لاتین نویسی واکه ی فارسی کسره

این نوشته ی كوتاه درباره ی شیوه نوشتن واكه ی /e/ در واژگان فارسی است كه با حروف لاتین نوشته می شوند.زبان فارسی در مجموع دارای شش واكه (مصوت) است. این واكه ها بسته به این كه بر مبنای محل تولید، چگونگی تولید یا شكل لب ها دسته بندی شوند تقسیم بندی های متفاوتی پیدا می كنند. از این تعداد سه تای آن ها كوتاه و سه تا بلند هستند:
واكه های كوتاه:
/e/ (كسره) مثال: حركت /گ/ در واژه "گرد" و /ش/ در واژه "شن"
/æ/ (فتحه) مثال: حركت /س/ در واژه "سرد" و /م/ در ضمیر "من"
/o/ (ضمه) مثال: حركت /گ/ در فعل "گفت" و /م/ در واژه "مزد"
واكه های بلند:
/i:/ مثال: صدای /ی/ در واژهای "نیش" و "ریش"
/u:/ مثال: صدای /او/ در "و" واژه های "رود" و "نور"
/a:/ مثال: صدای "آ" در واژه های "سار" و "جام"
به روشنی دیده می شود كه واكه های بلند و كوتاه دو به دو با هم نظیر هستند و ما در فارسی واكه ای نداریم كه از نظر بلندی كوتاه تر از /i:/ /ی/ و بلندتر از كسره /e/ تلفظ شود.اما چنین واكه ای در سیستم آوایی زبان انگلیسی وجود دارد. به این واژگان توجه بفرمایید: set و seat. این ها دو كلمه با دو معنای متفاوت هستند. در واژه ی اول همان صدای آشنای كسره و در واژه دوم صدای كشیده ی /ی/ به گوش می خورد. اما واژه ی sit هم وجود دارد كه تنها تفاوتش با آن دو تای دیگر، از نظر آواشناسی، واكه ی وسط آن، /i/ ، است كه نه به كوتاهی كسره و نه به كشیدگی /ی/ است. وجود این واكه باعث اختلاف آوایی و معنایی این واژه با دو واژه ی دیگر می شود.معادل این واكه در سیستم آوایی زبان فارسی وجود ندارد و همین امر یكی از مشكلات فارسی زبانان را تشكیل می دهد كه اغلب آن را مانند همان صدای /ی/ كشیده می خوانند.حال به این گروه های دوتایی دیگر توجه فرمایید: leave/live,sheep/ship, leak/lick, seek/sick. واژگان سمت چپ ممیز همگی دارای صدای /ی/ و واژگان سمت راست دارای همین صدای مورد بحث هستند. پیداست كه تلفظ /ی/ به جای /i/ منجر به ادای یكسان واژگان سمت چپ با واژگان سمت راست می شود كه فقط در همین صدا با هم فرق دارند. نتیجه این كه در زبان انگلیسی /i/ واكه ای است كه كوتاه تر از /i:/ /ی/ و بلندتر از كسره /e/ ادا می شود. این واكه خود یك واج مستقل است، یعنی این كه واژگان با بافت مشابه ولی متفاوت در این سه صدا سه واژه ی متفاوت هستند. حال به واژه های فارسی "اصفهان"، "امام"، "ابراهیم" و "حافظ" توجه نمایید. تردیدی نیست كه فارسی زبان ها، صرف نظر از اختلاف لهجه، صدای آغازین سه كلمه اول و صدای ماقبل آخر در "حافظ" را به صورت كسره می خوانند. اگر این ادعا را می پذیریم باید به این پرسش پاسخ دهیم كه با كدام منطق در هنگام لاتین نویسی آن صدا را به جای /e/ با /i/ انگلیسی، و به این گونه می نویسیم: Isfahan, Imam, Ibrahim, Hafiz؟ كدامیك از ما در فارسی آن ها را "ایصفهان"، "ایمام"، ایبراهیم" و یا "حافیظ (حفیظ؟)" ادا می كنیم؟ در مورد نوشتن "امام" به این صورت توجه می دهم كه نام رسمی "شركت سهامی پتروشیمی بندر امام"، كه از بزرگ ترین واحدهای مدرن و صنعتی ماست به انگلیسی Bandar Imam Petrochemical Company نوشته می شود و نام اختصاری آن نیز BIPC است!به نظر می رسد كه این بدنویسی واژگان فارسی سوغات شرق شناسان باشد كه آشنایی آن ها با ایران و زبان فارسی با واسطه و از زاویه آشنایی با زبان عربی می گذرد: همان نگاهی که حتی وقتی به فیلسوفان ایرانی می رسد آنان را در گروه بندی فلسفه ی عرب بررسی می نماید.من به دلیل ناآشنایی آكادمیك با زبان عربی نمی دانم چنین واكه یا واجی در زبان عربی و یا یكی از شاخه های آن وجود دارد یا نه. اما آن چه باعث می شود آن را عربی نویسی واژگان فارسی توسط شرق شناسان بدانم، جدا از متون و دلایل تاریخی و در مورد ملل دیگر هم، می تواند مثلا" واژه "جهاد" باشد كه در فارسی امروز به فتح /ج/ ادا می شود (Jahad) و ما آن را با تلفظ عربی اش یعنی Jihad به لاتین می نویسیم. خود این واقعیت كه این بدنویسی بیشتر در مورد واژگانی اتفاق می افتد كه ریشه و اصل عربی دارند دلیل دیگری است بر این ادعا. روشن است كه ریشه ی عربی داشتن این واژه ها نمی تواند مجوزی باشد برای عربی نویسی آن ها به لاتین. این واژگان قرن هاست كه ساكن این دیار هستند و شناسنامه ی ایرانی دارند و واژه "اصفهان" نیز فارسی است.این نوع نگارش بد متاسفانه روال همگانی است و ما فارسی زبان ها نباید با دیگرگونه نویسی واژگان خود معضل تفاوت گفتار و نگارش خود را پیچیده تر كنیم. واقعیت این است که زبانی وجود دارد به نام فارسی که سیستم آواهای خود را دارد و دلیلی ندارد که واژگان آن را با سیستم آوایی زبانی دیگر بازنویسی کنیم.چنانچه در آن چه گفته شد حقیقتی علمی به چشم می خورد در نوشتن واژگان فارسی به انگلیسی و لاتین حساسیت بیشتری به خرج دهیم: اصفهان و ابن سینا را Ebn Sina, Esfahan بنویسیم.

تألیف: جلیل نوذری

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران