سفر به یک داستان قرآنی

محمدرضا ورزی فیلم ابراهیم خلیل الله را به عنوان اولین ساخته خود در سینما عرضه كرده است. این فیلمساز چندی قبل، چندین مجموعه تلویزیونی و فیلم ۹۰ دقیقه ای را كارگردانی كرده بود كه این فیلم ها به طور عمده از شبكه های برون مرزی پخش شده و ابراهیم خلیل الله به شكل رسمی نیز اولین اثری به شمار می آید كه از این فیلمساز پیش روی مخاطبان قرار می گیرد و پیگیران سینما با آن، این فیلمساز را محك می زنند.
ورزی در روایت ابراهیم خلیل الله(ع)، مبنای اصلی را برپایه یك روایت قرآنی پی ریزی كرده است. بنابراین او با توسل به حافظه تاریخی تماشاگر می كوشد شخصیت پردازی آدم های داستانی را به این بخش ذهنیت تماشاگر واگذارد و خود بیشترین تمركز را بر پی رنگ فیلم معطوف دارد. از همین روی به شكل ناخودآگاه ذهنیت تماشاگر نیز طی فرآیندی در مسأله به سامان رسیدن فیلم شركت می كند.
فصل های آغازین فیلم كه به عنوان فصل های افتتاحیه در پیش روی مخاطبان قرار می گیرد قسمتی از داستان معروف بت شكنی حضرت ابراهیم (ع) است كه وقتی تمام مردم برای جشن سالیانه شهر را ترك گفته بودند؛ ابراهیم به بت خانه می رود و با تبری همه بت ها را می شكند و تبر را روی دوش بت بزرگ قرار می دهد.
این فصل جنس نگاه ورزی را به كلیت اثر شكل می دهد و پیام فیلم را یكباره در فصل بالا به مخاطب منتقل می نماید.
از این پس داستان با ترسیم فضای كلی حكومت نمرود آغاز می شود و اینكه چگونه بستر مبارزه با فساد و بت پرستی در شهر ظاهر می شود. این نگاه اگرچه با محوریت نبرد درونی بین ابیت و آزر بت ساز شكل گرفته؛ اما در پاره ای نقاط نیز با عدم تمركز به موضوع و چندپارگی مواجه می شود. فیلمساز سعی كرده با تمهیدات بصری این نقصان ها را برطرف كند. جنس جلوه های ویژه ای كه در حركات تند تصاویر به مدد كامپیوتر شكل می گیرد نوعی فاصله گذاری را بین تماشاگر اثر پدید می آورد. این كار نوعی نقطه گذاری را سبب می شود تا تماشاگر بتواند لحظاتی از فضاهای دراماتیك اثر فاصله گرفته و لحظاتی با دیده تأمل در كلیت فیلم بنگرد.
هیاهوی بت پرستان و آرامش بازی محمد صادقی به عنوان ابراهیم نیز دیگر مسأله ای است كه ورزی در جنس بازی سازی های خود از آن سود جسته و در تبیین فضای كلی اثرش از آن سود جسته است. هر چقدر دارودسته كافرین و بت پرستان به عنوان قطب آنتاگونیت داستان هیاهو دارند و دائم پرخاش می كنند، اطرافیان ابراهیم (ع) با آرامش برخورد می كنند، آنها بنابر پیروی از مولای خود به خداوند اطمینان دارند و فیلمساز سعی دارد آرامش درونی آنها را در این اتكا به خداوند متبلور سازد. درام فیلم می توانست در رویارویی این دو قطب نیروی خیر و شر بیشتر نمود عینی داشته باشد اما فیلمساز از نیمه های فیلم راهی دیگر دربرمی گیرد و شیوه های پرداخت درام را از تقابل دو نیروی انسانی با انسان به سوی تقلیل نیروی انسان با طبیعت تغییر می دهد. شیوه پرداخت در این دو شیوه درام با یكدیگر كمی متفاوت به نظر می رسد. در تقابل فرد با فرد تقابل ها جنبه های بیرونی دارند و هیاهوهای نمایشی آن بیشتر است اما در تقابل فرد با سرنوشت این تقابل شكلی درونی به خود می گیرد. این شكل درونی نیز به شیوه روایت، تعامل شخصیت ها با یكدیگر و در نهایت ریتم كلی اثر تأثیر می گذارد. این شیوه تقابل البته در بخش های اولیه اثر نیز چندان پنهان به نظر نمی رسد. وقتی فیلمساز كوشیده تقابل بین ابراهیم (ع) و شیطان تقابلی درونی باشد؛ اما چون شیطان نیز نمودی بیرونی پیدا كرده است، از همین رو فیلمساز می تواند در آن بخش تعادلی بین ریتم مطرح شده پدید آورد.
همانگونه كه قبل تر مطرح شد بار اصلی بخش نخستین فیلم جهت ترسیم موقعیت فضای محل زنگ ابراهیم (ع) بر نمایش اطرافیان او متمركز شده است. آزر بت ساز فردی حقیقت جو به نظر می رسد كه در هیاهوی بت پرستان گم شده است. او بدون اینكه به درون خود توجه كند، بیشتر گوش بر دارو دسته بت پرستان سپرده و سعی دارد در رقابتی با او ابیث بت ساز به برتری فزونتر دست یابد. در صورتی كه او در باطن گونه دیگری است. او ته دل می داند كه ابراهیم حرف حق می زند؛ اما هیاهوی زمانه ای كه در گوش او می پیچد این اجازه را نمی دهد تا حقیقت نهایی را درك كند. این نگاه به درك مأموریت ابراهیم بیشتر كمك می كند و تماشاگر گام به گام كه با این فضا همراه می شود بیشتر درك می كند كه چرا ابراهیم به نبوت برگزیده شده و باید پیام حق را به گوش خلق برساند. یكی از این فصولی كه در این راستا بیش از هر چیز به تماشاگر یاری می رساند و اتفاقاً از حضور ابراهیم نیز در آن سود جسته شده؛ فصلی شبیه به آثار فراواقعی است. ابراهیم به رویارویی با شیطانی برمی خیزد و در شب تار با او به بحث درباره وجود خداوندی می پردازد. تنها آتشی كه اتفاقاً بعدتر ابراهیم آن را گلستان خواهد كرد؛ همین آتشی است كه بت پرستان گرد آن جمع شده اند. این افراد بت می پرستند و فرای آنها ابراهیم ایستاده به جدال با شیطان برمی خیزد و در انتها با بحثی معقول او را شكست می دهد. اما چشم بت پرستان براین استدلال روشن نمی شود و ابراهیم را میان آتش می افكنند.
این آتش به معجزه خداوند گلستان می شود و باز هم كورنبیان بت پرست نمی توانند آن را ببینند و دستور به خروج ابراهیم (ع) از شهر می دهند. اینجاست كه آزر بت ساز هوشیار شده و به نبرد با درونش برمی خیزد. او كه معجزه ابراهیم (ع) را دیده، در اثر بازگشایی چشمانش به سوی حقیقت مجنون می شود. مجنون شدن آزر بت ساز را در این فصول از فیلم می توان به پای هوشیاری اش نوشت؛ هوشیار كه او را چنان از خود بی خود می كند كه خود را به غل و زنجیر می كشد.
اینجاست كه خداوند به شیوه ای دیگر از نمرود انتقام می گیرد. پشه ای داخل بدن نمرود می شود و او را تا جایی پیش می برد كه به جنون و مرگ می رسد. جنس جنون نمرود با جنون آزر یكسره متفاوت به نظر می رسد؛ جنونی از سر بیداری كی و جنونی از سر راه گم كردگی. جنون نمرود در انتها او را به مرگ می رساند و با مرگ نمرود بخش بعدی داستان آغاز می شود. این بخش به تبیین تصویر ابراهیم در جایگاه پدر ایمان اختصاص یافته است. تقدیری برای او تدارك دیده شده كه او پس از مدتها صاحب فرزندی شود. ابراهیم (ع) به شدت همسرش ساره را دوست می دارد اما به حكم تقدیر او دارای فرزند نمی شود و ابراهیم به خواست او با كنیز ساره یعنی هاجر ازدواج می كند. هاجر صاحب فرزندی می شود و ابراهیم او را اسماعیل نام می نهد. اما به دلیل وسوسه های شیطان، ساره به دشمنی با هاجر برمی خیزد و ابراهیم ناچار می شود هاجر را به همراه اسماعیل به صحرایی برده و آنها را در آنجا تنها گذارد . از اینجا دوری ابراهیم از اسماعیل شروع می شود و در انتها به ابراهیم وحی می شود كه فرزندش را بنا به دستور خداوند در قربانگاه ذبح كند. اثر دوری اسماعیل و ابراهیم اینجا رخ می نماید و صاحب اثر می تواند از سابقه این دوری استفاده ای دراماتیك را تدارك ببیند. اسماعیل و ابراهیم به هم می رسند و از پس این دوری اسماعیل حاضر می شود به خواسته پدر تن دردهد و گلو به چاقوی او بسپارد. درراهی كه طی می شود تا ابراهیم و اسماعیل به قربانگاه برسند نوعی طی طریق حاصل می شود. شیطان چندباره بر ابراهیم ظاهر می شود كه از این عمل سرباز زند؛ اما ابراهیم او را با سنگ از خود می راند و می تواند به لقب پدر ایمان دست پیدا كند. شاید یكی از مهمترین تم هایی كه ورزی درصدد جست وجوی آن در فیلم خود بوده نیز چنین چیزی باشد.
تاكنون آثار بسیاری پیرامون زندگی پیامبران ساخته شده است.
مزیت فیلم ورزی نیز شاید در این نكته نهفته باشد كه سعی داشته از منظری قرآن زندگی این پیامبر اولو العزم را بنگرد.

رضا باقری

منبع : روزنامه ایران