سرمایه هم فعالیت کنند. اهمیت فعالیت بانک سرمایه گذاری در هموار سازی محیط برای پذیره نویسی اولیه اوراق بهادار بسیار بالا است. این نهادهای متخصص در امر مشاوره، کارشناسی و بازاریابی اوراق بهادار برای اولین بار (بازار دست اول) یا در معاملات بعدی (بازار دست دوم) نقش اساسی داشته و در زمینه کمک به جذب و صرف منابع به صورت بهینه بسیار موثر است. در اواخر دهه ۱۹۸۰ مهندسی مالی به صورت تخصصی از طریق این موسسات ارائه شد. این نهادها در همین دوره از طریق مشاوره، ابتکار و نوآوری های مالی، کارشناسی و بازاریابی، توسعه بازارهای مالی را در سطح بین الملل رونق بخشیدند. نوآوری های مهم مالی در زمینه های زیر تحول اساسی در بازارهای مالی ایجاد کرد؛
- تبدیل به اوراق بهادار کردن دریافتی های مالی
- مهندسی اوراق بهادار
- مهندسی ترازنامه (مدیریت ترازنامه)
● بانک سرمایه گذاری در قانون بازار اوراق بهادار ایران
در بند ۱۸ ماده یک قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب سال ۱۳۸۴، بانک سرمایه گذاری در قالب واژه شرکت «تامین سرمایه» با کارکردهای زیر تعریف شده است؛
- تامین مالی شرکت ها در قالب قراردادهای مشخص و از طریق؛
- پذیره نویسی عمومی و اختصاصی اوراق بهادار
- تعهد پذیره نویسی
- ارائه مشاوره در فرآیند تامین مالی (انتخاب ابزار، زمانبندی، قیمت گذاری)
- مشاوره در خصوص اصلاح ساختار
- انجام کلیه امور اجرایی ثبت اوراق بهادار
- برقراری ارتباط میان بورس و شرکت های متقاضی
- آماده سازی شرکت ها برای دریافت رتبه اعتباری
- ارائه خدمات تحقیقات مالی و سرمایه گذاری
- مشاوره، مدیریت ریسک، مهندسی مالی و طراحی ابزارهای مالی بر حسب سفارش مشتری
- گسترش فعالیت های بانکداری سرمایه گذاری به سایر حوزه های مالی؛
- کارگزاری
- کارگزاری/ معامله گری
- بازارگردانی
- سبدگردانی و مدیریت صندوق های سرمایه گذاری
- تهیه طرح برای انتشار اوراق بهادار
- امیدنامه پذیره نویسی سهام
● الزام ها
آنچه ضرورت تشکیل بانک های سرمایه گذاری را مورد تاکید قرار می دهد، نقش این موسسات در فرآیند خصوصی سازی کشور پس از ابلاغ سیاست های اصل ۴۴ قانون اساسی است.
بسیار پیش آمده است که دولت در فرآیند واگذاری بلوک های بزرگ سهام شرکت های مشمول واگذاری موفق نشان نداده است یا اینکه گفته می شود بخش خصوصی توان لازم برای خرید سهام عرضه شده توسط دولت را ندارد. چه به دلیل ضعف های ساختاری و چه به دلیل ناتوانی مالی بخش خصوصی، درهرصورت باید اعتراف کنیم که دومین مرحله از خصوصی سازی و آزادسازی اقتصادی در ایران به دلیل نبود بستر مناسب یا به تعبیری نهادهای لازم موفق نشان نداده است. در طول سال های گذشته، به خصوص پس از ابلاغ سیاست های کلی اصل ۴۴ واگذاری شرکت های دولتی روندی سریع تر از گذشته در پیش گرفته است. با این حال در طول این مدت شاهد نارسایی در واگذاری برخی از این شرکت ها بوده ایم. در این زمینه می توانیم به فرآیند واگذاری شرکت هایی اشاره کنیم که در آینده قرار است سهام آنها در قالب بلوک های مدیریتی عرضه شود. با توجه به سیاست های اصل ۴۴، قرار است شرکت های زیادی واگذار شوند. با توجه به این سیاست ها ، سازمان خصوصی سازی واگذاری شرکت های زیادی را در دستور کار دارد. در صورتی که فرض کنیم دولت قصد عرضه سهام اولیه را دارد، سازمان خصوصی سازی با مسائل متعددی مثل قیمت گذاری سهام در زمان ورود به بازار، اطلاع رسانی به بازار و انجام معامله با خریداران و مدیریت تلاطم های قیمتی بعد از عرضه سهام مواجه است. بانک سرمایه گذاری در چنین مواقعی وارد عمل شده و مشورت و مدیریت عملیات عرضه و فروش سهام شرکت را برعهده می گیرد. به این ترتیب از طریق مشارکت بانک سرمایه گذاری در فرآیند عرضه اولیه سهام(IPO) می توان دغدغه فروشنده و خریدار را به حداقل رساند.
در حال حاضر در بازار مالی کشور، کمبود نقش مشاوران مالی، خدمات مالی تخصصی، تحقیقات سرمایه گذاری به صورت حرفه یی و سازمانی احساس می شود. از این رو ایجاد چنین نهادهایی با ماموریت های ذیل ضروری بوده است؛
- تسهیل تامین سرمایه
- بهبود مدیریت مالی
- تسهیل واگذاری فعالیت های اقتصادی به بخش خصوصی
- قیمت گذاری مناسب سهام شرکت ها
- گسترش سهم بخش خصوصی در تشکیل سرمایه
- راهنمایی سرمایه گذاران
- رونق بخشیدن به بازار ادغام و تملک در کشور
با توجه به مورد اشاره و پیش بینی های قانونی در قانون بازار اوراق بهادار، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران از دولت تقاضا دارد شرایط را برای تشکیل بانک های سرمایه گذاری توسط بخش خصوصی فراهم و حمایت های لازم را در این زمینه اعمال کند.
ما معتقدیم تشکیل بانک سرمایه گذاری توسط بخش خصوصی، ضمن کمک به رشد و توسعه بازار مالی کشور، کمبود مشاوره مالی و فنی را که به خصوص در جهت اجرای سیاست های اصل ۴۴ قانون اساسی مشاهده می شود، جبران می کند.

یحیی آل اسحاق
رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران

منبع : روزنامه اعتماد