حذف روش صید دامگستر در راستای حفظ ذخائر بود

دریای خزر حوزه آبی بسته ای است که توان تولید محدودی دارد ، بنابراین برداشت از ذخایر آن باید حساب شده و براساس اصول و موازین علمی انجام گیرد، تا استحصال پایدار و دائمی را تضمین نماید. به بیان دیگر ما با میزان ذخایر معینی که متأثر از تکثیر طبیعی و رها سازی است به عنوان حجم کل توده زنده روبرو هستیم، که درصدی از این حجم توده برآورد شده، به عنوان حداکثر میزان مجاز قابل برداشت (MSY) تعیین می شود لذا بایستی سعی شود تا تلاش صید را متناسب با میزان مجاز برداشت تعیین شده تنظیم نمائیم.
در این رابطه و از آنجائیکه وظیفه شیلات ایران حفظ و نگهداری ، ترمیم و بازسازی و جلوگیری از تخریب یا نابودی ذخایر ارزشمند آبزیان و همچنین حفظ توازن اقتصادی فعالیتهای صیادی است، در این راستا در دریای خزر سیاست ها و برنامه های متعددی را به منظور بهره برداری بهینه از ذخایر ماهیان استخوانی به مورد اجرا گذاشته است. از آن جمله می توان به برنامه رها سازی بچه ماهی ، اعمال استانداردهای نخ و اندازه چشمه تور ها، اعمال محدودیت های زمانی، مکانی صید و روش صید اشاره کرد. همچنین می توان به حذف روش صید دامگستر در دریای خزر که خسارت جبران ناپذیری را بر ذخایر ماهیام خاویاری و استخوانی وارد می ساخت، اشاره نمود.
تلاش شیلات ایران در مورد بازسازی ذخایر و رها سازی بچه ماهی در دریای خزر، سال به سال توسعه یافته ، تا آنجا که میزان رها سازی بچه ماهی از سال ۱۳۶۲ که ۲۵ میلیون قطعه بود، در سال ۸۳ به ۲۷۰ میلیون قطعه رسیده است . نتیجه این اقدام اساسی که نفع آن در درجه اول عاید صیادان سخت کوش دریای خزر و در مرتبه بعد نصیب کل جامعه شده، افزایش میزان صید ماهیان استخوانی از رقم ۳۱۰۰ تن در سال ۱۳۶۲ به رقم به ۱۵۶۶۵ تن در سال ۱۳۸۳ بوده است ، میانگین صید ماهیان استخوانی در ۱۰ سال گذشته ۱۵۹۰۰ تن بود که نشان دهنده یک بهره برداری با ثبات و پایدار از ذخائر ماهیان استخوانی در دریای خزر است.
صید به روش دامگستر پس از روشن شدن مضرات آن در سال ۱۳۴۲ در ایران ممنوع شد و با وقوع انقلاب اسلامی و شرائط خاص آن دوران تعدادی از ساحل نشینان (حدود ۱۲۰۰۰ هزار نفر ) با سو ء استفاده از شرائط ایجاد شده (در سال ۱۳۵۸) با روش دامگستری به دریا هجوم بردند و شیلات به منظور کنترل و جلوگیری از غارت ذخائر انواع آبزیان ، اقدام به سازماندهی آنها در قالب تعاونی های صیادان دامگستر و کاهش تعداد آنان به حدود ۶۵۰۰ نفر نمود.
پس از انجام مطالعات و اثبات علمی و تحقیقاتی اثرات مخرب صید به روش دامگستری در سال ۱۳۶۸ ، تغییر و تبدیل شیوه صید دامگستر با اعمال سیاست های ترویجی ، ارشادی و حمایتی از سوی شیلات ایران آغاز شد و آنچنانکه ‏‎ بررسی‌های‌‏‎ كارشناسی‌ نشان‌ می‌داد ‌ هر ۱۳ الی ۲۰ رشته ‏‎ دام‌‏‎ گوشگیر‏‎ ‏‎‏‎ روزانه‌‏‎ می‌تواند یک قطعه ماهی خاویاری ۲ الی ۶ ساله را برای همیشه از چرخه حیات خارج سازد .
در سال ۱۳۷۳ تعداد رشته دامهای گوشگیر غیر مجاز جمع آوری شده حدود ۳۴۵۰۰۰ طاقه بود که فقط با همین دامهای مکشوفه ، می شد ۱۳ بار ساحل جنوبی دریای خزر را دیوار توری کشید، که این مسئله مانع و سدی چند لایه در برابر مهاجرت ماهیان خاویاری و استخوانی به رودخانه ها جهت رها سازی تخم بود.
مطالعات و بررسی های کارشناسی که از سوی صاحب نظران علوم شیلاتی بر روی روشهای رایج صید در دریای خزر انجام شده ، نشان می دهد که روش صید دامگستر ، مخرب ذخائر آبزی و موجب انقراض نسل برخی گونه های با ارزش مانند ماهیان خاویاری است و در این خصوص ، شیلات ایران که بر اساس قانون ، متولی امور شیلاتی کشور است وظیفه خود می داند تدابیر لازم را در جلوگیری از آسیب های وارد شده ، اصلاح و اشاعه روشهای صید مناسب به اجرا در آورد ، بر همین اساس شیلات سیاست تغییر و تبدیل مرحله ای روش صید دامگستر را در دستور کار خود قرار داد
-در روش صید دامگستر ، انجام صید در دریا و قبل از فراهم شدن امکان مراجعه ماهی به رودخانه جهت رهاسازی تخم صورت می گیرد که موجب جلوگیری از بجای گذاردن تاثیر مثبت ماهیان مولد بر بازسازی ذخائر (صید ماهی مولد در این روش بیش از سایر روشها است) می گردد، تورهای گوشگیر مورد استفاده صیادان دامگستر اگر چه برای صید ماهیان خاویاری و با هدف صید این گونه از ماهیان در دریا استقرار نمی یافت اما همه ساله تعداد زیادی از این ماهیان با ارزش قبل از بلوغ و بطور ناخواسته ، صید و با کمترین ارزش اقتصادی ممکن از چرخه حیات خارج می شدند که این موضوع در قالب یک پروژه تحقیقاتی تحت عنوان « اثرات مخرب دام گوشگیر بر ذخائر ماهیان خاویاری » در مرکز تحقیقات شیلات استان مازندران بررسی شد .
- روش دامگستر به دلیل پراکندگی محل های ورود و خروج و محل های استقرار دام در دریا ، مشکلات بسیاری را در اعمال مدیریت و کنترل آن در جهت جلوگیری از صید غیر مجاز ماهیان استخوانی و خاویاری ایجاد می کرد .
- این روش به دلیل نیاز گسترده تر به ابزار و ادوات صید ، قایق موتوری و مصرف سوخت بالا به نسبت سایر روشها از هزینه واسطه ای بالاتری برخوردار بود و در یک بررسی کلان در مقایسه با سایر روشها نمی توانست مورد توصیه و حمایت قرار گیرد .
- شایان ذکر است که در سطح جهانی نیز به این دلیل که در روش گوشگیر ( دامگستر ) صید ضمنی و ناخواسته فراوانی اتفاق می افتد ، تلاش گسترده ای در جهت اعمال ممنوعیت آن انجام شده و می شود ، این نکته بخصوص برای دریای خزر که از تنوع گونه ای گسترده ای برخوردار بوده و اندازه ماهیان ، از کولی تا فیل ماهی ، در نوسان است هرگز نمی تواند مورد استفاده قرار گیرد، زیرا زمانی که از تور گوشگیر برای صید ماهی سفید استاندارد استفاده می کنیم باید بپذیریم که بصورت ناخواسته بچه ماهی آزاد ، ازون برون و ... به راحتی و در سطحی گسترده صید و از چرخه حیات خارج شوند.( این در صورتی است که فرض کنیم اندازه چشمه تور برای صید ماهی سفید استاندارد رعایت شده باشد).
- در شیوه دامگستر صیادان دراعماق دریا اقدام به صید ماهی می کنند و به دلیل اینکه تور برای مدتی (گاهی اوقات چند روز ) در آب قرار می گیرد بعضی ماهی ها در آب می میرند در صورتیکه در روش پره ماهی زنده به ساحل می آید و دیگر اینکه حوادث و سوانح دریائی برای صیادان در روش دامگستر بسیار بیشتر از سایر روشهاست .
بررسی های بیومتریک انجام شده توسط مراکز تحقیقاتی شیلات گویای آن است که بخشی از ماهیان صید شده در روش پره از نظر سن و وزن غیر استاندارد هستند از سوی دیگر بر اساس بررسی های انجام شده مشخص شد که با اعمال اصلاحات محدود از جمله در مورد زمان صید ، چشمه های مورد استفاده تور پره و منطقه ای کردن زمان شروع و پایان فصل صید ، می توان نسبت به کاهش اثرات منفی آن اقدام کرد که تاکنون بخش عمده ای از این موارد بویژه در استان های مازندران و گلستان انجام شده است . با اطمینان می توان این روش را بعنوان یکی از مناسب ترین روشهای موجود به لحاظ کمترین اثر تخریبی بر ذخائر بر شمرد . از نکات مهم و قابل توجه در مورد دوگانگی در روشهای بهره برداری از ماهیان استخوانی ، تقابل درآمدی شدید میان صیادان دامگستر و پره بود ، صیادان دامگستر در دریا و در مقابل جایگاه های صید پره به صید می پرداختند و فعال بودن آنها سبب کاهش برداشت ماهی توسط تورهای پره بود بطوری که درآمد هر صیاد دامگستر حدود ۵ برابر صیاد پره بود و این یک عامل روانی و اقتصادی منفی برای صیادان پره محسوب می شد و نارضایتی شدید صیادان پره را در بر داشت .
از سال ۶۱ به بعد ، کنترل صید دامگستر و محدود کردن آن بعنوان یکی از برنامه های اصلی شیلات در دریای خزر به حساب آمد و با تدوین برنامه اول توسعه قرار شد ، صید دامگستر بتدریج تا پایان سال ۷۲ به طورکلی برچیده شود ، در سال ۷۳ صیادان دامگستر باقیمانده با جلب حمایت مقامها و شخصیت های محلی ، نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی مناطق خود و دستور ریاست محترم جمهوری وقت ، مانع از حذف صید دامگستر شدند و به مدت یکسال فرصت داده شد تا فعالیت صیادان دامگستر در دریای خزر به طور کامل متوقف شود ، در عین حال شیلات ایران موظف شد زمینه لازم را برای حذف روش صید در سال ۷۴ مهیا کند ، دراین راستا پس از جلسات و مذاکرات متعدد، در نهایت در سال ۷۴ با نشستی در حضور نماینده محترم ولی فقیه در استان گیلان، استاندار محترم گیلان، نمایندگان محترم مردم در مجلس شورای اسلامی، نمایندگان صیادان و نمایندگان دفتر امور کشاورزی سازمان برنامه و بودجه مقرر شد،کارت و ابزار صید صیادان دامگستر باقی مانده براساس ضوابط مورد توافق خریداری شود . با اجرای کامل طرح حذف و تبدیل صیادان دامگستر حدود ۴۰۰۰ نفر با تغییر روش صید جذب روش های صید پره و کیلکا شدند و حدود ۲۵۰۰ نفر از صید و صیادی خارج شدند هم اکنون در سواحل استان های شمالی حدود ۱۱۲۰۰ نفر صیاد زحمت کش در قالب ۱۵۰ شرکت تعاونی پره مشغول به فعالیت هستند ، به عبارتی با وجود حذف روش صید دامگستر تعداد صیادان بهره بردار از ماهیان استخوانی نه تنها کاهش نیافته ، بلکه افزایش نیز داشته است .
با توجه به نتایج پروژهای سالانه ارزیابی ذخائر ماهیان استخوانی که توسط موسسه و مراکز تحقیقاتی انجام می گیرد ، در حال حاضر میزان مجاز برداشت سالانه از ذخائر ماهی سفید حدود ۷ تا ۸ هزارتن برآورد شده است که ابن میزان صید هم اکنون توسط صیادان پره برداشت می شود . طرح حذف دامگستر با صرف یک دهه تلاش در سطح ملی و حدود یکصد میلیارد ریال هزینه یکی از مهمترین و موثرترین طرحهای اجرائی در زمینه حفظ محیط زیست محسوب شده و در مجامع بین المللی از افتخارات جمهوری اسلامی ایران تلقی می شود ، پیامد این اقدام نیز تشویق ایران و اجازه انحصاری و استثنائی در بهره برداری از ذخائر دریای خزر می باشد که موجب شده تا سهمیه فعلی ایران در برداشت از ذخائر ماهیان خاویاری به تنهائی بیش از همه کشورهای حاشیه دریای خز ر ( ۵۶ % سهم ایران در برابر ۴۴% سهم ۴ کشور دیگر همسایه ) توسط کنوانسیون بین المللی سایتس تعیین شود که این مسئله به دلیل اعمال موثر مقرارات صید ، ممنوعیت صید به روش دامگستر ، رهاسازی بچه ماهی خاویاری و رعایت کلیه ضوابط مرتبط با عمل آوری و صادرات خاویار بود.
اما متاسفانه در حال حاضر عده زیادی به صورت غیر مجاز اقدام به صید به روش گوشگیر می کنند که این بعنوان یک ضعف و نارسائی محسوب می شود ، ادامه این وضع در دراز مدت می تواند موجب نابودی ذخایر و خنثی شدن اثرات مثبت رهاسازی شده و فعالیت صید و صیادی حدود ۱۱ هزار صیاد پره را غیر اقتصادی نموده و با مخاطره جدی مواجه نماید. لذا حل این معضل مستلزم همفکری و همکاری نمایندگان مجلس شورای اسلامی ، استانداران ، قضات ، نیروهای انتظامی ، جامعه صیادی و شیلات در راستای کمک به حفظ ذخیره و اشتغال موجود است.
لذا علاوه بر موارد فوق ، برای اقتصادی شدن فعالیت تعاونی های پره موجود و کاهش فشار ناشی از کمبود فرصت های شغلی بر دریا در مناطق شمالی ، ضروریست که نسبت به ایجاد امنیت شغلی و سرمایه گذاری در زمینه های گردشگری ، صنعت و پیش از اینها ، سامان دادن به مشکلات مزمن مرتبط با بخش کشاورزی پرداخته شود ، هچنانکه تجربه کشورهای پیشرو نشان داده ، در مقطع کنونی اجرای صحیح مدیریت شیلاتی و ماهیگیری مسئولانه به تنهائی و فارغ از رویکردهایی نظیر مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی جواب نداده و راه حل نهائی نخواهد بود.
مختار آخوندی – رئیس اداره آمار و اقتصاد صید
AKHONDI۲۲۰۰@YAHOO.COM

مختار آخوندی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران