اخلاق علمی

توسعه فناوری های جدید مانند شبیه سازی، اصلاح ژنتیکی غذا، نانوتکنولوژی در دهه اخیر علم و فناوری است که موجب طرح مسائل اخلاقی جدیدی شده است. اخلاق شامل صفاتی است که انسان، فعالیت های مطابق و متناسب با این صفات را بدون تأمل و تفکر و دشواری انجام می دهد. در حالی که مقصود از علم اخلاق آن دسته از اصول و قواعد و آگاهی هایی است که به رفتار خوب و بد، شایسته و ناشایسته، درست و غلط مربوط است.
اخلاق حرفه ای یکی از شعبه های جدید اخلاق است که می کوشد به مسائل اخلاقی حرفه های گوناگون پاسخ دهد. یک فعالیت تحقیقاتی یا در حوزه فناوری می تواند با محیط زیست، ایمنی، حریم خصوصی دیگران و منافع متعارض اجتماعی ارتباط یابد و محل پرسش ها و تأملات اخلاقی شود. فناوری اطلاعات می تواند حریم خصوصی را تهدید کند و دانش هسته ای می تواند منشأ خطر برای صلح و همبستگی جهانی شود. نوع فناوری می تواند کیفیت زیست بوم را به خطر افکند. از این رو است که اخلاق حرفه ای علمی موضوعیت می یابد و به مباحث اخلاقی مربوط به تولید، انتقال و مبادله دانش می پردازد. اخلاق حرفه ای به مسائل و پرسش های اخلاقی و اصول و ارزش های اخلاقی یک نظام حرفه ای می پردازد و ناظر بر اخلاق در محیط حرفه ای است.
● تاریخچه اخلاق علمی
گرچه اخلاق علمی نام نوینی برای دانش نوینی است که امروزه درجهان معرفت معمول گردیده است اما همچون دیگر شاخه های معرفت بشری، جوانه ها و نطفه های نخستین آن به شکل های نارس در فرهنگ های بارور باستانی به خوبی قابل ملاحظه است.
بویژه از دهه ۷۰ قرن بیستم میلادی بود که به دنبال جنگ ویتنام و پیامدهای رسوایی واترگیت، موج تازه ای از توجه به ابعاد اخلاقی علم و فناوری به میان آمد. موضوع دیگری که به اهمیت اخلاق علمی در یکی دو دهه اخیر دامن زد، رشد پر شتاب علم و فناوری همزمان با ضعف نظام های سنتی اخلاقی در جوامع بود. در نتیجه این پرسش به میان آمد که با این حد از تصرف ذهنی و فنی در عالم و آدم که با پیشرفت دانش و فناوری ظاهر می شود، آیا فعالیت های علمی و فناوری ما، متعهد به کیفیتی مبتنی بر منطق اخلاقی و خیر جمعی نیز هست اعتماد عمومی به کیفیت نظام حرفه ای علمی به یک لحاظ، موکول به پاسخ این سؤال است. بویژه با توجه به فرایند جهانی شدن و بین المللی شدن علم نیاز به یک زبان مشترک در اخلاق آن هم در مقیاس جهانی مطرح می شود .
● برخی از تکنیک های کاربردی و مسائل اخلاقی مربوط به آن
بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک را می توان مهمترین یافته بشر در دو دهه اخیر بیان کرد که تأثیر عمیقی در شاخه های مختلف علوم از قبیل پزشکی، داروسازی، کشاورزی، تغذیه داشته است. روش های نوین تکنولوژی زیستی راهگشای پیشرفت های بسیار بوده است و چشم اندازهای وسیعی را در برابر دیدگان بشر در جهت حل مسائل و معضلات عدیده ای گشوده است.
همگام با فعالیت گسترده در شناسایی و به کارگیری ساختار ژنتیکی موجودات زنده ابعاد اخلاقی و معنوی و همچنین مسائلی از قبیل سودجویی ها و سوءاستفاده های غیرانسانی می بایست مورد بررسی کارشناسی قرار گیرد و تحت کنترل درآید. بررسی دیدگاه شرع مقدس اسلام و همچنین نقطه نظرات حقوقی و قانونی راهگشای مشکلات آتی این حوزه خواهد بود.
بشر از قدیم الایام در آرزوی کپی سازی موجودات به ویژه انسان بوده و در این زمینه داستان ها و افسانه ها نوشته و بعضی فیلم های تخیلی نیز در این زمینه ساخته شده است. دانشمندان نیز در آزمایشگاه ها تحقیقاتی را انجام داده اند و این را با انتقال جنین به خارج از رحم آغاز کرده اند وبه موفقیت هایی دست یافته اند .
تکنولوژی شبیه سازی برای نخستین بار در اوایل سال ۱۹۹۷ با ایجاد گوسفندی به نام دالی به وقوع پیوست که از نظر اخلاقی سؤالات گوناگونی را برای مردم دنیا مطرح کرد و با اعتراضات وسیع مواجه شد. به طوری که سازمان بهداشت جهانی تکنولوژی شبیه سازی در انسان را محکوم وآن را عملی غیر اخلاقی خواند. در صورتی که انجام تحقیقات بر روی سایر موجودات و مشابه سازی ژن های گیاهی و جانوری را تأیید کرده است. ازجمله ابعاد غیر اخلاقی که این تکنولوژی در جامعه به همراه داشته و باید بر روی آن بحث های کارشناسی انجام گیرد موارد زیر است:
▪ امکان ایجاد انسان هایی با خصوصیات ژنتیکی مشابه به منظور ایجاد انسان هایی برتر از لحاظ قومی، فکری و نژادی و غیره...
▪ ایجاد انسان هایی با خصوصیات ژنتیکی مشابه به جهت دسترسی به اعضای جانشین پیوند اعضا از جمله قلب و ریه.
▪ استفاده از انسان هایی یکسان از نظر خصوصیات ژنتیکی جهت مطالعات آزمایشگاهی در جهت پیدا کردن مسائل روانشناسی، اثرات دارویی، نظامی و غیره.
▪ استفاده از سلولهای سوماتیک افرادی برجسته که از مرگ آنها مدت ها می گذرد و می تواند جهت تولید کردن موجودی مشابه همان فرد به کار رود.
▪ استفاده از تکنیک هایی که موجب به هم خوردن تنوع زیستی گونه های حیات وحش طبیعی و در معرض خطر نابودی قرار گرفتن برخی گونه ها گردد.
البته شبیه سازی این امکان را فراهم می کند که گونه های در حال انقراض مجدداً به وجود آیند و در رابطه با این مسائل بحث های اخلاقی و حقوقی زیادی مطرح شده است.
خصوصیات بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک باعث شده است که دست اندرکاران این رشته، جنبه های ایمنی و اخلاقی و حقوقی را در نظر بگیرند تا موجب استفاده بهتر، شناخت برتر و هدف های والاتر و روشن تر در زمینه های بیوتکنولوژی گردند.
فعالیت های گسترده در توسعه و پیشرفت بیوتکنولوژی باید همگام با بررسی ابعاد اخلاقی و معنوی انجام گیرد تا جهت و هدف های بیوتکنولوژی در سیری مثبت هدایت شود واز سوءاستفاده های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و انسانی جلوگیری گردد.
● مباحث کانونی اخلاق علمی
▪ استقلال حرفه ای
اخلاق علمی مانند اخلاق در هر نظام حرفه ای دیگر باید منعکس کننده هنجارهای درونی حرفه و احساس تعهد اخلاقی از سوی خود حرفه ای ها و نهادهای تخصصی آنها باشد، نه آن که در قالب بایدها و نبایدهای اخلاقی به آنها تحمیل و قبولانده یا گوشزد شود .
در واقع هم صلاحیت و هم مسئولیت بحث پیگیری اخلاق علمی با خود اجتماع علمی است . بنابراین مبتنی بودن بر استقلال حرفه ای و بر کنار بودن از ملاحظات بیرونی، شرط نخستین مشروعیت هر نظام اخلاق علمی است. مثلاً یک دانشمند با این مسائل مواجه است: صداقت، دقت، قابل اعتماد بودن، گشوده بودن به فضای انتقاد و ارزیابی، پرهیز از جزمیت، احترام به کسانی که سوژه آزمایش واقع می شوند، توجه به حریم خصوصی و مسئله حفظ اسرار افراد و از سوی دیگر سوءرفتار علم مانند رفتارهای غیر اخلاقی از سوی پژوهشگران و دانشمندان در رابطه با حوزه تحقیق، تعدی های اخلاقی از جانب نویسندگان و ناشران دانشگاهی مانند سرقت علمی و عدم رعایت حق مالکیت معنوی.
▪ خودفهمی حرفه ای
پایه و اساس اخلاق علمی خود فهمی حرفه ای است. متخصصان تنها با فهمی از کار و فعالیت حرفه ای خود، فلسفه آن و نسبتش با زندگی مردم است که به درک اخلاقی از آن نایل می آیند و در نتیجه در مناسبات خود با طبیعت و کاینات با موضوعات مورد تحقیق یا تصرف فنی خود نوعی احساس درونی از تعهد به آن ارزش ها پیدا می کنند.
▪ عینیت گرایی، بی طرفی علمی و عدم جانب داری سیاسی
از مهمترین اصول اساسی که در اغلب اسناد و مباحث مربوط به اخلاق حرفه ای علمی مورد تأیید قرار می گیرد، رعایت عینیت گرایی و بی طرفی علمی است. برای مثال کمیته اخلاق علمی و فناوری کبک کانادا در اصول خود ضمن تأکید بر این اصل، اصل دیگری به عنوان عدم جانبداری سیاسی آورده است.
▪ عبور از مفهوم معیشتی
معنای اخلاق علمی با عبور از مفهوم معیشتی آن فرصت ظهور می یابد. زمانی که کنشگران علمی در فعالیت و کسب و کار حرفه ای خود از سطح گذران زندگی مادی فراتر می آیند، حداقل سه سطح دیگر از فعالیت های علم و فناوری برای آنها معنا می یابد
۱) احساس کارایی، اثربخشی و تولید کیفیت به عنوان ارزش افزوده
۲) احساس خدمت به مردم و مفید واقع شدن
۳) احساس رها سازی از طریق باز توزیع فرصت ها و نقد قدرت.
● جمع بندی
با توجه به این که اخلاق علمی به مسائل و پرسش های اخلاقی مربوط به تولید، انتقال و مبادله دانش می پردازد و ناظر بر فعالیت های حرفه ای ها در محیط حرفه ای خودشان است در این مقاله به برخی از تکنیک های کاربردی و مسائل اخلاقی مرتبط با آنان از جمله بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک به عنوان مهم ترین یافته بشر در دو دهه اخیر که قادر به حل مسائل مهم در زمینه های مختلف جامعه بشری است، پرداختیم. همچنین مباحث کانونی اخلاق علمی مورد بحث قرار گرفت، از جمله استقلال حرفه ای که در آن صلاحیت و مسئولیت بحث پیگیری اخلاق علمی به خود اجتماع علمی واگذار شده است، خودفهمی حرفه ای، به دلیل این که متخصصان تنها با فهمی از کار و فعالیت حرفه ای خود و فلسفه و نقش آن در زندگی مردم است که به درک اخلاقی نایل می آیند و عینیت گرایی و بی طرفی علمی و عدم جانبداری سیاسی، که مهمترین اصل اساسی است که در رابطه با اخلاق علمی حرفه ای مورد تأیید قرار گرفته است.

زیور رضایی

منبع : روزنامه ایران