نفت، جنگ، خبر

در منطقه خاورمیانه، تنها عرصه دیپلماسی و سیاست نیست كه همواره در تلاطم و بحران است. عرصه رسانه و خبر نیز در این سرزمین سالها است كه با زایش و رویش روبه رو است. در كنار انرژی و نفت، كالای خبر نیز در این مرز و بوم چاشنی رقابت و ماده ای كمیاب است، و بازاریابان خبر نیز پا به پای قدرت های اقتصادی، دست به كار رقابت و یافتن مسیرها و میدان های تازه ای هستند.
بر روی نقشه دنیای ارتباطات، خاورمیانه یك منطقه علامت گذاری شده و حوزه ای پركشش و وسوسه انگیز برای اصحاب رسانه است.
به جز جویندگان طلای سیاه كه از سالیان دور، سهمی از فضای رسانه ای، خاورمیانه را تسخیر كرده اند، امروز هیچ رسانه آسیایی و اروپایی نیست كه ایستگاهی در زمین یا فضای خاورمیانه دست و پا نكرده باشد.
به این ترتیب منطقه ای كه شاهراه انرژی و كانون جنگ است خود به خود به آوردگاه اصلی دنیای رسانه و خبر نیز تبدیل می شود.
پیامد چنین «ازدحام رسانه ای» از پیش معلوم است، افكار عمومی خاورمیانه، در معرض بیشترین تلاطم ها و تغییرات ناشی از پمپاژ خبری جهان قرار دارند. تضاد میان ارزش های سنتی و مدرن بیش از هر نقطه دیگر در این منطقه جولان می دهد. بحران هویت و تقابل نسل ها با ابعادی بس وسیع تر گریبان دولت ها و ملت های این منطقه را فرامی گیرد.
پدیده انفجار اطلاعات، هم اكنون با دو چهره و دو نقش كاملاً متعارض در پهنه خاورمیانه رخ نموده است، نقشی آگاهی بخش و حركت زا كه در پرتو آن، نیروهای منزوی و محروم منطقه می كوشند صدای تحول خواهی خود را به گوش های مشتاق و جان های شیفته برسانند. نقشی اغتشاش آلود كه در آن، رسانه ها حكم نیروهای هنجار شكن و چالش انگیز را یافته اند. در این مرحله (نقش دوم) رسانه ها به تریبون های مبارزه و چالش با ارزش ها و نمادهای سنتی تبدیل شده اند، صاحبان رسانه، لباس مصلحان را به تن كرده اند و دست اندركاران و عوامل آن خود را با رسالتی تاریخی برای دگرگونی در ساختار سیاست و اجتماع روبه رو می بینند.
بنابراین، خاورمیانه عرصه یك قطب بندی بزرگ رسانه ای است و بر تعداد نحله ها و جریان های سیاسی می توان فهرست بلندی از رسانه ها را در این ناحیه سراغ گرفت. آرایش رسانه ای خاورمیانه بازتابی از صف آرایی های سیاسی است كه میان طیف های سیاسی، از سكولارها تا اسلامگرایان و از ناسیونالیست ها و چپگرایان تا لیبرال ها جریان دارد.
اغراق و گزاف نیست اگر بگوییم برای شناخت چهره رازآلود و هزارتوی سیاست این سرزمین، شناخت رسانه های آن یك امر لازم و مهم است.
از این رو در جغرافیای رسانه ای خاورمیانه می توان چند جبهه و جناح را از همدیگر تمییز داد، نسل اول رسانه های خاورمیانه به تیره و تبار ناسیونالیست ها و ملی گرایان تعلق دارد، شناسنامه این گروه از رسانه ها به زمان مبارزات ضداستعماری برمی گردد یعنی از همان روزی كه نسیم استقلال طلبی در سرزمین های اسلامی و عربی وزیدن گرفت، خاورمیانه به تولد این نهال های فرهنگی آغوش گشود.
