تحول در فرماندهی

پس از هجوم سراسری ارتش عراق به خاک ایران و اشغال بخشهایی از آن چند عملیات کلاسیک به فرماندهی بنی صدر اجرا شد که با موفقیت همراه نبود و کشور با بحرانی سیاسی ـ نظامی مواجه شد. در پی آن با ورود سپاه و بسیج به عرصه جنگ استراتژی نظامی تغییر کرد و با تحول در فرماندهی جنگ اجرای عملیات های محدود در دستور کار قرار گرفت و با هماهنگی بین سپاه و ارتش روند جنگ به گونه ای پیش رفت که زمینه اجرای عملیات های بزرگ به منظور آزادسازی مناطق اشغالی فراهم شد. از آنجایی که عملیاتهای محدود به رغم اهمیت آنها کمتر مورد توجه و بررسی قرار گرفته است مقاله حاضر به منظور آشنایی خوانندگان گرامی با تلاش و کوشش نیروهای اسلام در مقاطع زمانی قبل از نبردهای بزرگ به تشریح این عملیاتها و بررسی نتایج حاصل از آنها پرداخته است .
اجرای عملیات محدود
در ادامه روند جدید جنگ در مجموع ۲۵ عملیات محدود از اسفند ۱۳۵۹ تا مهر۱۳۶۰ اجرا شد که نقش تعیین کننده ای در سیر تحولات جنگ داشت در این عملیات ها ضمن هماهنگی نیروهای ارتش و سپاه نیروهای انقلابی در طرح ریزی فرماندهی و اجرا نقش محوری را برعهده داشتند.
مرحله اول این عملیات ها که از اسفند ۱۳۵۹ تا ۲۱ خرداد ۱۳۶۰ ادامه داشت هم زمان با خلع بنی صدر از فرماندهی کل قوا و اوج گیری بحران سیاسی در داخل کشور بود . در این مرحله ۱۴ عملیات محدود در محورهای مختلف به شرح ذیل اجرا شد :
۱) عملیات کلینه در منطقه دشت ذهاب در ۱۴ اسفند ۱۳۵۹ ; این عملیات به منظور آزادسازی روستای سیدصادق و کلینه و با استعداد یک گردان اجرا شد . در این عملیات روستای کلینه آزاد شد و ۶۴ تن از نیروهای دشمن به اسارت درآمدند.
۲) عملیات روی ارتفاعات چغالوند در منطقه گیلان غرب در ۲۴ اسفند ۱۳۵۹ ; این عملیات برای آزادسازی ارتفاع چغالوند و با ترکیب نیروهای سپاه و ژاندارمری انجام گرفت . آزادسازی ارتفاع چغالوند و اسارت ۱۶ تن از عراقی ها ازجمله دستاوردهای این عملیات بود.
۳) عملیات امام مهدی (عج ) در غرب منطقه سوسنگرد در ۲۶ اسفند ۱۳۵۹ ; در این عملیات نیرویی در حد یک گردان مانوری تقویت شده با استعداد ۳۵۰ تن توانستند به نیروهای دشمن که شامل یک گردان پیاده یک گروهان تانک و دو گروهان مکانیزه بودند حمله کنند و ضمن انهدام دشمن ۷۰ تن از آنها را به اسارت درآورند.
۴) عملیات قوچ سلطان در منطقه مریوان در اول فروردین ۱۳۶۰ ; این عملیات به منظور آزادسازی ارتفاع قوچ سلطان و روستاهای اطراف آن و با استعداد دو گردان از سپاه و ارتش اجرا گردید. در این عملیات نیروهای خودی ضمن آزادسازی ارتفاع یادشده و روستاهای اطراف آن ۸۷ تن از نیروهای دشمن را به اسارت درآوردند.
۵) عملیات در ارتفاعات ذیل در منطقه ایلام در ۱۴ فروردین ۱۳۶۰ ; این عملیات ایذایی و هدف آن انهدام سنگر و نیروهای دشمن بود. نیروهای عمل کننده در این عملیات یک دسته از سپاه ایلام بودند.
۶) عملیات حضرت مهدی (عج ) در منطقه غرب دزفول در ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ ; این عملیات به منظور تصرف کانال ال (هندلی ) و تپه چشمه و با استعداد دو گروه گشتی ـ رزمی از ارتش و یک گردان از سپاه و بسیج عشایر اجرا گردید که تنها تپه چشمه آزاد و تلفاتی بر دشمن وارد شد.
۷) عملیات امام مهدی (عج ) در منطقه شوش در ۲۵ فروردین ۱۳۶۰ ; این عملیات برای تصرف بلندی های زغن و شلیبه و با استعداد یک گروهان تقویت شده از نیروهای سپاه و ۱۸ تن داوطلب از لشکر ۲۱ حمزه انجام شد که در مراحل اولیه موفق بود ولی با افزایش فشار دشمن نیروهای خودی به مواضع خود عقب نشینی کردند. اسارت ۲۴ تن از عراقی ها انهدام ۲۲ دستگاه تانک و نفربر و یک فروند هلی کوپتر بخشی از نتایج این عملیات بود .
۸) عملیات بازی دراز در منطقه سرپل ذهاب از دوم تا دهم اردیبهشت ۱۳۶۰ ; این عملیات برای آزادسازی ارتفاعات بازی دراز و تسلط بر مواضع دشمن در منطقه سرپل و قصرشیرین و با استعداد دو گردان از سپاه و دو گردان از ارتش اجرا گردید . شناسایی اولیه منطقه را برادران سپاه انجام دادند . در این نبرد قله های ۸۵۰ ۹۰۰ ۱۰۰۰ ۱۱۰۰ از ارتفاعات بازی دراز آزاد شد و بیش از ۷۰۰ تن از عراقی ها به اسارت درآمدند . در این عملیات هلی کوپتر خلبان شهید شیرودی پس از حماسه آفرینی های بی نظیر مورد اصابت قرار گرفت و ایشان به شهادت رسید.
۹) عملیات آزادسازی تنگه حاجیان در منطقه گیلان غرب در ۱۲ اردیبهشت ۱۳۶۰ ; این عملیات ۱۰ روز پس از عملیات بازی دراز و به منظور آزادسازی تنگه حاجیان و بازشدن جاده مواصلاتی گیلان غرب به جبهه شیشه راه و سرپل و با شرکت ۹۰۰ تن از نیروهای سپاه انجام گرفت . آزادسازی تنگه حاجیان و اتصال جاده مواصلاتی جبهه های گیلان غرب به سرپل ذهاب و اسارت بیش از ۱۰۰ تن از نیروهای دشمن ازجمله نتایج این عملیات بود.
۱۰) عملیات شیخ فضل الله نوری در منطقه آبادان در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۶۰ ; این عملیات به منظور آزادسازی تپه های مدن و با استعداد دو گروهان ۶۰ نفره از نیروهای ارتش و سپاه اجرا گردید . سپاه در طرح ریزی و اجرای این عملیات نقش محوری را برعهده داشت . تپه های مدن در این عملیات آزاد و ۲۲ دستگاه تانک و نفربر دشمن منهدم شد و ۷۰ تن از نیروهای عراقی نیز به اسارت درآمدند .
۱۱) عملیات امام علی (ع ) روی تپه های الله اکبر در ۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۰ ; این عملیات از سه محور شوش غرب سوسنگرد و تپه های الله اکبر به منظور تصرف تپه های الله اکبر و تپه های حدفاصل شلیبه ـ عنکوش به صورت مشترک انجام گرفت . در این عملیات دشمن از محور غرب سوسنگرد عقب رانده شد و ۴۰۰ تن از نیروهای عراقی به اسارت درآمدند. همچنین محور الله اکبر و تپه های شحیطه در شمال غربی الله اکبر آزاد شد. در این محور علاوه بر اسارت عده ای از نیروهای دشمن ۶۵ دستگاه تانک و نفربر نیز به غنیمت گرفته شد . در محور شوش نیز نیروهای خودی مواضع مورد نظر را تامین کردند و بیش از ۱۰۰ از نیروهای دشمن را به اسارت درآوردند.
۱۲) عملیات آزادسازی ارتفاع و روستای کاوه زهرا و ارتفاع موسوک در منطقه پاوه ـ مریوان در ۸ خرداد ۱۳۶۰ ; این عملیات برای آزادسازی ارتفاعات مرزی هوارما و روستای کاوه زهرا و با شرکت ۸۰ تن از نیروهای سپاه و ۸۰ نیروی داوطلب ارتش انجام گرفت . آزادسازی بخشی از ارتفاعات منطقه و اسارت ۱۷ تن از دشمن از نتایج این عملیات بود.
۱۳) عملیات ایذایی در منطقه دهلران ـ چیلات در ۱۱ خرداد ۱۳۶۰ ; در این عملیات پنج تانک و نفربر دشمن منهدم شد و بیش از ۶۰ تن از نیروهای عراقی به اسارت درآمدند .
۱۴) عملیات فرماندهی کل قوا در منطقه دارخوین در ۲۱ خرداد ۱۳۶۰ ; این عملیات با توجه به اوضاع سیاسی کشور و همچنین به لحاظ منطقه عملیات و تاثیرات آن در شکستن محاصره آبادان از اهمیت بیشتری نسبت به سایر عملیات ها برخوردار بود . در این عملیات که نیروهای سپاه آن را طراحی کرده بودند ۳۶۴ تن از رزمندگان با فرماندهی سپاه شرکت داشتند. اجرای آتش پشتیبانی نیز با نیروهای ارتش بود.
به دلیل اهمیت منطقه عملیاتی دارخوین برای دشمن به عنوان جناح شمالی منطقه سرپل ارتش عراق ۱۴۰۰ تن از نیروی سپاه و ۵۰۰ تن از نیروهای مخصوص خود را همراه با ۶۵ دستگاه تانک و نفربر در این منطقه مستقر کرده بود.
هدف این عملیات تصرف خاکریزهای دشمن و سه کیلومتر پیشروی به سمت جنوب (به طرف پل مارد) بود. مهمترین تلاش در این عملیات حفر کانال برای نزدیک شدن به مواضع دشمن بود که برای اولین بار در جنگ به دست نیروهای سپاه انجام گرفت . حفر این کانال که سه ماه طول کشید در غافل گیری دشمن و موفقیت عملیات نقش موثری داشت .
عملیات دارخوین در ساعت ۳ ۳۰ بامداد ۲۱ خرداد ۱۳۶۰ از سه محور آغاز شد . در این عملیات نیروهای خودی با دو تا سه کیلومتر پیشروی در منطقه حدفاصل رودخانه کارون تا جاده آبادان ـ اهواز ضمن انهدام بیش از ۳۰ دستگاه تانک و نفربر و یک فروند هلی کوپتر دشمن موفق شدند ۳۰۰ تن از متجاوزان را به اسارت درآورند . پس از عملیات دشمن طی سه روز متوالی برای بازپس گرفتن منطقه آزادشده تلاش کرد ولی نتیجه ای نگرفت .
درباره ویژگی های این عملیات آیت الله هاشمی رفسنجانی طی پیامی به کنگره یادواره عملیات دارخوین نوشت :
« عملیات دارخوین با این که در مقایسه با عملیات وسیع پس از آن وسیع و طولانی نبود اما ویژگی ارزشمند آن در این است که نقطه پایان یک دوره رکود و زمین گیری و نقطه آغاز حرکت و پیروزی های عظیم و حماسی نیروهای جهادگر اسلامی مان در تاریخ دفاع مقدس است . ابتکار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در حفر کانالی به طول دو کیلومتر و با عمق یک متر و هشتاد سانتی متر در دل تاریک شب از جلوه های زیبا و باشکوه این عملیات در زمان خود است . »
● نتایج عملیات محدود
اجرای سلسله عملیات های محدود در منطقه جنوب و غرب کشور گرچه بر سرنوشت نهایی جنگ تاثیر تعیین کننده ای نداشت اما در ایجاد اعتماد به نفس و امید به پیروزی در نیروهای خودی و تضعیف روحیه عراقی ها با اهمیت بود. این عملیات ها در برخی از مناطق آزمایش و مقدمه ای برای عملیات های بعدی بودند; علاوه بر آن در تکمیل پایه های استراتژی جدید نظامی ـ که پس از بن بست ایجاد شده در جنگ به وجود آمده بود ـ نقش قابل توجهی داشتند. اجرای « عملیات محدود » نتایج دیگری نیز به این شرح دربرداشت :
۱) پیروزی های به دست آمده در این عملیات ها علاوه بر نمایاندن ضعف های دشمن توانایی و قابلیت نیروهای انقلابی و موثربودن استراتژی جدید را نشان داد.
۲) برابر مدرکی که پس از عملیات دهلاویه و دارخوین از دشمن به دست آمد ارتش عراق در بررسی شکست های خود درباره نیروهای ایرانی چنین اظهارنظر می کند :
الف ) نیروهای انسانی ایران سه برابر نیروی انسانی عراق است لذا ایران درصدد برآمده از این عامل استفاده کند.
ب) نیروهای ایرانی با وجود اختلافاتی که با هم دارند همه دستورهای آیت الله خمینی را اجرا می کنند.
ج) سران نظامی ایران بین خود اختلاف نظرهای بسیاری دارند و حمله هایی که به وسیله افراد پیاده انجام می دهند طرح شخصی است و زمان معینی ندارد و به نگهبانان دستور می دهند باید در تمام ساعت های شبانه روز هوشیار باشند. حمله های نیروهای پیاده ایران راه کار مشخصی نیز ندارند و از مکان معلومی حمله نمی کنند گاه از پهلو و حتی گاهی نیر جبهه ای حمله می کنند. »
۳) پس از آن که در ۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۰ با کمک نیروهای ارتش عملیات مشترک روی تپه های الله اکبر در محور شوش و سوسنگرد انجام گرفت روحیه یاس و ناامیدی از نیروهای نظامی و مسئولان سیاسی برطرف شد.
۴) عملیات فرمانده کل قوا بلافاصله پس از خلع بنی صدر از فرماندهی کل قوا انجام گرفت . پیش از آن بسیاری بر این باور بودند که کشور در « گرداب عمیق بی ثباتی سیاسی » فرو خواهد رفت و سرنوشت نظام انقلاب با توجه به حضور نیروهای دشمن در خاک ایران تعیین خواهد شد. از سوی دیگر بنی صدر با تبلیغات گسترده خود این تصور را ایجاد کرده بود که تنها او قادر به ادامه و مهار جنگ و به کارگیری نیروهای نظامی است لذا بسیاری از منابع غربی احتمال حمایت نیروهای نظامی از بنی صدر را مورد بررسی قرار دادند.
بنابراین با پیروزی عملیات فرمانده کل قوا که در آن برای نخستین بار نیروهای خودی با ۳ ۵ کیلومتر پیشروی ۲۵۰ تن از نیروهای دشمن را به اسارت درآوردند تصورات موجود در هم شکست و امکان عبور از مرحله بحران سیاسی با این پیروزی نظامی فراهم شد.
۵) سپاه در مرحله جدید به موازات کسب نقش تعیین کننده در جنگ با افزایش حضور نیروهای رزمی سپاه و نیروهای مردمی ـ که طبق مصوبه مجلس در سپاه ادغام شده بودند ـ در صحنه نبرد مواجه شد در چنین وضعیتی سپاه با استفاده از توانمندی ها و قابلیت هایی که کسب کرده بود از خرداد تا مهر ۱۳۶۰ در مجموع هفت عملیات محدود را به موازات گسترش بحران سیاسی در داخل کشور طرح ریزی و اجرا کرد.

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی