نگاهی به کارنامه درخشان انقلاب در عرصه فناوری و دانش افزایی

در اینجا مروری کوتاه به دستاوردهای انقلاب اسلامی در زمینه تحقیقات بیوتکنولوژی , سلامت و بهداشت و نیز توسعه دانشگاهها و مراکز آموزش عالی خواهیم داشت .
هم اکنون در سی امین سال پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران قرار داریم . طی این سالها , انقلاب اسلامی کارنامه درخشانی را در عرصه های مختلف اقتصادی , اجتماعی , سیاسی , فرهنگی , علمی , آموزشی و پژوهشی برجای است .
در اینجا مروری کوتاه به دستاوردهای انقلاب اسلامی در زمینه تحقیقات بیوتکنولوژی , سلامت و بهداشت و نیز توسعه دانشگاهها و مراکز آموزش عالی خواهیم داشت .
● فناوری سلولهای بنیادی
دسترسی انسان به فناوری تکثیر سلولهای بنیادی و بکارگیری آنها برای تولید سلولهای دیگر , از جمله مباحث نوین در علوم زیستی است . انتظار می رود این فناوری در سال های آتی , انقلاب بزرگی را در عرصه های علوم گوناگون بویژه پزشکی پدید آورده و در درمان برخی بیماریهای صعب العلاج انسان مفید واقع شود. در این مقال به گوشه ای از فعالیتها و دستاوردهای محققان کشور در دستیابی به فناوری تکثیر و تمایز سلولهای بنیادی اشاره می کنیم .
خوشبختانه همگام با پیشرفت های اخیر دنیا در زمینه سلولهای بنیادی , این موضوع در کشور ما نیز مورد توجه قرار گرفته و فعالیتهای خوبی توسط چند مرکز پژوهشی و دانشگاهی در این مورد , انجام گرفته است . برای مثال , علیرغم مشکلات موجود , محققان کشورمان در پژوهشکده رویان و دانشکده پزشکی دانشگاه تربیت مدرس تحقیقات ارزنده ای در این باره انجام داده اند که دستاوردهای ارزشمندی به همراه داشته است .
● پژوهشکده رویان
پژوهشکده علوم سلولی و ناباروری رویان , یکی از مراکز تحقیقاتی وابسته به جهاد دانشگاهی است که در زمینه بهداشت باروری و علوم تولید مثل فعالیت می کند. این مرکز در کنار فعالیتهای درمانی و سرویس دهی به زوج های نابارور , بخش اصلی فعالیتهای خود را در حوزه امور پژوهشی و آموزشی متمرکز کرده و در قالب چندین گروه تخصصی در زمینه علوم باروری و تولید مثل می پردازد.
محققان این پژوهشکده در موفقیتهایی نظیر تولد اولین مورد نوزاد با استفاده از جنین منجمد در ایران در سال ۱۳۷۵ و تولد اولین » با استفاده از اسپرم منجمد شده یک فرد بیضه برداری شده در سال ۱۳۷۸ , در سال ۱۳۸۲ می توانستند با ICSI نوزاد حاصل از روش « کشت و تکثیر نخستین دوره از سلولهای بنیادی جنین انسان (بن یاخته های جنینی ) در ایران به فناوری تولید سلولهای بنیادی جنین انسان دست پیدا کنند.
پژوهشکده رویان در کنار ارائه خدمات درمانی به زوج های نابارور که از سال ۱۳۷۰ آغاز شده و همچنان ادامه دارد , بخش عمده ای از فعالیتها و نیروی خود را در امر پژوهش متمرکز نموده است . فعالیتهای این مرکز که از سال ۱۳۷۲ آغاز شده در قالب پنج گروه تخصصی شامل جنین شناسی , ژنتیک ناباروری , ناباروری مردان , ناباروری زنان و بهداشت و اپیدمیولوژی انجام می گیرد.
در گروه جنین شناسی , روی کشت جنین در شرایط آزمایشگاهی و بررسی خصوصیات سلولی و مولکولی آن کار می شود. محققان این بخش که تقریبا از سالهای ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ , کار روی جنین و سلولهای جنینی را آغاز نموده اند . در سال ۱۳۷۹ , پروژه ای را تحت عنوان سلولهای بنیادی در پژوهکشده رویان مطرح کردند . در سال ۱۳۸۱ , یکی از محققان این مرکز , برای ادامه تحقیقات در زمینه تولید و پرورش سلولهای بنیادی جنینی , عازم یکی از دانشگاههای استرالیا شده و طی دوره پژوهشی خود , موفق به تولید چهار رده مختلف از سلولهای بنیادی جنینی موش شد. پس از بازگشت محقق یاد شده به ایران , آزمایشگاهی تحت عنوان آزمایشگاه بن یاخته ها در پژوهشکده راه اندازی شده و تحقیق برروی سلولهای بنیادی جنین انسان در آنجا شروع گردید. خوشبختانه مجموعه این فعالیتها باعث شد تا کشور ما به توانایی تولید و پرورش سلولهای بنیادی جنینی انسان دست پیدا کند.
● برخی فعالیتهای پژوهشکده رویان در زمینه سلولهای بنیادی جنینی
تحقیقات و فعالیتهای پژوهشکده برروی این سلولها در چند محور متمرکز است : تولید سلولهای عضلانی قلب , تولید سلولهای عصبی , تولید سلولهای خون ساز و تولید سلولهای مولد هورمون انسولین با استفاده از سلولهای بنیادی جنینی در محیط آزمایشگاه .
براساس اظهارات محققان پژوهشکده رویان , در مورد سلولهای عصبی موفقیتهای بسیار خوبی آمده است , بطوریکه با تمایز سلولهای بنیادی جنینی , کلاف های بسیار بزرگی از سلولهای عصبی ایجاد می شوند.
محققان این پژوهشکده همچنین موفق شدند با تمایز جهت دار سلولهای بنیادی جنینی انسان , سلولهای بخش اندوکرینی پانکراس را تولید کنند. سلولهای بخش اندوکرینی پانکراس انسانی شامل سلولهای مولد انسولین انسانی , سلولهای مولد هورمون گلوکاگون , سوماتواستاتین و پانکراتین پلی پتپیدی است . این موفقیت یک گام مهم برای درمان بیماران دیابت نوع اول در جهان محسوب می شود و این امید را بوجود آورده است که در آینده ای نزدیک , با پیوند سلولهای انسولین ساز به انسان , راه درمان قطعی بیماری دیابت نوع اول هموار گردد.
▪ دانشکده پزشکی دانشگاه تربیت مدرس
گروه هماتولوژی دانشکده پزشکی دانشگاه تربیت مدرس نیز از جمله مراکز دانشگاهی کشور است که فعالیتهایی را در زمینه سلولهای بنیادی انجام داده که طرحهایی نیز در این راستا انجام می دهند. تکثیر سلولهای بند ناف و تمایز سلولهای بنیادی بالغ به سلولهای قلبی , عصبی و استخوانی , از جمله دستاوردهای محققان این گروه در زمینه سلولهای بنیادی می باشد.
● برخی فعالیتهای دانشگاه تربیت مدرس در زمینه سلولهای بنیادی بالغ
۱) تکثیر سلولهای بنیادی بند ناف بمنظور درمان افراد سرطانی
یکی از مشکلات پیوند مغز استخوان , عدم سازگاری سنجی شخص گیرنده با شخص دهنده است . این موضوع یعنی ناسازگاری سنجی حتی ممکن است باعث مرگ شخص گیرنده شود. از طرفی بدلیل کمبود تعداد افراد داوطلب برای اهدای مغز استخوان , امکان یافتن نمونه های سازگار با فرد بیمار دشوار است . از آنجایی که سلولهای بنیادی بند ناف , در مراحل اولیه تکامل قرار دارند , سازگاری آنها با شخص گیرنده بیشتر است و در زمان انتقال به شخص بیمار , کمتر پس زده می شوند. بنابر این با تبدیل سلولهای بنیادی بند ناف به سلولهای مغز استخوان و پیوند آنها به بیمار می توان تا حد زیادی با مشکل پس زدگی مقابله نمود , ضمن اینکه این سلولهای بنیادی , از خون بند ناف و بلافاصله بعد از تولد نوزاد جداسازی می شوند و لذا بعید است که مشکلات اخلاقی خاصی داشته باشند. از دیگر مزایای سلولهای بنیاد بند ناف می توان به فقدان عفونت ویروسی و سرعت بهبود اشاره کرد.
۲) تبدیل سلولهای بنیادی بالغ به سلولهای قلبی
در دانشگاه تربیت مدرس , سلولهای بنیادی بالغ در محیطهای کشت ویژه به سلولهای قلبی تبدیل شده اند که دارای ضربان خاص این سلولها بوده اند. در این روش , مراحل مختلف تمایز از یک سلول بنیادی به سلول قلبی , توسط میکروسکوپ فاز معکوس فیلمبرداری و به رایانه منتقل شده است . ضمن اینکه محققان این مرکز , جهت تشخیص تمایز و تشکیل سلولهای قلبی , فقط به داشتن ضربان آنها اکتفا نکرده و تست های تکمیلی را در این خصوص انجام داده اند.
۳) تولید سلول استخوانی با استفاده از سلولهای بنیادی بالغ
باتوجه به اهمیت تبدیل سلولهای بنیادی بالغ به سلولهای استخوانی و کاربرد آن در ترمیم بافت های استخوانی آسیب دیده , این مورد نیز در دانشگاه تربیت مدرس مورد توجه قرار گرفته است . تاکنون مراحل اولیه تمایز با موفقیت انجام شده است و برای تشخیص کسیته شدن در این سلولها , از تست اختصاصی آن یعنی آلیزانید و برای تعیین و تایید تمایز , از آزمون آلکالان فسفاتاز استفاده شده است , که هر دوی این آزمونها دوره تمایز را مورد تایید قرار داده اند.
از جمله اهداف آینده محققان دانشگاه تربیت مدرس , می توان به تولید سلولهای غضروفی و پوستی با استفاده از سلولهای بنیادی بالغ اشاره کرد.
● حوزه بهداشت و درمان
یکی از اهداف انقلاب اسلامی بالا بردن سطح سلامت و ایجاد شرایط لازم برای دسترسی عادلانه و فراگیر آحاد مردم به خدمات بهداشتی و درمانی مناسب بود. به همین منظور از آغاز انقلاب اسلامی , وزارت بهداشت از جمله وزارتخانه های فعال ایران سعی در حفظ , تامین و ارتقای سلامت مردم جامعه داشت و برای رسیدن به اهداف خود اقدام به تامین نیروی انسانی ورزیده , تاسیس مراکز درمانی و ساخت بیمارستانها , ارتقا سطح کیفیت تجهیزات پزشکی و نیز دادن آموزش و بالا بردن سطح آگاهی مردم نسبت به بیماریها و آموختن روشهای پیشگیری از آنها کرد.
پس از انقلاب اسلامی تعداد دانشکده های گروه علوم پزشکی و نیز اعضای هیات علمی این دانشکده ها روند رو به رشدی یافت در نتیجه بر ظرفیت پذیرش دانشجو در رشته های مختلف پزشکی بطور چشمگیری افزوده شد تا نیاز کشور به پزشک برآورده شود.
موضوع مهمی که در سالهای ۵۹ و ۶۰ به عنوان اولویت خاص مطرح شد , کمبود شدید نیروی انسانی پزشکی در اکثر نقاط کشور بود , به گونه ای که در بعضی از نقاط کشور برای هر ۱۸ هزار نفر یک پزشک وجود داشت و این موضوع باعث جذب هزاران پزشک خارجی شده بود. علاوه بر این تربیت دانشجویان گروه پزشکی در بیمارستانهای تخصصی وابسته به دانشگاهها انجام می شد و با وزارت بهداری و کل جامعه ارتباطی نداشت و این امر سبب شده بود که آموزش پزشکی فاقد جنبه های جامعه نگر باشد. با تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی در سال ۵۹ , گروه پزشکی این ستاد , بازنگری برنامه های آموزش پزشکی را برعهده گرفت و پس از بررسیها و پژوهش های فراوان , نهایتا در سال ۶۴ , وزارت بهداشت , درمان و آموزش پزشکی تشکیل شد و متعاقب آن دانشگاهها و دانشکده های علوم پزشکی در سال ۶۵ ایجاد شده و به این ترتیب آموزش و پژوهش در شبکه های بهداشتی و درمانی کشور شکل تازه ای به خود گرفت و ارتباط بین دانشگاهها و شبکه در همه ابعاد مستحکم تر شد.
تعداد دانشجویان دانشگاههای علوم پزشکی و تعداد دانشگاهها بویژه در مناطق محروم افزایش یافت و پذیرش دانشجو و اعضای هیات علمی نیز از روند رو به رشدی برخوردار شد . تعداد دانشکده های گروه علوم پزشکی با رشد ۱۰ برابر نسبت به سال ۵۷ , هم اکنون به ۱۱۰ دانشکده رسیده است که ۷۷ دانشکده پزشکی , دانشکده دندانپزشکی و داروسازی جزیی از آن است . ظرفیت پذیرش دانشجو در رشته پزشکی در طی سالهای دهه ۶۰ افزایش چشمگیر داشت و از سالهای دهه ۷۰ به بعد , با تعدیل نسبی سالیانه ۳۵۰۰ تا ۴۵۰۰ دانشجو در مقطع دکترای حرفه ای , (پزشکی , دندانپزشکی و داروسازی ) در دانشگاههای دولتی و غیردولتی (آزاد) پذیرفته می شوند.
در زمینه تربیت نیروی متخصص پزشکی هم رشته های تخصصی گسترش یافت و پذیرش دانشجو در این مقاطع افزایش داده شد. و ۸۰۰ دانشجوی PhD هم اکنون سالیانه ۱۴۰۰ دستیار تخصصی بالینی , ۴۰۰ دانشجوی فوق تخصص و فلوشیپ , ۱۴۰ دانشجو کارشناسی ارشد در زمینه های مختلف پزشکی تربیت می شوند.
یکی دیگر از دستاوردهای بزرگ انقلاب اسلامی در زمینه بهداشت , تاسیس شبکه های بهداشتی درمانی بمنظور کمک رسانی به مردم است که از کوچکترین روستاها تا شهرهای بزرگ کشور را تحت پوشش قرار می دهند , این شبکه ها همراه با بیمارستانها و پلی کلینیک های تخصصی و بیمارستانهای دانشگاهی با خدمات فوق تخصصی و مراکز بهداشتی درمانی کشور را تشکیل می دهند.
توسعه بیمارستانها طی سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی و حتی با وجود محدودیتهای اعتباری زمان جنگ نیز ادامه یافت و سالانه بطور متوسط ۹ بیمارستان جدید در کشور احداث شده است . در حالیکه در سال ۱۳۵۷ , تنها ۳۷ درصد شهرهای کشور دارای بیمارستان بودند , این رقم هم اکنون به بیش از ۹۳ درصد رسیده است . هم اکنون تعداد بیمارستانهای فعال کشور و تخت بیمارستانی ثابت به ترتیب ۸۰۳ و ۱۱۹ هزار می باشد در حالیکه در سال ۱۳۵۷ این ارقام ۵۲۴ و ۵۵ هزار بوده است .
همچنین در راستای دسترسی آحاد مردم به خدمات درمانی , طرح « ارجاع خدمات درمانی سرپایی » و « پزشک خانواده » تدوین شده و با پوشش بیمه خدمات درمانی , در حال اجراست .
یکی دیگر از امور مهم و حساس در وزارت بهداشت , درمان و آموزش پزشکی , دارو و مسائل مربوط به آن است . امروزه بیش از ۹۵ درصد از نیاز دارویی کشور در داخل کشور تولید می شود در حالیکه این رقم قبل از انقلاب اسلامی تنها ۲۵ درصد بوده است . هم اکنون ۱۱۵۴ قلم دارو در کشور تولید می شود , تعداد پروانه های ساخت دارو نیز به حدود ۲۲۰۰ مورد می رسد . همچنین تعداد مواد موثر دارویی که در حال حاضر در کشور تولید می شود به ۹۱ قلم رسیده است . در سال ۸۳ تعداد ۳ قلم دارو با فناوری بیوتکنولوژی در کشور تولید شده و پروژه بسیار مهم تولید داروهای ضد سرطان در کشور نیز در سال ۸۵ به ثمر رسید .
از آنجا که بهداشت یکی از شاخصهای توسعه کشورها به شمار می رود و امروز پیشگیری بیش از درمان مورد توجه قرار دارد از این رو مسئولان بهداشت ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی , طی طرحهای گسترده واکسیناسیون نظیر واکسیناسیون فلج اطفال , دیفتیری , کزاز و از بسیاری از بیماریهای مسری پیشگیری کرده اند.
● حوزه علمی و آموزشی
انقلاب اسلامی در عرصه های مختلف علمی و آموزشی نیز کارنامه درخشانی دارد. امروزه مردم ایران اسلامی , بوضوح نتیجه اقدامات صورت گرفته در این حوزه ها را مشاهده می کنند. روزی نیست که از نوآوری و خلاقیتهای ارائه شده توسط جوانان پژوهشگر ایرانی در رشته های مختلف علمی , علوم پایه , علوم انسانی , بیوتکنولوژی , فنی و مهندسی , کشاورزی , هنر و صنایع دفاعی در رسانه ها خبری انعکاس داده نشود.
امروزه ایران اسلامی در المپیادهای علمی جهانی , نظیر ریاضی , فیزیک , شیمی , کامیپوتر و غیره حضوری فعال و چشمگیر دارد به گونه ای که به عنوان یک کشور صاحب نام شناخته شده است و در ردیف ۱۰ کشور برتر جهان در رقابتهای المپیادی دانش آموزی و دانشجویی قرار گرفته است .
از دستاوردهای مهم آموزش عالی کشور در دوران پس از انقلاب اسلامی , تاسیس صدها دانشگاه و موسسه آموزش عالی است که توانسته است سطح کیفی آموزش را ارتقا داده و با تاسیس دوره های مختلف تحصیلات تکمیلی بویژه دکترای تخصصی , مشکل اعزام دانشجو به خارج از کشور را جهت کسب مهارتهای علمی رفع کند.
تعداد دانشجو در سال ۱۳۵۷ به حدود ۱۶۰ هزار نفر بالغ می شد اما با توسعه مراکز آموزش عالی دولتی و غیردولتی بویژه دانشگاه آزاد اسلامی و مراکز تربیت معلم و دانشگاه جامع علمی کاربردی , تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در کشور هم اکنون به رقم حدود ۳,۵ میلیون نفر رسیده است .
همچنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فرمان حضرت امام خمینی (ره ) رهبر کبیر انقلاب اسلامی , سازمان نهضت سوادآموزی برای مقابله با جهل و بیسوادی در کشور شکل گرفت . این سازمان توانست با فعالیتهای چشمگیر در امر مبارزه با بیسوادی , توزیع متناسب امکانات آموزشی بین زنان و مردان سوادآموز در شهرها و روستاها , درصد بالایی از زنان و مردان بی سواد را با برگزاری دوره های آموزشی وارد دانشگاههای معتبر کشور باسواد کند و به همین دلیل این سازمان به دفعات از سوی سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) مورد تشویق و تقدیر قرار گرفته است .
خوشبختانه همگام با پیشرفت های اخیر دنیا در زمینه سلولهای بنیادی , این موضوع در کشور ما نیز مورد توجه قرار گرفته و فعالیتهای خوبی توسط چند مرکز پژوهشی و دانشگاهی در این مورد انجام گرفته است
درمان ناباروری زوج های نابارور از طریق سلولهای بنیادی جنینی , تکثیر سلولهای بند ناف و تمایز سلولهای بنیادی بالغ به سلولهای قلبی , عصبی و استخوانی که در درمان بسیاری از بیماریهای صعب العلاج انسان نقش بسزایی دارند , از دستاوردهای محققان کشور در زمینه سلولهای بنیادی است
تعداد دانشکده های گروه علوم پزشکی با رشد ۱۰ برابر نسبت به سال ۵۷ , هم اکنون به ۱۱۰ دانشکده رسیده است که ۷۷ دانشکده پزشکی , دندانپزشکی و داروسازی جزیی از آن است
در حالیکه در سال ۱۳۵۷ , تنها ۳۷ درصد شهرهای کشور دارای بیمارستان بودند , این رقم هم اکنون به بیش از ۹۳ درصد رسیده است
امروزه بیش از ۹۵ درصد از نیاز دارویی کشور در داخل تولید می شود در حالیکه این رقم قبل از انقلاب اسلامی تنها ۲۵ در صد بوده است
تعداد دانشجویان در سال ۱۳۵۷ به حدود ۱۶۰ هزار نفر بالغ می شد اما با توسعه مراکز آموزش عالی دولتی و غیردولتی تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در کشور هم اکنون به حدود ۳,۵ میلیون نفر رسیده است.

نویسنده:سید محمدرضا گتمیری
منبع: جمهوری اسلامی

منبع : خبرگزاری فارس