طراحی سایت کتابخانه‌ها: روش‌ها و سازوکارها

طراحی، توسعه و نگهداری سایتهای كتابخانه‌ها مستلزم رعایت قواعدی است كه به لحاظ تخصصی بودن می‌توان طراحی آنها را بطور خاص مورد بحث و بررسی قرار داد. فرایند طراحی سایت، ویژگیهای تیم طراحی و نقش اطلاع‌رسان و كتابدار متخصص در فرایند طراحی سایت كتابخانه ازجمله موضوعهایی است كه در این نوشتار بدانها پرداخته شده و سپس پیرامون نیازهای خاص سایتهای كتابخانه‌ای بحث شده است.به دلیل ضرورت دستیابی به درك كلی از موضوع طراحی سایت، در عین حال كه محور بحث ما سایتهای كتابخانه‌‌ای است، به فرایند طراحی سایت بطور عام نیز اشاره شده است. تفاوت موجود بین محیط نشر الكترونیكی و نشر سنتی، كتابداران و اطلاع‌رسانان را با چالشی روبرو كرده است كه بازخوانی نقش كتابداران را با توجه به واقعیات موجود ضروری می نماید. هرگونه افراط و تفریط در نگرش و ارزیابی وضعیت موجود، كتابداران را با مشكلات حادتری روبرو می كند كه شاید مهمترین‌شان، استحاله نقش آنها باشد.تردیدی نیست كه پندار حذف كتابداران متخصص از فرایند تولید و نشر اطلاعات در شرایط جدید افسانه‌ای بیش نبوده، بلكه واقعیات ملموس كنونی نظیر وجود آلودگی اطلاعات، آشفتگی منابع و سردرگمی كاربران، جایگاه كتابداران متخصص را جلوه بیشتری می‌بخشد. به تناسب بازخوانی نقش كتابداران، مراقبت از حیطه وظایف و جلوگیری از تداخل آن با وظایفی كه به عهده سایر متخصصین است، اهمیت خاص دارد. هیچگاه انتظار نمی‌رود یك كتابدار متخصص در نقش برنامه نویس و طراح سایت ظاهر شده و انجام وظیفه كند. از این رو پایبندی به مرزهای موجود در حیطه وظایف تخصصی گام اول رویارویی با این چالش است. جذابیتهای پنهان و آشكار محیط الكترونیكی نباید موجب تداخل وظایف و غفلت از نقش اصلی كتابداران متخصص گردد. اگرچه بدین بهانه نباید از فراگیری حداقل‌هایی از فناوری اطلاعات، ابزار و امكانات آن و ویژگیهای شرایط نوین طفره رفت. ناآگاهی در این زمینه ها موجب می‌شود كتابداران مرعوب فناوری و فناوران شده و از ایفای نقش خویش بازمانند.
● تفاوت محیط نشر الكترونیكی و نشر سنتی
۱) تنوع محتوا:
تنوع محتوا یكی از وجوه برجسته محیط نشر الكترونیكی در مقایسه با نشر سنتی است. در محیط نشر الكترونیكی نه تنها متن و تصویر توأماً قابل تلفیق هستند بلكه امكان استفاده از رسانه های شنیداری، ویدیویی و تصاویر متحرك در كنار متن وجود دارد.
۲) غیر خطی بودن:
محیط نشر الكترونیكی برخلاف نشر سنتی از الگوی نظم خطی پیروی نمی‌كند. یك كتاب از صفحه عنوان و فهرست گرفته تا انتهای آن دارای منطق چیدمانی خاصی است كه بدون آن از حیِّز انتفاع خارج می‌شود. در نشر الكترونیكی این تقدم و تأخر ضرورتی نداشته و با استفاده از "پیوند"های موجود در صفحه، سایت مرور و مطالعه منبع امكان‌پذیرمی‌گردد. در مورد كتابخانه مبتنی بر وب نیز در مقایسه با كتابخانه‌های معمولی چنین وضعیتی وجود دارد.
۳) درونخطی[۱] بودن:
در محیط وب ارتباط كاربران با منابع یك ارتباط همزمان و مبتنی بر قواعد تبادل اطلاعات در این محیط است. در محیط نشر سنتی پدیده همزمانی و ارتباط تعاملی در این سطح غیر ممكن است.
۴) شیوه نگهداری:
نگهداری منابع در محیط نشر الكترونیكی با استفاده از سیستم ذخیره در فایل انجام می شود و اسناد در قالبهای متنوع قابل ارائه هستند. در شیوه سنتی كتابخانه‌ها، مقالات، كتابها، روزنامه‌ها و... بطور فیزیكی در كتابخانه ذخیره می‌شود.
۵) تنوع راههای انتقال اطاعات:
در بستر نشر الكترونیكی اسناد و اطلاعات با سرعت بیشتر و شیوه های متنوع‌تری قابل انتقل‌اند؛ مانند پست الكترونیكی، دیسك، اف. تی. پی.(FTP[۲]) . در محیط سنتی نشر و ارائه اطلاعات چنین تنوعی برای دسترسی به اطلاعات وجود ندارد و سرعت بخشیدن به فرایند انتقال اطلاعات نیز با هزینه افزونتر توأم است.
۶) كاهش هزینه:
هزینه تولید و انتشار اطلاعات با وجود ابزارهای گوناگون بسیار پایین‌تر از نشر و ارائه اطلاعات بر روی كاغذ، میكروفیلم، نگاتیو و فیلم است. سایر هزینه های تولید و اشاعه اطلاعات نیز بطور غیرقابل مقایسه‌ای كاهش می‌یابد.
