افسانه شانگهای

پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی پیمان ورشو كه تنها پیمان رقیب ائتلاف كشورهای آتلانتیك شمالی بود و گذشت قریب به ۱۶ سال یكه تازی ناتو در عرصه بین المللی، این بار ناتو رقیبی جدید یافته است. رقیبی كه دیگر همانند پیمان ورشو ماهیتی ایدئولوژیك و جهانشمول ندارد بلكه بر پایه تقسیمات ژئوپولتیكی و منافع مشترك اقتصادی استوار است. شكل گیری پیمان شانگهای به شكل ایده آل خود شاید دلیل متقنی برای اثبات نظریه برخورد تمدن های ساموئل هانتینگتون نظریه پرداز شهیر آمریكایی روابط بین الملل باشد كه اعتقاد دارد به زودی تمدن های كنفوسیوسی و اسلام با یكدیگر متحد خواهند شد و جبهه مقتدری را در مقابل تمدن غربی ایجاد خواهند كرد. سازمان شانگهای، ایران را نیز به عنوان عضو ناظر پذیرفته است. عضویت ایران در سازمانی امنیتی _ اقتصادی كه آینده روشنی را در انتظار دارد، ایرانی كه سیاست خارجی خود را پس از انقلاب اسلامی همواره بر پایه نزدیكی و اتحاد با عدم تعهد و نگاه به شرق و دوری از غرب تنظیم كرده است، می تواند جذابیت های زیادی داشته باشد. اجلاس سران كشورهای عضو این سازمان قرار است ۲۵ خرداد در شانگهای پایتخت اقتصادی چین برگزار شود و از ایران نیز برای حضور در این اجلاس دعوت به عمل آمده است اما آیا ایران به عنوان عضو اصلی سازمان شانگهای پذیرفته می شود؟
●ایران و عضویت در سازمان شانگهای
ایرانیان از دیرباز برای رهایی از استعمار اروپاییان و احیای دوباره قدرت خویش در آرزوی اتحادی بوده اند تا بتواند آنها را از گزند غرب در امان نگاه دارد. این سابقه تاریخی را می توان پشتوانه محكمی برای انگیزه ایران در عضویت در شانگهای دانست. منوچهر محمدی معاون وزیر خارجه ایران امیدوار است ایران تا تابستان آینده به عضویت پیمان شانگهای درآید. وی همچنین پیش بینی كرده كه هند نیز همزمان با ایران به پیمان شانگهای بپیوندد و در این صورت می توان عضویت این دو كشور را نقطه عطفی در پیدایش این سازمان دانست. عضویت همزمان ایران و هند با توجه به پهناوری این دو كشور در منطقه از یك سو و قرار گرفتن پاكستان نیز در این پیمان كه هم اكنون به عنوان عضو ناظر در این پیمان حضور دارد وضعیت پیمان شانگهای را به طور كلی دگرگون خواهد كرد. در این صورت می توان گفت كه بیش از نیمی از آسیا و شاید نیمی از جمعیت جهان به عضویت سازمان شانگهای درخواهند آمد. از این منظر عضویت ایران در این پیمان می تواند به لحاظ امنیتی شرایط ایده آلی برای ایران مهیا كند و ایران برای نخستین بار در تاریخ خود به پیمانی تعهد می نماید كه می تواند در راستای آن استقلال خود را نیز در مقابل اروپا و آمریكا حفظ كند. عضویت ایران در سازمان شانگهای در دستور كار اجلاس آینده سران این سازمان قرار دارد. اما همان گونه كه سفیر ایران در قزاقستان پیش بینی كرده عضویت ایران در چنین پیمانی مستلزم پیمودن مراحل مختلفی است. از سوی دیگر برخی از اعضای موسس سازمان شانگهای كه مخالف گسترش این پیمان هستند ممكن است با پیوستن اعضای جدید از جمله ایران مخالفت كنند. از جمله مخالفان احتمالی عضویت اعضای جدید در این پیمان ایران و كشورهای آسیای میانه هستند. این كشورها ممكن است از دو زاویه تمایلی به عضویت ایران در سازمان شانگهای نداشته باشند. نكته اول وزن كشورهایی است كه در فهرست انتظار پیوستن به این پیمان هستند. ایران، هند و پاكستان كه سه كشور قدرتمند در منطقه هستند در صورت پیوستن به شانگهای از اهمیت عضویت كشورهای آسیای میانه در این پیمان خواهند كاست. نكته دومی كه برای اعضای این پیمان حائز اهمیت است گرایش كشورهای آسیای میانه به غرب است. این كشورها احساس می كنند با پیوستن اعضای جدید و قدرتمندی چون ایران، هند و پاكستان به پیمان شانگهای بر اهمیت این سازمان بیش از پیش افزوده خواهد شد و محدودیت های بیشتری را برای روابط این كشورها با غرب ایجاد خواهد كرد.
از سوی دیگر این نگرانی برای كشورهای آسیای میانه وجود دارد كه در صورت پذیرش اعضای جدید جهت گیری این سازمان كه تاكنون بیشتر جنبه اقتصادی داشته است به سمت گرایش های سیاسی و امنیتی سوق یابد و روابط این كشورها با غرب را نیز در این زمینه ها تحت الشعاع قرار دهد. از همین رو است كه وزیر امور خارجه تاجیكستان گفته است قید و شرط هایی در این باره كه این سازمان باید تا چه حد گسترش یابد وجود دارد. وی می گوید: «ما فكر كردیم كه نمی توانیم عضویتمان را بدون محدودیت هایی گسترش دهیم.» وی گرچه سخنی از محدودیت ها نگفته است اما این محدودیت ها چیزی جز نگرانی های مذكور از یك سو و نگرانی آمریكا از گسترش این پیمان و حساسیت این كشور از عضویت ایران در سازمان موصوف نیست.
البته این تنها كشورهای آسیای میانه نیستند كه با گسترش سریع این پیمان مخالفند بلكه بخشی از هیات حاكمه روسیه نیز مواضعی مشابه با این كشورها دارند. ایوانف وزیر دفاع روسیه اعلام كرده است هیچ طرحی برای گسترش سازمان همكاری شانگهای به منظور دربر گرفتن ایران وجود ندارد. ایوانف بحث عضویت ایران در پیمان شانگهای را با موضوع هسته ای ایران مرتبط دانسته و گفته است با توجه به شدت گرفتن موضوعات مربوط به ایران، چنین گزارش هایی ۱۰ بار در روز منتشر می شوند اما طرحی برای گسترده كردن سریع سازمان همكاری شانگهای وجود ندارد. به گفته وی بعید است این شورا در آینده نزدیك به طور جدی اعضایش را گسترش دهد. نگرانی روس ها از عضویت ایران و سایر كشورهای ناظر در این پیمان شاید تفاوتی با نگرانی های كشورهای آسیای میانه نداشته باشد و بیشتر بر این پایه استوار است كه بخشی از جامعه روسیه چندان تمایلی ندارند تا این پیمان به عنوان یك پیمان امنیت دسته جمعی در آینده نزدیك شكل یابد. بخشی از هیات حاكمه روسیه كه تمایلاتی غربی نیز دارند میل ندارند تا پیمان شانگهای با پذیرش اعضای جدید از مشرق زمین به شایعاتی دامن زند كه روس ها و چینی ها آن را تكذیب كرده اند. شایعه ای كه می خواهد پیمان شانگهای را در مقابل پیمان ناتو قرار دهد و جهانی دوقطبی بر پایه تقسیمات منطقه ای ایجاد كند.
اما عضویت ایران در پیمان شانگهای مخالفان منطقه ای نیز دارد. بزرگترین مخالف عضویت ایران در سازمان همكاری های شانگهای ایالات متحده آمریكا است. این كشور بارها مخالفت خود را با عضویت ایران در این پیمان اعلام و از چین و روسیه به خاطر دعوت از ایران به عنوان عضو ناظر در این پیمان انتقاد كرده است. ریچارد بوچر كه دستیار امور آسیای مركزی و جنوبی وزارت امور خارجه آمریكا است گفته است كه واشینگتن با پیوستن ایران به شورای همكاری شانگهای مخالف است. رامسفلد وزیر دفاع آمریكا نیز با تكرار ادعاهای گذشته خویش عضویت ایران در پیمان شانگهای را با اهداف این سازمان در مبارزه با تروریسم در تناقض خوانده است. گرچه دبیركل سازمان شانگهای اتهامات رامسفلد را با قوت رد كرد. وی با اطمینان خاطر اعلام كرد: «اگر ما شواهد بی چون و چرایی داشتیم كه كشوری حامی تروریست است، با قرارداد آن كشور به عنوان عضو ناظر موافقت نمی كردیم.» با این حال گرچه عضویت ایران در شانگهای امری جدی و رو به پیشرفت به نظر می رسد اما نمی توان اظهار داشت این پروسه در آینده نزدیك به دلیل مخالفت های منطقه ای و فرامنطقه ای امكان پذیر باشد. از سوی دیگر باید به این موضوع نیز پرداخت كه آیا ایران با توجه به شرایط خاص ژئوپولتیك می تواند به طور كامل در تعهد یك پیمان امنیتی- اقتصادی به رهبری چین و روسیه قرار گیرد.● ایران و اهداف شانگهای
پیش از آنكه به نوع نگاه ایران به اهداف سازمان شانگهای بپردازیم جا دارد ابتدا نگاهی به اهداف این سازمان داشته باشیم. ژوئن سال ۲۰۰۱ سران شش كشور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیكستان و ازبكستان در شانگهای ملاقات كردند و با امضای بیانیه ایجاد سازمان همكاری شانگهای «یك سازمان همكاری چندجانبه منطقه ای جدید بر پایه مكانیسم پنج كشور شانگهای» را اعلام كردند. اهداف این سازمان عبارت است از تقویت اعتماد متقابل و حسن همجواری و دوستی بین كشورهای عضو این سازمان، تشویق و ترغیب كشورهای عضو به همكاری های موثر در قلمروهای سیاسی، اقتصادی و تجاری، علمی و فنی، فرهنگی، آموزشی، انرژی، راه، حفظ محیط زیست و غیره، تلاش مشترك برای حفظ و تامین صلح و امنیت و ثبات جهان و منطقه، ایجاد نظم نوین بین المللی، سیاسی، اقتصادی، دموكراتیك، عادلانه و منصفانه. در كنار این اهداف كلی اهداف دیگری نیز از جمله مقابله با تروریسم، تجزیه طلبی و ایجاد یك سازمان امنیت دسته جمعی در این پیمان گنجانده شده است.
كلیه این اهداف می تواند برای ایران جذاب باشد. اما شرایط ایران در منطقه ایجاب نمی كند كه ایران به طور كامل در یك اردوگاه منطقه ای خود را محصور سازد. ایران به لحاظ منطقه ای همسایگانی در جنوب و غرب خود دارد كه نه تنها به لحاظ جغرافیایی بلكه به لحاظ مذهبی نیز با آنها وجوهات مشتركی دارد. كشورهایی كه البته تشكیلات مشابهی را براساس تقسیمات نژادی ایجاد كرده اند اما هیچ گاه در تعمیم آن موفق نبوده اند از سوی دیگر ایران تعلق خاطر به خاورمیانه دارد و محل تلاقی منافع شرق و غرب است، بنابراین نمی تواند به لحاظ استراتژیك تعهد كاملی به یك پیمان منطقه ای كه چندان نیز در حیطه جغرافیایی خویش قرار ندارد، بسپارد. با این حال به نظر می رسد پیوستن ایران به شانگهای مزایایی كوتاه مدت برای ایران به دنبال دارد و این كشور را از دغدغه های امنیتی اخیر كه پیرامون مسائل هسته ای ایجاد شده است در یك حاشیه امن قرار خواهد داد.
اما در درازمدت نیز آیا شانگهای تامین كننده منافع ملی ایران خواهد بود؟ همان طور كه پیشتر نیز ذكر شد ایران در جغرافیایی واقع شده كه تلاقی شرق و غرب است و در صورتی كه شانگهای بخواهد گسترش یابد و مشرق زمین را دربرگیرد ایران در منطقه ای قرار خواهد گرفت كه حد وسط این دو برخورد خواهد بود. ایران در این شرایط نباید همه امكانات خود را در یك سو قرار دهد. به عبارتی دیگر در صورتی می تواند به طور كامل به شانگهای بپیوندد كه سایر همسایگانش نیز چنین كنند یعنی كشورهای عربی خاورمیانه نیز به شانگهای بپیوندند و در نتیجه اصطلاح خاورمیانه را برچینند. اگر چنین اتفاقی روی دهد دیگر مفهومی به نام خاورمیانه نخواهیم داشت بلكه بار دیگر مفهوم شرق به عنوان یك مركز یكپارچه در معادلات جدید نظام بین الملل چهره نمایی خواهد كرد.
اما از شواهد چنین برمی آید كه اهداف شانگهای چندان نیز اهداف خارجی و اقتصادی نیست بلكه این سازمان درصدد است تا نیم نگاهی نیز به مسائل داخلی كشورهای عضو خود داشته باشد و به مقولاتی چون دموكراسی و حقوق بشر نیز بپردازد. ماه گذشته وزرای خارجه كشورهای عضو همكاری های شانگهای با پیش نویس طرح مكانیسم نظارت انتخاباتی موافقت كردند. بروز اشكالاتی در نظام های انتخاباتی كشورهای عضو این پیمان باعث شده تا این كشورها برای رفع این نواقص استانداردهای جدیدی را تعریف كرده و از كشورهای عضو بخواهند تا قوانین انتخاباتی خود را شفاف نمایند. در این پیش نویس همچنین بر اعزام ناظران سازمان به كشورهای عضو برای نظارت بر روند انتخابات تاكید شده است. این پیش نویس قرار است در نشست ۲۵ خرداد این سازمان در جمع سران مورد بحث قرار گیرد.
● ایران، اكو و شانگهای
سازمان همكاری های اقتصادی اكو كه سابقه ای از زمان جنگ سرد دارد و نسخه ای تعدیل شده از پیمان سنتو اما از منظری اقتصادی است همپوشانی بسیاری با شانگهای دارد. پس از پایان جنگ سرد و استقلال كشورهای آسیای میانه همه این كشورها به جز گرجستان به عضویت این سازمان اقتصادی درآمدند اما همین كشورها به اتفاق روسیه و چین در تاسیس سازمان شانگهای همكاری كردند. اكنون با در نظر گرفتن اعضای ناظر و اصلی سازمان شانگهای می توان گفت كه همه اعضای اكو منهای تركیه در عضویت این پیمان قرار دارند. در چنین شرایطی به نظر می رسد اگر عضویت ایران، پاكستان و افغانستان به شانگهای جدی باشد اكو در حاشیه قرار خواهد گرفت و این در حالی است كه در حاشیه قرار گرفتن اكو به هر تقدیر به سود ایران نخواهد بود. از آنجا كه اكو تاكنون نتوانسته است جایگاه مهم و تعیین كننده ای در میان اتحادهای مهم بین المللی بیاید به نظر می رسد با استقرار پیمان شانگهای و عضویت تركیه در ناتو چیزی از این سازمان باقی نماند. به هر حال شاید فروپاشی اكو امری غیرقابل اجتناب باشد اما این امكان وجود دارد كه اكو به واسطه ای میان ناتو و شانگهای تبدیل شود. ایران به لحاظ مركزیت خویش در اكو می تواند نقش سازنده ای در مناسبات منطقه ای اخیر بازی كند. ایران با در نظر داشتن دو سوی جهان با تقویت اكو و پیشنهادی برای گسترش آن به جنوب به خوبی می تواند جایگاه مستحكمی را در نظام بین الملل به خود اختصاص دهد.
●نتیجه
سفر احمدی نژاد به شانگهای نقطه عطفی در تعیین یك جایگاه جدید برای ایران در نظام بین الملل است. شواهد نشان می دهد كه ایران تصمیم خود را برای پیوستن به شانگهای گرفته است اما بعید به نظر می رسد این انتخاب، انتخابی از سر حوصله باشد. با این حال هنوز هم فرصت برای مطالعه بیشتر درباره شانگهای وجود دارد اما به نظر می رسد راه صحیح این باشد كه تصمیم برای پیوستن یا نپیوستن به سازمان شانگهای پس از حل مسئله هسته ای صورت گیرد. برخلاف آنچه كه برخی پیشنهاد می كنند برای حل این مسئله بهتر است ایران به عضویت شانگهای پذیرفته شود و بدین ترتیب به ایران یك تضمین امنیتی سپرده شود.

محمدرضا سرداری

منبع : روزنامه شرق