چهارشنبه, ۲۶ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 15 May, 2024
مجله ویستا
علی اکبر دهخدا
لغت نامه كه بزرگترین و مهمترین اثر دهخدا محسوب می شود ۴۵ تا ۵۰ سال از وقت دهخدا را گرفت. یعنی سالها بیش از آنچه حكیم ابوالقاسم فردوسی صرف شاهنامه خود كرد. لغت نامه نه تنها گنجینه یی گرانبها برای زبان فارسی است، بلكه معانی و تفسیرات و شروح تاریخی بسیاری از كلمات عربی را نیز داراست.
علی اكبر دهخدا در حدود سال ۱۲۹۷ هـ. ق )۱۲۵۷ خورشیدی( در تهران متولد شد. اگرچه اصلیت او قزوینی بود ولی پدرش خانباباخان كه از ملاكان متوسط قزوین بود، پیش از ولادت وی از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. هنگامی كه او ده ساله بود. پدرش فوت شد و فردی به نام میرزا یوسف خان قیم او شد. دو سال بعد میرزا یوسف خان نیز درگذشت و اموال پدر دهخدا هم به فرزندان میرزا یوسف خان رسید.
در آن زمان یكی از فضلای عصر به نام شیخ غلامحسین بروجردی كه از دوستان خانوادگی آنها بود كار تدریس دهخدا را به عهده گرفت و دهخدا تحصیلات قدیمی را در كنار او آموخت. وی حجره یی در مدرسه حاج شیخ هادی )در خیابان حاج شیخ هادی( داشت، وی مردی مجرد بود و به تدریس زبان عربی و علوم دینی مشغول بود. استاد دهخدا غالباص اظهار می كردند كه هر چه دارند، بر اثر تعلیم آن بزرگمرد بوده است. بعدها كه مدرسه سیاسی در تهران افتتاح شد، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل شد و با مبانی علوم جدید و زبان فرانسوی آشنا شد.معلم ادبیات فارسی آن مدرسه محمد حسین فروغی موؤسس روزنامه تربیت و پدر ذكاءالملك فروغی بود، آن مرحوم گاه تدریس ادبیات كلاس را به عهده دهخدا می گذاشت. چون منزل دهخدا در جوار منزل مرحوم آیه الله حاج شیخ هادی نجم آبادی بود، وی از این حسن جوار استفاده كامل می برد و با وجود صغر سن مانند اشخاص سالخورده از محضر آن بزرگوار بهره مند می گشت. در همین ایام به تحصیل زبان فرانسه پرداخت و پس از درس خواندن در آن مدرسه به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. بعداص در سال ۱۲۸۱ هنگامی كه ۲۴ سال داشت معاون الدوله غفاری كه به وزیر مختاری ایران در كشورهای بالكان منصوب شده بود، دهخدا را با خود به اروپا برد، و استاد حدود دو سال و نیم در اروپا و بیشتر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت، و در آنجا زبان فرانسه و معلومات جدید را تكمیل كرد.
مراجعت دهخدا به ایران مقارن با آغاز مشروطیت بود. او در حدود سال ۱۳۲۵ هجری قمری )۱۲۸۵ هجری شمسی( با همكاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان روزنامه صور اسرافیل را منتشر كرد. این روزنامه از جراید معروف و مهم صدر مشروطیت بود، جذابترین قسمت آن روزنامه ستون فكاهی بود كه به عنوان «چرند و پرند» به قلم استاد و با امضای «دخو» نوشته می شد، و سبك نگارش آن در ادبیات فارسی بی سابقه بود و مكتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری ایران و نثر معاصر پدید آورد. وی مطالب انتقادی و سیاسی را با روش فكاهی طی مقالات خود در آن زمان منتشر می كرد. پس از تعطیلی مجلس شورای ملی در دوره محمد علی شاه، آزادیخواهان ناچار از كشور خارج شدند. دهخدا نیز به استانبول و از آنجا نیز به اروپا رفت.
وی در پاریس با علامه محمد قزوینی معاشر بود، سپس به سویس رفت و در «ایوردن» سویس نیز سه شماره از «صوراسرافیل» را به كمك میرزا ابوالحسن خان پیر نیامعاضد الدوله منتشر كرد. آنگاه دوباره به استانبول رفته و در سال ۱۳۲۷ هجری قمری با مساعدت جمعی از ایرانیان تحت عنوان مكور كه در تركیه بودند روزنامه‌یی به نام «سروش» به زبان فارسی انتشار داد. پس از اینكه مجاهدین تهران را فتح كردند و محمد علی شاه خلع شد، دهخدا از تهران و كرمان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد، و با استدعای احرار و سران مشروطیت از عثمانی به ایران بازآمده به مجلس شورای ملی رفت.
در دوران جنگ بین المللی اول كه از سال ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ میلادی به طول انجامید دهخدا در یكی از قرای چهار محال بختیاری منزوی بود و پس از جنگ به تهران بازگشته از كارهای سیاسی كناره گرفت، و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد، و مدتی ریاست دفتر )كابینه( وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او محول گردید تا اینكه سه چها روز قبل از شهریور ۱۳۲۰ و خلع سلطنت رضا خان از ریاست آنجا معزول شد و از آن زمان تا پایان حیات بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گرانبهای خویش مشغول بود.دهخدا گاه برای تفنن شعر نیز می‌سرود. اما شاعری حرفه اصلی او نبود. این منظومه های معدود را دكتر محمد معین در كتابی گردآوری كرده. دكتر محمد معین اشعار دهخدا را به سه دسته تقسیم می كند كه عبارت است از : نخست اشعاری كه به سبك متقدمان سروده است و بعضی از این نوع دارای جزالت و استحكامی است كه تشخیص آنها از گفته های شعرای قدیم دشوار می نماید. دوم :اشعاری است كه در آنها تجدد ادبی بكار رفته است .بسیاری از ادیبان معاصر مسمط تیادآر ز شمع مرده یاد آرت دهخدا را نخستین نمونه شعرنو به شمار می آورند. دهخدا شعر "یاد آر ز شمع مرده یاد آر را در یادبود میرزا جهانگیر خان شیرازی، مدیر روزنامه صور اسرافیل سروده است.
علامه دهخدا در ساعت شش وسه ربع بعد از ظهر روز دوشنبه هفتم اسفند ماه ۱۳۳۴ شمسی در سن ۷۷ سالگی پس از عمری خدمت به سیاست و فرهنگ و علم و ادب ایران در خانه مسكونی خویش واقع در خیابان ایرانشهر )جلال بایار( تهران به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه به شهر ری مشایعت و در ابن بابویه در مقبره خانوادگی مدفون گردید.روزنامه نگاری
وقتی دهخدا از سفر بالكان بازگشت، انقلاب مشروطه كم و بیش آغاز شده بود. او كه همیشه به فكر پیشرفت و ترقی مملكت خود بود، انقلاب مشروطه را راه مناسبی برای رسیدن به این هدف می دید. او در آغاز ورود به ایران، از طرف امین الضرب مهدوی به عنوان معاون و مترجم موسیو دوبروك، مهندس بلژیكی اداره شوسه خراسان استخدام شد. از همین زمان دیگران از نامه های اداری و نحوه كار دهخدا استعدادهای او خصوصا استعدادش در نویسندگی را شناخته بودند.
شش سال بعد، وقتی مشروطه در كشور اعلام شده بود و مشروطه خواهان در حال تلاش برای بیدار كردن مردم از خواب غفلت بودند دهخدا از طرف میرزا جهانگیر خان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی به عنوان نویسنده در روزنامه صور اسرافیل، به تهران دعوت شد. ورود دهخدا به روزنامه صور اسرافیل در واقع آغاز فعالیتهای سیاسی دهخدا بود.روزنامه صور اسرافیل كه در حقیقت یك هفته نامه بود و بطور هفتگی منتشر می شد،۹ ماه پس از اعلام مشروطیت در روز پنج شنبه هفدهم ربیع الاول سال ۱۳۲۵ قمری در محل كتابخانه تربیت واقع در خیابان ناصری تهران آغاز به انتشار كرد. تنها شش شماره از این روزنامه در آنجا منتشر شد و پس از آن محل انتشار آن به جای دیگری انتقال یافت.
صور اسرافیل یكی از اساسی ترین سلاح های مشروطه خواهان بود كه تیراژ هر شماره آن در حدود بیست و چهار هزار نسخه بود. این روزنامه به طرز ماهرانه‌یی و برای اولین بار در ایران توانسته بود طنز و اخبار و مقالات سیاسی و نیازهای مردم آن زمان را بطوربه ر دلپذیر و مردم پسندی در قالب یك روزنامه چاپ كند. شاید این اولین روزنامه ایرانی بود كه مردم كوچه و بازار نیز آن را می خواندند. آن زمان مردم تهران به غیر از شاهنامه خوانی و افسانه گویی و كارهایی از این قبیل سرگرمی دیگری به نام روزنامه خواندن نیز داشتند. مردم دسته دسته می نشستند و با شور و شوق از كودكان روزنامه فروش روزنامه‌یی را می خریدند كه هم مایه تفریحشان بود و هم نیازها و مشكلاتشان را مطرح می كرد.
از میان مطالب این روزنامه آنچه بیش از همه طرفدار داشت و باعث شهرت روزنامه شده بود ستونی بود به نام «چرند و پرند» كه با امضای «دخو» به چاپ می رسید و نویسنده آن دهخدا بود. نوشته های دهخدا در ستون چرند و پرند از دو نظر قابل توجه هستند. اولا سبك نوشتار دهخدا در این مقالات كه می توان آنها را به نوعی سبكی جدید در نگارش فارسی دانست. بنا به تایید بسیاری از مورخین سبك نگارش او در چرند و پرند سبكی كاملا نو بود و بسیاری از نوشته های امروزی برگرفته از آن سبك هستند. همچنین استدلال ها و طعنه های سیاسی دهخدا در دفاع از مشروطه در نوع خود بی نظیر بودند و تاثیر زیادی در طرفداری مردم از حكومت مشروطه داشتند.
صور اسرافیل در طول مدت انتشار پنج بار متوقف شد. وقفه اول و دوم آن هر دو به خاطر مقالات تند و تیز روزنامه بودند و در هر دو بار روزنامه برای مدتی منتشر نشد. پس از مدتی روزنامه مجددا توقیف شد و محل چاپ روزنامه نیز مورد غارت و حمله قرار گرفت. در بار چهارم وقفه در انتشار طولانی شد و دلیل آن بیماری دهخدا ذكر می شد. آخرین توقف در كار چاپ روزنامه سه روز قبل از به توپ بستن مجلس شورای ملی بود. پس از حاكم شدن فضای رعب و وحشت در جامعه دهخدا و تقی زاده و سید جمال الدین واعظ و تعدادی دیگر در خانه‌یی نزدیك مجلس شورای ملی پنهان شدند و سپس به مدت بیست و پنج روز به عنوان پناهنده سیاسی در سفارت انگلیس بسر بردند تا اینكه بالاخره محمد علی شاه با هر تدبیری كه بود آنها را از آنجا بیرون شان آورد و راهی تبعیدشان كرد.
دهخدا ابتدا به نزد محمد خان قزوینی در پاریس رفت و پس از مدتی از آنجا خود را به شهر ایوردن سویس رساند و در آنجا نیز سه شماره دیگر از روزنامه صور اسرافیل را به هر زحمتی كه بود به چاپ رساند و با هزار دردسر به تهران فرستاد. مدتی بعد از آن عازم استانبول شد و در آنجا روزنامه فارسی سروش را به كمك ایرانیان آنجا منتشر كرد كه حدود پانزده شماره از آن منتشر شد.
سرانجام پس از پیروزی مشروطه خواهان، دهخدا به عنوان نماینده مجلس از دو شهر تهران و كرمان انتخاب شد و به تهران بازگشت و به مجلس شورای ملی رفت.
پس از شروع جنگ جهانی اول، دهخدا كه دیگر طاقت شلوغی و خونریزی را نداشت در یكی از دهات چهارمحال و بختیاری منزوی می شود. اما زندگی سیاسی دهخدا در اینجا به پایان نمی رسد. چند سال بعد، وقتی بحث ملی شدن صنعت نفت مطرح شده بود، دهخدا جسورانه به دفاع از آن پرداخت و مقالاتی را نیز به علیه حكومت استبدادی انگلستان نوشت.
طرفداری دهخدا از مصدق و یارانش تا به آنجا بود كه وقتی كودتای بیست و هشت مرداد به پیروزی رسیده بود و سربازان شاه به دنبال دكتر فاطمی یار وفادار دكتر مصدق می گشتند تا او را دستگیر كنند به خانه دهخدا ریختند و خانه او را برای پیدا كردن دكتر فاطمی به هم ریختند و چون او را نیافتند، دهخدا را بازداشت كردند و با شكنجه های بسیار سعی كردند تا حرفی از زیر زبان آن پیرمرد بیرون بكشند. سرانجام نیز چون به نتیجه‌یی نرسیدند پیكر نیمه جان او را در دالان خانه اش رها كردند.
لغت نامه دهخدا
همان گونه كه پیداست لغت نامه مهمترین و اساسی ترین اثر دهخدا و حتی شاید همه نویسندگان معاصر است و بیشتر شهرت و احترامی كه دهخدا داراست به خاطر لغتنامه اوست. بنا به باور بسیاری چنین كار بزرگ و چنین سرمایه گذاری عظیمی برای زبان فارسی را به غیر از دهخدا تنها فردوسی انجام داده بود. تالیف لغت نامه دهخدا تاثیر بزرگی در پایداری و جاودانگی زبان فارسی گذاشت. امروز در ایران به هر كتابخانه‌یی كه برویم از میزان مراجعانی كه در جست‌وجوی معنای كلمه‌یی یا مطلبی علمی مجلدات لغت نامه دهخدا را ورق می زنند می توانیم براحتی ارزش و اهمیت این كتاب را درك كنیم.
همه لغات فارسی و نام شهرها و روستاها و كلمات علمی و اشخاص بزرگ و حتی لغات عربی را می توان در لغت نامه دهخدا یافت. در جلوی هر كلمه‌یی، معنای لغوی كلمه، موارد استعمال آن، طرز تلفظ صحیح آن، اشعاری با آن و بسیاری اطلاعات دیگر درباره آن قرار دارد. لغت نامه دهخدا هم دایره المعارف است و هم كتاب مرجع علم های گوناگون و هم لغت نامه. وجود این كتاب در هر خانه یا كتابخانه یا جای دیگری نعمتی بزرگ محسوب می شود.لغت نامه كه دهخدا پنجاه سال یعنی بیشتر عمر خود را صرف آن كرد از پایه سه چهار میلیون فیشی تالیف شده است كه دهخدا شب و روز به جمع آوری آنها مشغول بود. به گفته خود او و نزدیكانش او هیچ روزی از كار فیش برداری برای لغت نامه غافل نشد مگر دو روز به خاطر فوت مادرش و دو روز به خاطر بیماری سختی كه داشت.
فكر ایجاد لغت نامه‌یی جامع كه هم معنای همه لغات فارسی را داشته باشد و هم اطلاعات لازم درباره همه چیز را به خواننده بدهد از همان زمانی كه دهخدا در یكی از قرای بختیاری منزوی بود در ذهنش خطور كرده بود. آن طور كه آگاهان نوشته اند وی چند میلیون فیش از روی متون معتبر استادان نظم و نثر فارسی و عربی، لغت نامه های چاپی و خطی، كتب تاریخ و جغرافیا، طب، ریاضی، هندسه، هیات، حكمت، كلام، فقه و... فراهم آورده بود. البته نقل می كنند كه او بیشتر یادداشت ها را از روی ذهن خود می نوشته است. خود وی در یكی از یادداشتهای پراكنده اش برای لغت نامه می نویسد:«همه لغات فارسی زبانان تا كنون احیا و در جایی جمع آوری نشده، مقداری از لغات مستعمل در لغت نامه ها در كتب خصوصا در شعر، گرد آمده است كه ما آنها را در اینجا نقل كرده ایم. ولی از سوی دیگر هزاران لغت فارسی و غیر فارسی در تداول به كار می رود كه تا كنون كسی آنها را گرد نیاورده و اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را بتدریج از حافظه نقل و سپس آنها را الفبایی كرده ایم. ولی باید دانست كه برای به خاطر آوردن چند ده هزار كلمه و الفبایی كردن آن عمر هفت كركس می باید... و این كار بی هیچ فصل و قطعی، بیرون از بیماری صعب چند روزه و دو روز رحلت مادرم رحمه الله علیها كه این شغل تعطیل شد و دقایقی چند كه برای ضروریات حیات در روز، و می توانم گفت كه بسیار شبها نیز، در خواب و در میان نوم و یقظه در این كار بودم. چه بارها كه در شب از بستر بر می خاستم و پلیته می كردم و چیز می نوشتم.»
دهخدا در سال ۱۳۲۴ هجری شمسی میلیونها فیشی را كه در تهیه لغت نامه فراهم كرده بود توسط مجلس شورای ملی به ملت ایران هدیه كردومجلس نیز قانونی را تصویب كرد كه این میراث عظیم چاپ شود و موسسه‌یی نیز به نام لغت نامه دهخدا برای مدیریت كار چاپ لغت نامه و ادامه راه دهخدا تاسیس شود. مدتی بعد از تصویب طرح چاپ لغت نامه در مجلس شورای ملی دهخدا فوت كرد و از آن زمان به بعد كار هماهنگی و مدیریت لغت نامه به وصیت خود دهخدا به عهده دكتر محمد معین واگذار شد. او كه خود فردی فرهیخته بود و در ادبیات فارسی تبحر فراوان داشت و كتاب فرهنگ فارسی شش جلدی معین از آثار گرانبهای اوست به خوبی از عهده ادامه این كار خطیر بر آمد. پس از فوت دكتر معین نیز این كار به وسیله دكتر سید جعفر شهیدی و ابوالحسن شعرائی و دكتر دبیر سیاقی و دیگران دنبال شد و به پایان رسید.
تا زمانی كه دهخدا زنده بود چهار هزار و دویست صفحه از لغت نامه تهیه شده بود در حالی كه لغت نامه‌یی كه امروز وجود دارد در پنجاه جلد و بیست و شش هزار صفحه به چاپ رسیده است. همچنین بتازگی سی دی لغت نامه دهخدا نیز توسط موسسه دهخدا كه زیرمجموعه دانشكده ادبیات دانشگاه تهران است تولید و عرضه شده است. به علت ارزش فرهنگی و علمی لغت نامه و نقش خطیر آن در زبان فارسی از تولید و عرضه سی دی یا كتاب لغت نامه دهخدا توسط شركت ها و اداره های دیگر جلوگیری می شود. همچنین بتازگی مجلس در حال بررسی این طرح است كه كتاب لغت نامه را از قانون حقوق مصنفان مجزا نگه دارد زیرا بر اساس این قانون هر كتابی پس از گذشتن سی سال از زمان چاپش قابل چاپ شدن توسط هر چاپخانه‌یی است. اما به خاطر وضعیت خاص لغت نامه دهخدا قرار است قانونی تصویب شود كه بر اساس آن به جز موسسه دهخدا هیچ موسسه دیگری نتواند دست به تولید و توزیع كتاب یا سی دی لغت نامه دهخدا بزند.
سایر آثار دهخدا
به غیر از لغت نامه كه بزرگترین و پر ارزش ترین اثر دهخدا است وی كتاب های دیگری را نیز تالیف كرده است. با ارزش ترین كتاب دهخدا پس از لغت نامه كتاب «امثال و حكم» است. كتاب امثال و حكم كتابی است كه در آن همه ضرب المثل ها و
حكمت ها و آیات قرآن و اشعار و اخبار و احادیثی كه در زبان فارسی مصطلح هستند جمع آوری شده اند. دهخدا خود نقل می كرد كه در كودكی شبی بالای بام خوابیده بود و درباره یكی از مثلهای متداول در زبان فارسی می اندیشید، از اسم «مثل» آگاه نبود، همین قدر درك می كرد آن جمله از نوع كلمات و لغات معمول نیست. قلم برداشت و چند تا از آن نوع یادداشت كرد. این نخستین قدمی بود كه در راه تدوین امثال و لغات پارسی برداشت.
روزنامه اعتماد
برگرفته از: روزنامه اعتماد سه شنبه ۸ اردیبهشت۱۳۸۳
منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی
![پروژه استارلاین گوگل به واقعیت نزدیک شد؛ کنفرانس سه بعدی رایگان برای همه [تماشا کنید]](/news/u/2024-05-14/shahrsakhtafzar-009ka.jpg)
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
ایران رئیس جمهور سید ابراهیم رئیسی مجلس شورای اسلامی قوه قضاییه مجلس رهبر انقلاب شورای نگهبان قوه قضائیه دولت سیزدهم صادق زیباکلام مجلس دوازدهم
قتل پلیس شهرداری تهران تهران هواشناسی آموزش و پرورش بارش باران دستگیری پلیس راهور سازمان هواشناسی سیل سلامت
یارانه بانک مرکزی قیمت خودرو قیمت دلار خودرو قیمت طلا سایپا بازار خودرو بورس مسکن دلار ایران خودرو
فردوسی شاهنامه سریال نمایشگاه کتاب همایون شجریان سحر دولتشاهی نمایشگاه کتاب تهران کتاب سینمای ایران تلویزیون دفاع مقدس تئاتر
دانشگاه تهران وزارت علوم فضا تحقیقات و فناوری آیفون
اسرائیل رژیم صهیونیستی غزه فلسطین آمریکا جنگ غزه روسیه حماس چین افغانستان اوکراین ترکیه
فوتبال استقلال پرسپولیس لیگ برتر رئال مادرید باشگاه استقلال فولاد خوزستان لیگ برتر ایران مهدی طارمی فولاد بازی لیگ برتر فوتبال ایران
هوش مصنوعی گوگل همراه اول موبایل دوربین تبلیغات هواپیما ناسا نوآوری اپل اینستاگرام
سرطان کاهش وزن زوال عقل ویتامین کودک نمک واکسن سلامت روان بارداری