سلسله مؤسسان این رسانه ها غالباً از جرگه مردان استقلال خواه بوده اند و آمال و آرمان اصلی آنها، احیای هویت ملی اعراب و مسلمانان بوده است.
اغلب نشریات پرآوازه جهان عرب در این جرگه تعریف می شوند. چنان كه در صف رسانه های ملی گرای عرب، می توان از الاهرام در مصر، الشرق الاوسط در عربستان، القبس در كویت، الرأی العام در قطر، الدستور در اردن، المستقبل و النهار در لبنان نام برد.
هر چند قدمت این رسانه ها و غلظت مواضع سیاسی آن ها همسان نیست اما جهت گیری ناسیونالیستی همسو دارند. در گذر زمان، اندیشه استقلال طلبی و آرمان هویت یابی برخی از این رسانه ها جای خود را به تعصبات قومی ـ عربی داد و این اتقاق تنزلی آشكار از یك آرمان فراگیر تاریخی به سطح یك باور نژادی بود. به عبارت دیگر رسانه هایی كه بر بلندای تفكر استقلال ملل مسلمان و عرب از یوغ سلطه قدرت ها قدافراشته بودند در دام و دامن نحله های قومی و نژادپرست گرفتار شدند.
جبهه دوم رسانه ای خاورمیانه به دولت ها، كمپانی ها و مؤسسه های خارجی و به طور غالب اروپایی و آمریكایی تعلق دارد. حضور رسانه ای غرب در خاورمیانه قدمتی صدساله و شناسنامه ای همزاد پیدایش و صدور نفت دارد، خاورمیانه زمانی با پدیده رسانه به شكل مدرن آن آشنا شد كه كمپانی ها و بازیگران نفت در كنار ده ها دفتر و دیوان اقتصادی، ایستگاهی خبری نیز دایر كردند و سپس در پرتو تحولات جهان صنعت و تكنولوژی، دامنه حضور رسانه های غرب در فضای زمین و آسمان خاورمیانه روزبه روز گسترده تر شد.
قدرت های اقتصادی غرب در كنار ده ها پایگاه كه آژانس های پرآوازه آن، از بی بی سی و رویتر تا آسوشیتدپرس و فرانس پرس در جای جای خاورمیانه دایر كرده اند، از همراهی شمار فراوان رسانه هایی بهره مند است كه خواسته یا ناخواسته نقش حلقه های دوستی اعراب و غرب را ایفا می كنند.
در میان این دو جبهه وسیع رسانه ای، خاورمیانه در سال های اخیر شاهد شكل گیری دوبلوك خبری جدید است. نخستین بلوك رسانه ای را نیروهای آزادیخواه و اسلامگرا با انتشار و ایجاد مراكز مطبوعاتی و تلویزیونی و نیز حضور فعال در وادی اینترنت شكل داده اند. چنان كه اخوان المسلمین در مصر، بخشی از پیروزی انتخاباتی خود را مدیون بهره گیری از دنیای اینترنت است.
حزب الله در لبنان با حضور خود به حضور رقیبان رسانه ای تازه مثل المنار رسمیت بخشید و به همین ترتیب در تركیه و دیگر كشورهای خاورمیانه احزاب و گروه های اسلامی سهمی شایان از رسانه ها برده اند.
بلوك رسانه ای بعدی، در آسمان خاورمیانه و با ظهور شبكه تلویزیونی الجزیره و العربیه شكل گرفته است. دو رسانه ای كه رقیب هم و رقیب همه رسانه های سنتی منطقه شده اند، پیدایش این دو رسانه افزون بر این كه دو حیطه افكار عمومی منطقه و عرصه دیپلماسی منطقه را با چالش ها و مناقشات تازه روبرو كرده است، دولت ها و حاكمان عربی را در پیش گرفتن سیاست های تازه بنام مصرف دلارهای نفتی در بازار رسانه و خبر ترغیب ساخته است.

محمد بخشنده

منبع : روزنامه ایران