جعبه جادو و غول بی خوابی

متاسفانه ما کودکانمان را به دست تلویزیون سپرده‌ایم. رسانه‌های تصویری روزبه‌روز بیشتر به زندگی روزمره کودکان ما وارد می‌شوند. این تاثیر آن‌قدر زیاد است که به نظر می‌رسد علم روان‌شناسی کودک یک‌بار دیگر باید با توجه به نقش این رسانه‌ها نوشته شود. حالا دیگر غیر از پدر و مادر و دیگر اعضای خانواده، مجری‌های تلویزیونی و شخصیت‌های کارتونی می‌توانند روی شخصیت و رفتارهای کودک تاثیر بگذارند.
● کودکان و تماشای ایرانی تلویزیون
تماشای تلویزیون بخش بزرگی از زمان بیداری کودکان را می‌گیرد. در کشورهای اروپایی کودکان قرن۲۱ به طور متوسط روزانه دو ساعت و ۲۰ دقیقه به تماشای تلویزیون می‌پردازند. اگر به اطرافیان خود نگاه کنیم درمی‌یابیم که در کشورهای جهان سوم متاسفانه این رقم خیلی بیشتر است. معمولا کودکان کوچک‌تر ما علاوه بر برنامه‌های خردسالان، برنامه‌های کودک و نوجوانان را نیز نگاه می‌کنند. از آن‌جا که معمولا جز ساعات مدرسه و کودکستان ما برنامه‌ای برای آن‌ها نداریم، آن‌ها بعد یا قبل از انجام تکالیف درسی‌شان با ما به تماشای سریال‌های خانوادگی و دیگر برنامه‌های بزرگسالان نیز می‌نشینند.
از طرف دیگر متاسفانه کم تعدد و تنوع بودن شبکه‌های تلویزیونی در ایران، دسته‌بندی نکردن برنامه‌های بزرگسالان و تصور این‌که برنامه‌های سانسور شده تلویزیون تاثیر بدی روی کودکان نمی‌گذارد، این مساله را تشدید کرده است. هرچه سن کودکان پایین‌تر باشد کمتر می‌توانند تفاوت بین خیال و واقعیت را درک کنند. این واقعیت باعث می‌شود تاثیرات منفی برنامه‌های تلویزیونی در کودکان کوچک‌تر، بیشتر باشد.
● تماشای تلویزیون و مشکلات جسمی و روان شناختی
محققان دریافته‌اند که تماشای بیش از اندازه تلویزیون با بسیاری از مشکلات روان‌شناختی کودکان ارتباط دارد. رفتارهای پرخاشگرانه، مشکلات اجتماعی، مشکلات تعامل با خانواده، ترس‌های غیرعادی، مشکلات توجه و بیش‌فعالی، تعدادی از این مشکلات هستند. هم‌چنین تماشای مفرط تلویزیون باعث مشکلات جسمی مثل چاقی نیز می‌شود. تا ۲۰سال پیش رابطه‌ای بین تماشای تلویزیون و مشکلات خواب کشف نشده بود، اما تحقیقات اخیر نشان داده‌اند که این عادت می‌تواند روی کیفیت خواب نیز تاثیر بگذارد. تماشای مفرط تلویزیون می‌تواند باعث مقاومت کودک در خوابیدن، به تاخیر افتادن شروع خواب، اضطراب خواب، خلاصه کردن زمان خواب و حتی شب‌بیداری شود. کودکانی که در اتاق خواب خود تلویزیون دارند به‌طور معناداری کمتر از دیگران می‌خوابند. در تحقیقی معلوم شد که اگر نوجوانان بیش از سه‌ساعت در روز تلویزیون تماشا کنند، در بزرگسالی هم مشکلات خواب بیشتری خواهند داشت.
● تماشای تلویزیون و کودکان پیش دبستانی
متاسفانه بیشتر این تحقیقات فقط روی گروه‌های سنی دبستانی انجام شده‌اند، آن‌ها هم‌چنین مشخص نکرده‌اند که محتوای برنامه‌ها موجب این مشکلات می‌شود یا صرف روشن بودن تلویزیون می‌تواند خواب را مختل کند. در یک تحقیق پیشرو که در سال ۲۰۰۵ با همکاری چند روان‌پزشک و روان‌شناس اجتماعی دانشگاه‌های فنلاند انجام شده، این محدودیت‌ها نیز برداشته شده است. آن‌ها می‌خواستند اثر تماشای تلویزیون را بر اختلال خواب کودکان پنج، شش ساله بررسی کنند، اما آن‌ها فقط تماشای فعال تلویزیون را اندازه‌گیری نکردند، بلکه آن‌ها از والدین خواستند میزان ساعاتی را که تلویزیون در خانه روشن است، اما کودکان به‌طور فعالانه به آن توجهی ندارند، نیز یادداشت کنند؛ رفتاری که به آن نام «مواجهه منفعل با تلویزیون» می‌گویند. در این تحقیق زمانی‌که کودکان به تماشای برنامه‌های بزرگسالان می‌پرداختند نیز اندازه‌گیری می‌شد.
● تلویزیون با خواب کودکان ما چه کار می کند؟
آن‌ها دریافتند که تعارضات خانوادگی، کار شیفتی یا نامنظم پدر خانواده باعث می‌شود کودکان بیشتر تلویزیون تماشا کنند و یا لااقل منفعلانه با تلویزیون روشن مواجه باشند. آن‌ها هم‌چنین پی‌بردند مواجهه با تلویزیون، چه فعال و چه منفعل، ساعات خواب کودکان را کاهش می‌داد. یک کودک پنج، شش ساله به‌طور متوسط نه تا ۱۱ ساعت می‌خوابد. این زمان در خانواده‌هایی که در کل تلویزیون‌شان بیشتر از دیگر خانواده‌ها روشن بود، کاهش یافته بود. جالب این است که تماشای فعال تلویزیون معمولا موجب افزایش مشکلات گذار خواب-‌بیداری می‌شد، اما مواجهه منفعل همه انواع اختلالات خواب را افزایش می‌داد. این مشکلات در خانواده‌هایی که عادت داشتند تلویزیون را تا دیر هنگام روشن نگه دارند به شدت بیشتر بود. علاوه بر این روشن بودن تلویزیون هنگام شروع خواب ( یا به زبان ساده تر خوابیدن پای تلویزیون) باعث مشکلات گذار خواب-بیداری می‌شد. یعنی حرکات اضافی و گرفتگی پاها و صحبت‌کردن در خواب را افزایش می‌داد. اما پدیده‌ای که باعث شده بود بیشترین تعداد مشکلات خواب به وجود بیاید، محتوای بزرگسالانه برنامه‌های تلویزیون بود. تماشای سریال‌های خانوادگی، پلیسی و خشنی که برای بزرگسالان تهیه شده است، با همه انواع اختلالات خواب رابطه دارد. به نظر این محققان، مشکلات خواب بعد از مواجهه منفعل با تلویزیون از چند علت ناشی می‌شود. ساده‌ترین دلیل این است که تلویزیون در این خانواده‌ها بیشتر روشن است و بنابراین زمان خواب کوتاه‌تر است. دلیل پنهان‌تر این‌که معمولا وقتی تلویزیون روشن است و کودکان به آن توجه ندارند، بزرگسالان مشغول تماشای آن هستند، این باعث می‌شود که بزرگسالان کمتر به کودکان خود بپردازند و با این واسطه موجب مشکلات خواب شوند. حال آن‌که این مواجهه معمولا با برنامه‌هایی است که محتوای خشنی دارند و یا به‌طور اغراق‌شده‌ای وحشت‌انگیزند.
● چه کار کنیم؟
برای اوقات فراغت کودکان خود برنامه داشته باشیم؛ ما باید برای کودکانمان برنامه‌هایی به جذابیت تلویزیون داشته باشیم تا بتوانیم تماشای تلویزیون را در آن‌ها کاهش دهیم. این برنامه‌ها به استعداد و علاقه کودکان ما بستگی دارد. ما باید بدانیم که کودک پیش‌دبستانی ما در کدام حوزه‌ها توانایی و علاقه بیشتری دارد: شعر و قصه؟ موسیقی؟ نقاشی و هنر‌های تجسمی دیگر؟ معماهای عملی؟ ریاضیات؟ یا دیگر حوزه‌ها. ما می‌توانیم زمانی از وقت خود را صرف بازی با کودکان این سنین کنیم.
برنامه‌های بزرگسالان را همراه کودکان نگاه نکنیم؛ سعی کنیم برای زمان‌هایی که خودمان تلویزیون تماشا می‌کنیم، برنامه‌ای جداگانه برای کودک داشته باشیم. در ضمن خود ما نیز باید عادت کنیم کمتر به تماشای تلویزیون بپردازیم. به هر حال کودکان ما از این رفتار الگو برداری می‌کنند. کمتر تلویزیون دیدن را از سنین پایین به کودکان بیاموزیم؛ محققان دریافته‌اند که هرچه کودکان در سنین پایین، بیشتر به تماشای تلویزیون بپردازند، در سنین بالاتر بیشتر و بیشتر تلویزیون تماشا می‌کنند، پس سعی کنیم کودکانمان از خردسالی به کمتر تلویزیون‌ دیدن عادت دهیم. از درجه سنی فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی مطلع باشیم؛ اگر صدا‌و‌سیما درجه‌بندی مناسب و صحیحی برای پخش برنامه‌هایش ندارد، خودمان سعی کنیم از طرق دیگر (کتاب، نشریه، اینترنت و ...) به این درجه‌بندی دست‌یابیم و فیلم‌ها و برنامه‌های مناسب کودکان را برای استفاده آن‌ها انتخاب کنیم.

سعید بی‌نیاز

منبع : روزنامه تهران امروز