۷) روشها و مكانیزمهای انتشار:
فرایندهای تولید و انتشار اطلاعات در محیط نشر الكترونیكی در مقایسه با نشر و اشاعه اطلاعات سنتی، ساده‌ و سریعتر هستند. در عین حال نشر و اشاعه اطلاعات در محیط الكترونیكی مستلزم ابزار و امكاناتی است كه به جای خود باید مورد تأمل قرار گیرد.تفاوتهای این دو محیط نشر به موارد بالا ختم نمی شود و به تناسب مجال گفتار می توان به موارد دیگر نیز پرداخت. اما بیان تفاوتها و احتمالاً جنبه‌ای(هایی) از مزیتهای یكی بر دیگری به معنای برتری مطلق یا امكان جایگزینی یكی با دیگری نیست. بهتر است این دو روش را روشهای هم عرض و مكمل یكدیگر بدانیم تا جایگزین.
● طراحی سایت وب چیست؟
سایت وب ، آشكارترین وجه نشر الكترونیكی است. طراحی سایت فرایندی است كه برنامه‌ریزی شده كه بر اساس آن محتوا، اطلاعات و سایر گزینه های مورد نظر در چارچوب ساختاری مشخص به محیط الكترونیكی اینترنت انتقال یافته و دسترس‌پذیر می‌گردد. اجرای پروژه طراحی سایت مبتنی بر توجه به سه عامل: فرایند تولید، فناوری و هزینه است شرح این سه عامل در شكل (۱) نشان داده شده است.
برای تقریب ذهن با مفهوم "طراحی سایت" بهتر است سایت را نظیر یك ساختمان تصور كنیم كه برای احداث آن نیازمند تدبیر و برنامه اولیه هستیم. فرایندهای طراحی سایت شباهت فراوانی با احداث یكساختمان دارد:
- هر دو با یك هدف در ذهن قابل تصورند؛
- هر دو از طریق تحقیق و برنامه ریزی متمركز اجرا می‌شنوند؛
- هر دو به ابزار مناسب و سالم برای رشد و توسعه نیاز دارند؛
- هردو فعالیت، زمانی تأثیر و كارآیی دارند كه توسعه آن مبتنی و در ارتباط تنگاتنگ با برنامه‌های از پیش طراحی شده باشد؛
- هر دو مستلزم تركیبی از طراحی، امور زیبایی شناختی و كاركردی هستند؛
- موفقیت هر دو پروژه مستلزم چگونگی پاسخگویی آنها به نیازهای افراد ذینع است.
▪ موفقیتِ طراحی سایت وب وابسته به چهار عامل است:
۱) معماری اطلاعات
۲) رابط كاربر(عوامل بصری و كیفیت تعامل)
۳) متن
۴) فناوری مورد نیاز
● معماری اطاعات
معماری اطلاعات به ساختار و سازمان ارتباط در سایت بستگی دارد. معماری اطلاعات سایت نیازمند درك روشنی از رفتار كاربران است كه مبتنی بر پشتوانه علمی باشد. معماری اطلاعات باید موارد زیر را تبیین كند:
- مشروح مشخصات طراحی سایت؛
- توصیف مشروح محتوای سایت؛
- شرح مشخصات پشتیبانی فنی سایت( مرورگر، سرعت، سرور)
- پیشنهاد برنامه نویسی و فراهم كردن فناوری مورد نیاز؛
- زمانبندی برنامه كار برای اجرا و استقرا سایت؛
- ارائه یك یا چند نمونه اولیه ازصفحه‌های تركیبی؛
- ارائه طرح كلی و پیش‌نمایش از رابط كاربر سایت.
در خصوص جایگاه معمار اطلاعات در تیم طراحی سایت بیشتر سخن خواهیم گفت.
رابط كاربر
▪ معمار اطلاعات با مجموعه‌ای از اطلاعات سروكار دارد كه كیفیت ارائه آن، به عهده "طراح رابط كاربر" است. مانند:
- طرح كلی صفحه؛
- رنگها؛
- حروفچینی؛
- آیكونها؛
- سبك طراحی؛
- نوع رسانه(صدا، قالبهای ویدیویی، عكس و تصاویر متحرك)؛
- نوار راهبری.
در مقایسه با احداث بنای ساختمانی، باید گفت، نقش طراح رابط گرافیكی نظیر نقش طراح داخلی ساختمان است كه رنگ؛ طرح كلی دكوراسیون؛ اندازه‌ها و شیوه چیدن اثاثیه؛ و... را تعیین می‌كند.
تاكید بر تعاملی بودن سایت اهمیت خاصی در ایجاد و دوام ارتباط كاربر با سایت دارد. هر عنصر باید درجای خاص خویش قرار گرفته و عملكردی را داشته باشد كه بدان توصیف شده یا "برچسب‌زنی" شده است؛ مانند چگونگی رفت و برگشت بین صفحه‌ها، بر‌گشت به صفحه اصلی؛ پركردن فرم، یافتن اطلاعات، و...● متن(محتوا)
ارائه متن برای سایت با چاپ تفاوتهایی دارد، مانند محدودیتهای نمایش متن در هر صفحه سایت كه محدود به صفحه نمایش است و نمایش غیر خطی متن در سایت وب كه قبلاً بدان اشاره شد. علاوه بر این میزان احاطه‌ای به متن كه در چاپ وجود دارد دستیابی به آن در محیط وب مشكل است. ملاك صحت عملكرد در چیدمان متن در محیط وب، وجود نظام منطقی و روان برای دسترسی بهتر، آسانتر و سریعتر كاربر به اطلاعات و وجود امكانات راهبری برای تعامل كاربر با مجموعه سایت وب است.
