از نهضت تا نهاد

مرحوم شریعتی در واقع با این درخواست، غیرممکن را طلب می کند، زیرا یک نهضت و یا جنبش سیاسی - اجتماعی پس از آنکه به قدرت رسید، بنا به جبر موقعیت خود، راهی جز فاصله گرفتن از شیوه گذشته خود و تبدیل شدن به نهاد ندارد. نهضت و نهاد دو موقعیت متمایز با استراتژی و اهداف و کارویژه کاملاً متفاوتند و در هم تنیدن آنها جز به وضعیتی آشوبناک و ناکارآمد نمی افزاید. علاقه شادروان شریعتی به ادامه نهضت پس از رسیدن آن به قدرت، همان چیزی است که جنبش اسلامگرای حماس در سرزمین های فلسطینی نیز در آرزوی آن است. حماس به عنوان یک جنبش فلسطینی برای دستیابی به هدف خود، نبرد مسلحانه را هم مجاز می شمارد. این جنبش در طول سال های گذشته ضمن انجام عملیات مسلحانه علیه اهداف اسرائیلی، شماری از بلندپایه ترین رهبران خود را در عملیات انتقام جویانه اسرائیل از دست داده است، اما این حوادث سبب تغییر مواضع آن در برابر اسرائیل نشده است. اینک جنبش حماس با کسب ۷۶ کرسی از پارلمان ۱۳۲عضوی فلسطین، در جایگاه حزب اکثریت قرار گرفته و ناگزیربه تشکیل دولت است. رهبران حماس امیدوارند که ضمن تشکیل دولت فلسطینی به استراتژی گذشته خود یعنی حمایت از عملیات مسلحانه نیز ادامه دهند.
تجربه نبردهای آزادیبخش مسلحانه نشان می دهد که موفقیت چنین نبردهایی تا اندازه زیادی در گرو وجود تشکیلات مخفی و پرهیز از داشتن پایگاه های ثابت و مشخص است. این نکته ای است که حماس بیش از دیگران از آن باخبر است. این گروه پس از آنکه اسرائیل سیاست «قتل هدفمند» رهبرانش را در پیش گرفت، مجبور به مخفی کردن رهبران سیاسی خود در آن دوره شد، ضمن آنکه شاخه نظامی حماس از ابتدا تاکنون به صورت تشکیلاتی مخفی باقی مانده است.با تشکیل دولت فلسطینی از سوی حماس، مخفی کاری دیگر مفهوم خود را برای رهبران سیاسی این گروه از دست خواهد داد، آنها ناگزیر خواهند شد در محل پارلمان و کابینه گردهم آیند و اقدام به تصمیم گیری کنند.
در چنین شرایطی اگر شاخه نظامی این گروه که پس از تشکیل دولت همسوی آن، ناگزیر به بازتعریف رابطه خود با نهادهای حاکم خواهد شد، علیه اهداف اسرائیل به عملیات مسلحانه دست بزند، پارلمان و هیات دولت فلسطینی برای اقدام تلافی جویانه اسرائیل، محلی غیرقابل شناسایی نخواهد بود.به عبارت دیگر، حماس با حضور علنی خود در نهادهای حاکم بر فلسطین، عملاً ادامه رفتار مسلحانه خارج از حکومت را برای خود پرهزینه کرده است. آیا این همان چیزی است که حماس آگاهانه انتخاب کرده است؟سخنان برخی رهبران حماس حکایت از آن دارد که آنها خواستار به دست آوردن اکثریت کرسی های پارلمان فلسطین به گونه ای که مجبور به تشکیل دولت شوند، نبوده اند و ترجیح می دادند به صورت اقلیتی از موضع اپوزیسیون ایفای نقش کنند. اما هنگامی که پای انتخابات در کشوری خاورمیانه ای در میان باشد، یک گروه سیاسی نمی تواند با تکیه بر نظرسنجی ها، حدود و ثغور نقش سیاسی آینده خود را پیشاپیش تعیین کند.اگر گفته شود فلسطینی ها به دلیل سرخوردگی از عملکرد ضعیف و آلوده به فساد جنبش فتح، با رای گسترده خود به حماس، تشکیل دولت آینده فلسطین را به این گروه تحمیل کردند، سخنی به گزاف گفته نشده است.در حقیقت پیروزی چشمگیر حماس در انتخابات پارلمانی فلسطین فقط محافل غربی و اسرائیلی و عربی را غافلگیر نکرده، بلکه خود این جنبش را نیز در موقعیت حیران کننده ای قرار داده است.جنبش فتح با آگاهی از چنین موقعیت غافلگیرکننده و پارادوکسیکالی که برای حماس پدید آمده است، به جای ابراز اشتیاق برای مشارکت در دولت وحدت ملی مورد درخواست حماس، ایفای نقش اپوزیسیون را برای آینده خود مناسب تر یافته است، احتمالاً به این امید که حماس در برخورد با واقعیت های عینی جامعه فلسطین در نهایت به همان راهی گام بگذارد که پیش از این فتح گذاشته است.به نظر می رسد حماس در موقعیت حزب حاکم فلسطین با وظایف و محدودیت هایی روبه رو خواهد شد که او را از ایفای نقش یک جنبش مسلحانه دور خواهد کرد. قاعدتاً فشارهای بین المللی به ویژه از جانب مصر و اردن، که در عین روابط گرم شان با حماس، اداره جامعه فلسطینی بدون کمک و یاری آنها ممکن نیست، در این چرخش بسیار موثر خواهد بود.حرکت حماس در جهت عکس این روند، نه فقط اداره سرزمین های فلسطینی تحت اشغال اسرائیل را به شدت سخت و طاقت فرسا می کند، بلکه این بهانه را نیز به دست اسرائیلی ها می دهد تا فارغ از فشارهای جهانی و منطقه ای، نقشه آریل شارون را برای تعیین یک جانبه مرزهای کشور فلسطینی دنبال کنند. این مسئله می تواند موقعیت داخلی حماس را به سختی تضعیف کند و باعث محبوبیت رقیبان آن در فلسطین شود.بر این اساس احتمال اینکه حماس از یک نهضت مسلحانه به یک نهاد حاکم تبدیل شود، دور از ذهن نیست و به عنوان بک نهاد حاکم و نماینده مشروع ملت فلسطین باید رفتارهای نظامی را در قالب های حکومتی مانند ارتش و پلیس قانونی باز تعریف کند. در صورت تحقق چنین امری که با تمدید آتش بس با اسرائیل آغاز خواهد شد، حماس ناخواسته همان نقشی را در روند صلح خاورمیانه ایفا خواهد کرد که جنبش کهنسال رقیب آن یعنی فتح به رغم میلش نتوانست ایفا کند.

احمد زیدآبادی

منبع : روزنامه شرق