● فناوری موردنیاز
معماری اطلاعات، طراحی رابط كاربر و درج متن در محیط وب نیازمند پشتیبانی متنناسب با سطح و حجم كار است. ارائه ساده متن در قالبها و شیوه های معمول و متعارف به نوع و سطح خاصی از فناوری نیاز دارد؛ در صورتی كه طراحی سایت وب كه انتظار تعامل مداوم با كاربران و دریافت بازخورد فعالیتها را از آن داریم و اطلاعات به شكل پویا و در قالبهای متنوع ارائه شود، مستلزم فناوری سطح بالاتری است. مجموع ویژگیهای یك پروژه و اهدافی كه در طراحی سایت مد نظر قرار گرفته است تعیین كننده نوع و سطح فناوری مورد نیاز است.
● ارزیابی سایت وب
نگرشها به طراحی سایت وب ممكن است با توجه به جایگاه و موقعیت افراد در تیم طراحی و سایر كسانی كه خارج از تیم هستند متفاوت باشد. مثلاً:
۱) نگاه بازدیدكننده (خارج از تیم)
۲) نگاه طراح و توسعه دهنده (عضو تیم)
۳) منتقد (خارج از تیم)
۴) مدیر پروژه (عضو تیم)
اگر عوامل – داخلی و خارجی- مؤثر در طراحی سایت وب را فهرست كرده و به تجزیه و تحلیل آنها بپردازیم، دستیابی به یك نگرش جامع‌تر كه مبین بخش اعظم دیدگاههای گوناگون باشد، آسانتر می‌گردد. در قالب طرح سؤال، به این عوامل اشاره ای موجز می‌كنیم:
▪ سهولت درك سایت وب
۱) سؤالهای معطوف به هدف
- با دسترسی به سایت چه تغییری در اطلاعات، دانش، گرایشها یا مهارت كاربر ایجاد میگردد؟
- فعالیت مورد انتظار و واكنش كاربر هنگام باز دید از سایت و پس از آن چیست؟
- كدام هدفهای كاری و بازده مورد انتظار از طریق ساایت محقق می‌گردد؟
- مخاطبان موردنظر سایت چه كسانی و دارای چه ویژگیهایی هستند؟
- چه اهدافی برای تاثیر بر مخاطبانِ هدف، مورد نظر است؟
- دانش فنی و فرهیختگی كاربران در چه سطحی مورد انتظار است؟
- چه مرورگرها و نسخه‌ای از آنها برای بازدید از سایت مناسب است؟
- آیا پیش فرض اولیه برای استفاده از سایت وجود فناوری خاصی است؟
۲) معماری اطلاعات
- آیا نوار راهبری و پیوندها در خدمت پیمایش بهتر سایت توسط كاربر شده است؟
- آیا پیوندها به درستی و به قدر كفایت برچسب زنی شده است؟
- آیا محتوای هرصفحه و هر فقره اطلاعات به وضح عنوان‌بندی و برچسب زنی شده است؟
- آیا محتوای سایت با هدف(های) كاری و ارتباطی همبستگی دارد؟
- حجم اطلاعات درج شده در چه حدی، با چه دقتی و با چه كیفیتی است؟
- سطح تعامل و درك كاربر از فرایندهای موجود در سایت به چه میزان است؟
- آیا بهنگام‌سازی اطلاعات مورد نیاز است و اگر هست آیا محتوای سایت بر اساس زمانبندی تعیین شده روزآمد می‌شود؟
- آیا شرایط خاصی برای دسترسی به سایت یا بخشهای مختلف آن وجود دارد و این شرایط به وضوح در زمان و موقیعت مناسب به اطلاع كاربر می رسد(نرم‌افزار، اطلاعات فنی خاص، زبان و نوع مرورگر)
- آیا جایگزینهای متنی مناسب برای عناصر غیر متنی پیش‌بینی شده است؟
- آیا دسترسی افراد كم‌توان یا ناتوان به سایت میسر است؟
۳) رابط كاربر
- آیا جلوه‌های بصری، رنگ، گرافیك و قالب كلی طراحی در خدمت هدفهای سایت است؟
- آیا قواعد تركیب رنگ صفحه، حروفچینی، روش شرح و توضیح سایت و طرح كلی صفحه‌ها مناسب است؟
- آیا در طراحی سایت مطابق قواعد معمول در ارائه رابط كاربر، این قواعد در همه صفحه‌ها و در سرتاسر سایت یكنواخت است؟
- آیا تشخیص چگونگی پیمایش سایت برای كاربران آسان است؟
- آیا عناصر گرافیكی و سایر جلوه‌های بصری به ارزش ارتباطی سایت افزوده‌اند؟
۴) متن /زبان
- آیا زبان مورد استفاده در سایت با لحن و محتوای سایت تناسب دارد؟
- آیا در سایت از زبان مستدل و مستحكم كه سبك و قواعد دستور زبانی در آن رعایت شده باشد حاكم است؟
- آیا متن تقطیع شده است یا پیوسته و بلند؟
- آیا نكات مهم متن به گونه‌ای مناسب برچسب زنی، برجسته‌نمایی و نشانگذاری شده است؟
▫ فناوری
- آیا سایت بارگذاری سایت در چارچوب زمانی قابل قبول انجام می‌شود؟
- آیا پیامهای مناسب برای اطلاع كاربر از اینكه فناوری خاصی برای مشاهده سایت مورد نیاز است نمایش داده می‌شود؟
- آیا برای جایگزینی ملحقات نرم‌افزاری در سایت چاره‌اندیشی شده است؟
- میزان سازگاری سایت با مرورگرها (و نسخه‌های قدیمی و جدید آنها)در چه حدی است؟
- آیا نمایش سایت در همه سیستم‌های عامل و سكوهای نرم‌افزاری یكسان است؟
۵) تضمین كیفیت
- آیا سایت از یك طرح كلی منطقی، ثابت و پیوسته پیروی می‌كند؟
- آیا همه عناصر(گرافیكی، متنی، تصاویر متحرك، فیلم) صفحه‌ها در سایت قابل دریافت و نمایش هستند؟
- آیا متن و محتوا كنترل شده و فارغ از خطاهای دستوری و نگارشی است؟
- آیا نمایش سایت در همه سیستم‌های عامل و سكوهای نرم‌افزاری یكسان است؟
- آیا همه پیوندها به درستی كار میكند و پیوند گسسته[۳] در سایت وجود ندارد؟
- آیا صفحه رها شده و بدون پیوند در سایت وجود دارد؟
۶) تاثیر كلی
- آیا سایت انگیزه كاوش جستجوی بیشتر را در كاربر ایجاد می‌كند؟
- آیا جذابیت اولیه برای ایجاد ارتباط كاربر با سایت وجود دارد؟
- آیا مجموع شرایط حاكی از این است كه سایت در مسیر دستیابی به اهداف موردنظر طراحی شده است؟
- آیا انگیزه پیشنهاد بازدید به دیگران از سایت در كابر ایجاد می‌شود و تمایل عمومی برای معرفی آن به دوستان وجود دارد؟
● انواع سایت وب
▪ سایتهای تبلیغاتی
این سایتها برای معرفی سازمانها و شركتها و محصولات و تولیدات آنها بكار می‌رود و حاوی اطلاعات متنی و دیداری – شنیداری از خدمات و محصولات، روش تماس و فرمهای سفارش خرید و بازخورد است.
سایتهای شخصی
سایتهای شخصی برای به اشتراك گذاردن اطلاعات و دیدگاهها درباره موضوعی مشخص كه مورد علاقه طرفین است ایجاد می‌شود. سایتهای شخصی از نظر عمق محتوا و كیفیت بسیار متنوع و متفاوت‌اند و محدوده خاصی از نظر رعایت چارچوب نداشته و بیشتر ماهیت تجربی دارند. این سایتها، مظهر دمكراسی در محیط وب قلمداد می شوند.
▪ سایتهای رخدادها
وجود این سایتها با واقعه و رخداد خاصی پیوند خورده است و در فاصله زمانی خاصی ایجاد می شوند. مانند برگزاری اجلاس، سمینار، جشن، رخداد ورزشی(المپیك و جام جهانی فوتبال و ...). این سایتها از نظر محتوا عمق چندانی ندارند و معمولاً در ارتباط با شبكه‌های تلویزیونی تجاری هستند.
▪ سایتهای تجارت الكترونیكی
این سایتها یك هدف اولیه دارند و آن فراهم كردن تسهیلات و پشتیبانی برای فروش و دادو ستد درونخطی بین عرضه‌كننده و مشتری است. طراحی اینگونه سایتها درك رفتار مشتریان در خرید درونخطی و استفاده از فناوری مناسب برای تأمین امنیت اطلاعات به ویژه اطلاعات شخصی مشتریان شده است. از ویژگیهای این سایتها روزآمدسازی مداوم، پویایی و استفاده از مكانیزم مناسب برای جلب اطمینان كاربران است.▪ سایتهای آموزشی
استفاده از وب برای اهداف آموزشی از مهمترین كاربردهای آن است. مراكز آموزشی "آموزش مبتنی بر وب" را به عنوان رویكردی جدی در آموزش مورد توجه قرار داده‌اند. وب می‌تواند سه نقس اساسی در آموزش و پشتیبانی آن ایفا كند:
- به عنوان منبع اطلاعات برای یادگیری و امور كمك آموزشی
- پشتیبانی از آموزش، از طریق گردهم‌آوردن مربیان آموزشی و دانشجویان، دانش‌اموزان و سایر داوطلبان یادگیری در محیط واحد و به اشتراك گذاردن اطلاعات از طریق گروههای مباحثه و مبادله اطلاعات
- به عنوان ابزاری برای تشكیل كلاس درس مجازی درونخطی و تأمین مشاركت طرفین در فرایند آموزش، از طریق استفاده از امكانات دیداری و شنیداری در محیط وب
طراحی سایتهای آموزش نیازمند كار تیمی گسترده، آشنایی كامل با فرایندهای آموزش و روانشناسی یادگیری و نیز استفاده از ابزار مناسب برای ایجاد محیط كاملاً پویای چندرسانه‌ای در وب است.
▪ سایتهای خبری
سایتهای خبری اطلاعات و اخبار روزآمدشده را ارائه می‌كنند بطوریكه ممكن است درج اطلاعات به صورت لحظه‌ای باشد. نقش آنها همچون نقش شبیه‌سازی شده رادیو و تلویزیون است. به لحاظ نوع اخبار هم ممكن است متنوع باشند؛ مانند اخبارسیاسی، اقتصادی، فرهنگی، هنری، و ...استفاده از مكانیزمهایی كه پویایی و زنده بودن سایت را فراهم كند و پیش‌بینی روش گردآوری و تأمین اطلاعات (پشتیبانی) از مهمترین نكاتی است كه در طراحی سایتهای خبری باید مورد توجه قرار داد.انواع دیگر سایتها را به تناسب نیاز می‌توان دسته‌بندی و ویژگیهای آنها را برشمرد كه موجب اطاله كلام می‌شود؛ مانند سایتهای اینترانت، سایتهای سرگرمی سایتهای مدخل وب، و ...
▪ سایتهای كتابخانه‌ها
سایتهای كتابخانه‌ها به دلایل گوناگون عمومی و فنی نیازمند نگاه ویژه‌ای در طراحی، اجرا و اسقرار و پشتیبانی هستند. چرا كه سایت كتابخانه كاركردی تركیبی داشته و به عنوان مهمترین منبع پشتیبانی از "آموزش مبتنی بر وب"، نقش منبع تأمین كننده اطلاعات، نقش مشاور و مربی و نقش واسطه را برای به اشتراك گذاردن اطلاعات ایفا می‌كند. محور كار در طراحی سایتهای كتابخانه‌ها انتقال آن بخش از فعالیتهای كتابخانه‌ای است كه به لحاظ نظری و عملی در محیط وب كارآیی و اثربخش دارند. بدین سبب بخش "خدمات كتابخانه‌ای" كه دارای چنین قابلیتی هستد بیشنر مورد توجه قرار می‌گیرد .
● طراحی سایت كتابخانه
فرایند طراحی سایت كتابخانه به لحاظ فنی نیازمند ابزار و امكاناتی است كه كم و بیش برای طراحی دیگر گونه‌های سایتهای تخصصی كابرد دارد؛ وجوه تمایز آن را باید در نقشی كه كتابدار متخصص در این فرایند و شبیه‌سازی امكانات ارائه خدمات كتابخانه‌ای در محیط وب، ایفا می كند، جستجو كرد.طراحی سایت كتابخانه الزاماً در قالب یك پروژه امكان پذیر است كه از مرحله تشكیل تیم طراحی شروع و به مرحله ارزیابی خاتمه می‌یابد.
▪ تیم پروژه طراحی سایت كتابخانه
یك پروژه طراحی سایت كتابخانه به تخصص‌های گوناگونی نیاز دارد كه گاه تعداد افراد درگیر در پرژوه به بیست نفر وبیشتر هم می‌رسد. برای تقریب ذهن، یادآوری مقایسه طراحی سایت با احداث ساختمان به درك موضوع كمك می‌كند. نقش هر فرد – با توج به نوع تحصص- در پروژه در شكل (۲) نشان داده شده است.
▪ مدیر پروژه
وظایف مدیر پروژه:
- تهیه فهرست كارهایی كه باید انجام شود؛
- تعیین نقش و مسئولیت اعضای تیم؛
- ایجاد نظام و استفاده از سازوكار مناسب برای گزارش‌گیری و ارتباط بین اعضای تیم؛
- واگذاری مسئولیت به اعضای تیم؛
- پیگیری انجام وظایف؛
- مدیریت و نظارت بر بودجه؛
- مدیریت و نظارت بر منابع و زیرساختهای پروژه؛
- مواجهه با مخاطبان و دریافت‌كنندگان خدمات سایت وب؛
- ایجاد فضای سالم كار برای اعضای تیم؛
- استقرار هنجارها و روشهای تضمین كیفیت؛
- نظارت بر كیفیت؛
- ارتباط با سایر افراد و گروههای ذیربطِ خارج از تیم؛
- اداره و كنترل تغییرات(برنامه، هزینه، و...).
▪ معمار اطلاعات
مسئولیتهای معمار اطلاعات:
- مطالعه درباره محتوا و مخاطبان سایت؛
- اجرای عملیات نیازسنجی؛
- تحقیق و تهیه سناریوهای مورد استفاده و نمودارهای جریان پردازش؛
- تعیین مناسبترین دامنه و سلسله مراتب برای سایت؛
- طراحی ساختار راهبری و تعامل؛
- تعیین محتوای صفحه‌ها؛
- تعریف برچسب‌های مناسب برای متن و پیوندها؛
- طراحی و اجرای آزمونهای قابلیت استفاده. ؛
- تفكیك داد‌ها از شیوه ارائه آنها.
▪ كارشناس اطلاع رسانی و كتابداری
كارشناس اطلاع رسانی و كتابداری در نقش نویسنده و تهیه‌كننده متن به ایفای وظیفه می‌پردازد. مسئولیتهای او عبارتند از:
- مطالعه درباره محتوا و مخاطبان؛
- تهیه متن؛
- تعیین برچسب مناسب برای قسمتهای مختلف با همكاری معمار اطلاعات؛
- تعیین عبارتهای كوتاه مناسب برای توصیف متن؛
- حصول اطمینان از اینكه زبان ارتباطی بكار رفته در سایت با گونه‌های دیگر ارتباط مانند تصاویر، صوت، تصاویر ویدیویی، انیمیشن همبسته و هماهنگ‌اند.
▪ متخصص محتوا
به تناسب نیاز، پیچیدگی یا سادگی سایت وب، یك تیم طراحی سایت كتابخانه ممكن است از تخصصهای گوناگون اطلاع‌رسانی و كتابداری و حوزه‌های مرتبط در زمینه تهیه، ارزیابی و معتبر‌سازی محتوا بهره‌برداری كند. ممكن است این متخصصین و كارشناسان كاملاً در اختیار تیم طراحی نباشند بلكه براساس نیاز از تواناییهای آنان استفاده شود. از آنجا كه اطلاع‌رسانان و كتابداران متخصص از ارتباط تنگاتنگ با كاربران برخوردارند و به سیستم كتابخانه به خوبی احاطه دارند، نقش آنها در قابل درك بودن وكمیت و كیفیت ارائه متن و محتوا بسیار حساس است. در اینجا نیز كتابدار در نقش خودش ظاهر می‌گردد.
▪ مدیرتولید
مدیر تولید كه گاه مدیر هنری هم نامیده می‌شود مسئولیت هدایت عوامل طراحی و اجرای انگاره‌ها را به عهده دارد . او باید شناخت كافی از كتابخانه و مخاطبان داشته و به عنوان كسی كه بیش از دیگران با جلوه‌های بصری سایت مرتبط است، زمینه ارتباط مورد انتظار مخاطبان با سایت را فراهم كند. برخی دیگر از مسئولیتهای وی عبارتند از:
- استقرار استانداردها و تداوم رعایت آنها؛
- تهیه دستورالعمل برای طراحان، گرافیستها و انیماتورها(هنرمندان)
- تحقیق در زمینه رویكردهای طراحی و سبكها،
- اجرای كنترل كیفیت در كلیه زمینه‌های طراحی.
● طراح سایت وب
مفهومی كردن و توسعه وب از جنبه بصری به عهده طراح وب است. نقش "طراح سایت" و "طراح رابط كاربر"بسیار به هم نزدیك است به طوریكه گاه مسئولیت هردو را یك نفر به عهده دارد. مسئولیتهای طراح سایت عبارتند از:
- مطالعه در زمینه محتوا و مخاطبان؛
- تهیه و آزمودن طرحهای بصری سایت(طرح كلی، ریخت، رنگ و شیوه توصیف)
- مستندسازی رویكرد طراحی و استانداردهای آن؛
- ارزیابی عملی بودن اجرای طرحها و انگاره‌های پیشنهادی از نظر فنی؛
- تهیه دستورالعمل برای طراحان گرافیكی؛
- ایجاد هماهنگی و همخوانی بین عناطر بصری در صفحه‌های سایت؛
- كدسازی و ویرایش آنها(مانند HTML, CSS, JavaScript).
▪ طراح رابط كابر سایت
طراح رابط‌كاربر مسئولیت آنچه به لحاظ بصری به تعامل كاربر با محتوای سایت منجر می‌شود به عهده دارد. طراح رابط‌كاربر با مشورت با كتابداران مرجع و متخصصین اطلاع‌رسانی برای شبیه‌سازی بخشی از خدمات كتابخانه در محیط وب تلاش می‌نماید:
- تعیین نیازها برای تعامل مورد نظر در سایت كتابخانه؛
- مطالعه درباره رفتار كاربران برای پیش‌بینی انواع گوناگون تعامل كاربران باسایت؛
- ترسیم نمودار فرایندهای گوناگون(واكنش كاربران، بازخورد سیستم، و فعالیت برای هر تعامل)؛
- طراحی و اجرای رابط تعامل كاربر با استفاده از رابط بصری و فناوری مناسب؛
- اجرای ارزیابی قابلیت استفاده رابط كاربر.▪ تحلیل‌گر سیستم/طراح نرم‌افزار كاربردی
انجام مطالعه فنی و طراحی نرم‌افزار كاربردی و پایگاه داده‌ها(كه مشاوره با كتابدار متخصص در طراحی آن ضروری است) و نیز تهیه دستورالعمل فنی برای برنامه نویسان به عهده تحلیل‌گر سیستم و طراح نرم‌افزار كاربردی است. او موظف است ضمن وقوف به عناصر فنی مورد نیاز برای تعامل در سایت، راه‌حلهای فنی را نیز برای اجرای انگاره‌های مورد نظر ارائه نماید.
▪ برنامه‌نویس
برنامه نویس با استفاده از نرم‌افزاری موجود و استاندارد شده و قابل اعتماد مانند جاوا، پی.اچ.پی.، ا.اس.پی، ویژوال بیسیك، جاواسكریپت، اكتیو ایكس، مجموعه ویژوال دات. نت، و نظایر آن به انجام وظیفه می‌پردازد. استفاده از هر نرم‌افزار رابط برای عملی كردن طرحها باید متناسب و هماهنگ با تمهیدات فنی نرم‌افزاری و سخت‌افزاری و رعایت دستورالعملهای ابلاغ شده باشد.
▪ كارشناس كنترل كیفیت/تضمین كیفیت[۴]
آنان كار ارزیابی اجرای برنامه‌ها و طرحها را مانند آزمونهای مربوط به نداشتن خطای فرایندی و فنی، كیفیت تصاویر زبان، سازگاری و استحكام نتایج مجموعه فعالیتها با توجه به اهداف و ملاحظات فنی پیش‌بینی شده بعهده دارند. توجه به جزئیات (ازنظر فنی) و شكیبابودن (از نظر شخصیتی) از ویژگیهای این كارشناسان است. ضرورتا این وظیفه باید به عهده فردی باشد كه با حوزه اطلاع رسانی و فعالیتهای كتابخانه‌ای كاملاً آشنا باشد.
▪ كارشناس" تعیین قابلیت استفاده"
مطالعه و ارزیابی سایت به لحاظ آماده و قابل استفاده بودن آن برای كاربران به منظور افزایش قابلیتها به عهده این كارشناس است. با توجه به كیفیت كار، تعیین قابلیت استفاده ممكن است به صورت گروهی انجام شود. وجود یك متخصص خدمات كتابخانه‌ای به عنوان یكی از افراد محوری اعضای گروهی كه بدین كار گمارده می شوند كاملاً ضروری است.. دیگر وظایف كارشناس(ان) تعیین قابلیت استفاده عبارتند از:
- رسیدن به درك روشن از اهداف سایت و مخاطبان؛
- پیش‌بینی رفتار كاربران درسایت؛
- مفهومی كردن، طراحی، اجرا و تحلیل یك مطالعه تعیین قابلیت استفاده برای ایجاد شاخصهای تجربی جهت افزایش و بهبود قابلیت استفاده سایت..
▪ مدیر سایت وب
بارگذاری نهایی سایت طراحی شده و نرم‌افزارهای مرتبط با آن به عهده مدیر سایت است. در عین حال او باید سكو و محیط مناسب نرم‌افزاری با تنظیمات مورد نیاز كه در پروژه پیش‌بینی شده است، برای نصب سایت فراهم سازد. حفظ امنیت سیستم، توزیع بار بر روی سیستم، نظارت و بارگذاری محتوای جدید نیز از دیگر وظایف او است.بدیهی است با خاتمه یافتن كار طراحی سایت فرایند ارزیابی مداوم، نیازسنجی، تولید محتوای جدید، روزآمدسازی، اشكال‌زدایی، ارتقاء سرور، بهینه‌سازی و بازطراحی باید مطابق برنامه‌ای مدون ادامه یابد.
▪ نیازهای خاص سایتهای كتابخانه‌ها
به تناسب نوع كتابخانه(عمومی، تخصصی، آموزشگاهی، دانشگاهی، ملی) سایت كتابخانه به لحاظ ضرورت پاسخگویی به نیازها و انتظارات كاربران از ویژگیهای خاصی برخوردار می‌گردد.
ـ كاربرمداری: سایت كتابخانه به دلیل ایفای نقش پشتیبانی در فرایند پژوهش، باید محور اصلی را در طراحی ساختار و معماری اطلاعات و طراحی رابط كاربر، نیازها و رفتار اطلاع‌یابی مخاطبان خاص خود قرار دهد.
ـ غنای اطلاعات: تولید و فراهم كردن محتوای مورد انتظار و مناسب
ـ تنوع دسترسی: برای همه و افراد كم توان
ـ تنوع قالب‌های ارائه اطلاعات
ـ مكانیزمهای بازخورد مناسب
ـ توالی اطلاعات(داده‌گرایی[۵]):
ـ چشم‌نوازی
ـ بهنگام‌سازی مداوم
ـ شیوه مؤثر بازیابی
نیازهای خاص سایت كتابخانه را می توان به دو دسته تقسیم كرد:
آن بخش از نیازها كه به طراحی سایت مربوط است؛
در بخش طراحی، كتابدار متخصص به عنوان یكی از اعضای محوری تیم مجری پروژه باید تلاش كند ارتباط كاربر با سایت تا حد امكان با فرایند ارتباط او هنگام مراجعه به كتابخانه هماهنگ و شبیه‌سازی شود.
▪ فرمهای ویژه
اگر زمان مراجعه به كتابخانه باید برای درخواست كتاب فرمی را تكمیل كند، فرم الكترونیكی اینگونه درخواستها بر روی سایت و در جای مناسب درج شود. سایر فرمهای درخواست مدرك، كاوش، ثبت نام، مشاوره، و... نیز بنا به ضرورت باید طراحی و در سایت درج گردد.
▪ سؤالهای متداول
تهیه فهرستی از سؤالهای قابل پیش‌بینی كه معمولا از كتابدار مرجع پرسیده می‌شود، ودرج آن در بخش "سوالهای متداول[۶]". به طور كلی در همه بخشهای سایت كه ممكن است كاربر نیاز به راهنمایی كتابدار داشته باشد، باید بخش "سؤالهای متداول" گنجانده شود.
▪ راهنمای درونخطی
ارائه خدمات مشاوره و بلادرنگ به كاربران در كنار سایر راهنماهای موجود(مانند نقشه سایت و سؤالهای متداول) در سایت به پویایی و افزایش قابلیت سایت كتابخانه كمك می‌كند و كاربر حضور مداوم مشاور(ین) متخصص را همیشه در كنار خود حس می‌كند. این در تعامل بیشتر و عمیقتر كاربران با سایت نقش بسزایی دارد
● جستجو در پایگاه داده‌ها
جستجو در منابع سایت، ازبخشهای مهم و دارای مراجعه كننده فراوان در سایت است كه كتابدار متخصص باید با استفاده از دانش خود در قواعد بازیابی اطلاعات و استانداردهای مربوط به آن(استانداردZ۳۹.۵۰)، دیگر اعضای تیم را در اجرا و استقرار آن، در موقعیت‌های پیش‌بینی شده یاری دهد.
● تازه‌ها
درج گزینه تازه‌های كتابخانه، برای اطلاع كاربر از مدارك جدیدی كه بر روی سایت قابل دسترسی‌اند.
معرفی كتابدارن متخصص سایت
این اقدام می‌تواند در ایجاد ارتباط نزیكتر با كاربران تأتثر مثبت بگذارد.
امكانات مربوط به اشتراك اطلاعات(منابع)
▪ گروههای مباحثه
▪ لیست پستی
▪ اتاق گفتگو
▪ امانت بین كتابخانه‌ای● طبقه‌بندی كاربران و نیازهای آنان
با توجه به نوع كتابخانه و سطح تحصیلات كاربران(حتی در كتابخانه‌های دانشگاهی) می‌توان با طبقه‌بندی كاربران و نیازهای آنها، شیوه تعامل آنها را باسایت پیش‌بینی و برنامه‌ریزی كرد.
امانت مدرك
بخش امانت مدرك از فعالیتهای اصلی كتابخانه است كه حداقل كاربرد آن فراهم كردن امكان رزور یا تمدید مهلت و اطلاع‌رسانی در باره منابع است.
● پیوند به سایر كتابخانه‌ها
هدایت كاربر به سایر منابع اطلاعاتی مرتبط در وب.
معرفی
تبین هویت كتابخانه، حیطه و چارچوب فعالیت و نوع خدماتی (رایگان یا با پرداخت هزینه)كه در سایت ارائه می‌شود
● آموزش
آموزشهای مبتنی بر وب مانند دوره‌های آموزشی كوتا مدت، آموزش جستجو، آموزش كیفیت استفاده از منابع اطلاعات و نظایر آن.
● اطلاعات شخصی
در موارد متعددی كاربر ملزم به درج اطلاعات شخص خود در فرمهای سفارش مدرك یا لیستهای پستی موجود در سایت می‌شود. كتابداران ضمن اطمینان بخشیدن به كاربران در حفظ اطلاعاتشان، باید محدوده و موارد استفاده از این اطلاعات را قبلاً به اطلاع كاربران برسانند.نیاز به پشتیبانی برنامه‌ریزی شده سایت از سوی مدیر محتوای سایت و كتابداران.سرچشمه این نیاز ، ضرورتهای زیر است:
▪ روزآمدسازی منابع؛
▪ پاسخگویی به نیازها؛
▪ ارتباط مداوم با كاربران؛
▪ انتشار اطلاعات جدید در محیط وب؛
▪ تجدید نظر در ساختار سایت مبتنی بر نیازهای جدید و رویكرد بهینه‌سازی سایت؛
▪ ساماندهی مباحث و موضوعهای مطرح شده در سایت توسط كاربران؛
▪ نظارت بر اجرای فرایندها در محیط وب؛
▪ ساماندهی اطلاعات به اشتراك گذارده شده در محیط سایت.
● حق كپی
كتابداران باید از قوانین مربوط به "حق كپی" كاملا آگاه باشند و بدانند كه هرگونه سهل انگاری در محیط وب ممكن است آنان را با نویسندگان، ناشران و تولیدكنندگان اطلاعات دچار مشكل سازد. محیط وب به لحاظ امنیت همواره (كم یا زیاد) مخاطره‌آمیز است و از اتكا مطلق به ترفندهای امنیتی مبتنی بر نرم‌افزار پرهیز كنند. آنان كاربران را از موضوع رعایت حق كپی آگاه كرده و كاران را به رعایت آن ترغیب كنند. اگرچه جز تهدید به توسل به مجازاتهای قانونی مقرر و توصیه‌های اخلاقی كاری نمی‌توان كاری از پیش‌برد.
● نگهداری
به لحاظ محتوا، نشر الكترونیكی به موازات فراهم آوری مدارك (كاغذی) در كتابخانه از جمله سازوكارهایی است كه اهتمام بدان اصلی‌ترین وظیفه كتابداران است. اما در طراحی سیكل توسعه، روزآمدسازی و ارتقاء، امور پشتیبانی نرم‌افزاری سایت همچنان باید درحیطه متخصصین مربوطه باشد. احاطه كتابداران متخصص به امور مدیریت محتوای سایت مستلزم كسب آگاهی مناسب از برخی فعالیتهایی است كه در حیطه وظایف سایر متخصصین است. این امر نیاز به آموزش كتابداران را در زمینه جنبه‌هایی از مسائل فنی وب ضروری می سازد. آموزش كتابداران به معنای درگیر شدن غیر ضروری آنان در فرایندهای طراحی سایت نیست، بلكه هدف آن اشراف و احاطه كلی بر محیط وب و امكانات و محدودیتهای آن برای ایفای نقش واقعی‌شان است.

پانوشتها:
* این مقاله در گردهمایی انجمن كتابداران و اطلاع‌رسانان ایران(دی‌ماه ۱۳۸۲ - دانشكده علوم دانشگاه تهران) ارائه شد.
[۱] . on-line
[۲] File Transfer Protocol
[۳] broken link
[۴] اصطلاح تضمین كیفیت اغلب در صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد و به فرایندی اطلاق می‌شود كه از طریق توسعه، ارتقاء كیفیت محصول مورد توجه قرار می‌گیرد. كنترل كیفیت به فرایند تایید یك فراورده كه آماده انتقال به مرحله بعدی است اطلاق می‌شود.
[۵] . data-driven
[۶] FAQ: Frequently Asked Questions
منابع
۱- Aggarwal, Anil. (۲۰۰۰) Web Based Learning and Teaching Technologies: Opportunities and Challenges. UK: IDEA Group Publishing.
۲- Griffiths, Peter. (۲۰۰۰). Managing Internet and Intranet Services: the information and library professional&#۰۳۹;s guide to strategy. London: Library Association Publishing.
۳- Jadav, Ameeta D. (۲۰۰۳). Designing Usable Web Interface. New Jersey: Prentice Hall;
۴- Lynch, Patrick J. and Horton, Sarah. (۱۹۹۹) Web Style Guide. London: Yale University Press.
۵- Spline, Steven and Jaskiel, Stefan P. (۲۰۰۱).The web Testing Handbook. USA: STQE. Publishing.
۶- Venn, Jeffrey. (۲۰۰۱. The Art & science of Web Design. USA: New Riders.
۷- Web Content Accessibility Guidelines, ۱.۰. W۳C Recommendation, ۵ May ۱۹۹۹. http://www.w۳c.org/TR/۱۹۹۹/WAI-WEBContent-۱۹۹۹۰۵۰۵
۸- بابائی، محمود. "نشر الكترونیكی". تهران: مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران. ۱۳۸۲.
محمود بابائی

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران