فرار دختران از منزل

پدیده فرار دختران در سال های اخیر روبه فزونی نهاده است و توجه بسیاری از متخصصان، سیاستگذاران و اذهان عمومی را بخود معطوف ساخته است فرار دختران بعنوان یکی از چالش های اجتماعی نیاز به مدیریت قوی اجتماعی در زمینه آسیب های اجتماعی دارد.بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت سالانه بیش از یک ملیون نوجوان ۱۹-۱۳ ساله از خانه فرار می کنند که از این تعداد ۷۴درصد دختر و ۲۶درصد پسر هستند.(محمد خانی ۱۳۸۶)
بطور متوسط روزانه ۴۹ مورد فرار از منزل به مرکز ساماندهی کودکان و نوجوانان فراری وابسته به شهرداری تهران گزارش می شود.(برزگر۱۳۸۲)
پلیس روزانه ۹۰ نفر از جوانان فراری را که قربانی تجاوز و غیره شده اند دستگیر می کند اکثر آنان در ترمینال ها ایستگاههای راه آهن، پارک ها و ..... به سر می بردند.(رسول زاده طباطبایی و همکاران۱۳۸۴)
فرار دختران از منزل یک پدیده چند علتی است که ریشه های آن را می توان در فقر اقتصادی و فرهنگی، از هم پاشیدگی خانوادگی، طلاق یا جدایی عاطفی والدین، وجود ناپدری یا نامادری، اعتیاد، رفاه و آزادی بیش از حد، دوستان ناباب،تعرض جنسی توسط نزدیکان، مشکل اخلاقی در خانواده، ازدواج های تحمیلی، وجود شکاف بین نسلها و اختلافات بین والد و فرزند و ..... جستجو کرد.
بطور کلی نوجوانان در دوران بلوغ در شرایط خاصی بسر می برند هویتشان در حال شکل گیری است و در صدد حل بحران هویت خود هستند. در این شرایط اگر خانواده آنها را مزاحم بداند یا غیر تحمل به نظر برسند برای نجات خود بدنبال مأمن و پناهگاهی می گردند و سرگردان می شوند کم تجربی این نوجوانان در اکثر موارد باعث می شود که طعمه گروههای ضد اجتماعی یا آسیب زا شوند و پس از اغفال ، ناخواسته بسوی فحشا ، مواد مخدر ویا دیگر بزهکاری های اجتماعی کشیده می شوند.
● فرار
فرار نوعی رفتار سازش نایافته است که در فرایند آن، کودک یا نوجوان به منظور رهایی از مشکلات موجود در خانه یا به خاطر جاذبه های بیرون از خانه، بدون اجازه والدین یا سرپرست قانونی خود آگاهانه خانه را ترک می کند و سریعاً بدون واسطه به خانه برنمی گردد.(رسول زاده طباطبایی و همکاران۱۳۸۴)
● انواع فرار
انجمن پزشکی نوجوانان(society for assescent medicine) نوجوانان فراری را به چندین گروه که ممکن است با یکدیگر همپوشی داشته باشند تقسیم کرده است. (رسول زاده طباطبایی و همکاران۱۳۸۴)
۱) فرار های موقعیتی (situational runaways) که بعد از یکی دو روز به خانه بر می گردند.
۲) فرار هایی که بمدت طولانی خانه را ترک کرده و تبدیل به فرارهای کهنه کار وبچه های خیابانی می شوند.
۳) رانده شده ها (Throwaway) که والدین آنها را طرد و مجبور به ترک خانه می کنند.
۴) جوانان سازمان یافته (system youths) که بدلیل فقدان خانواده در پرورشگاهها و موسسات زندگی می کنند و بدلیل عدم تحمل شرایط آنجا فرار می کنند.
فرار از خانه پدیده پیچیده ای است که نتیجه تعامل مجموعه ای از عوامل خانوادگی، روانشناختی و اجتماعی است.
● رویکردها
دو رویکرد نظری مهم در زمینه فرار دختران، رویکرد انگیزشی و رویکرد شخصیتی می باشند رویکرد اول انگیزه های فراراز خانه را مورد بررسی قرار می دهد در حالی که رویکرد دوم به بررسی ویژگی های شخصیتی و روانشناختی نوجوانان فراری می پردازد.(محمد خانی ۱۳۸۶)
▪ رویکرد انگیزشی
(هومر۱۹۷۳ بنقل محمد خانی ۱۳۸۶) با توجه به بکار گیری رویکرد انگیزشی در مورد دختران فراری انگیزه های آنها را به دو نوع طبقه بندی می کند:
۱) "فرار از وضعیت نامناسب خانواده" بعنوان مثال تعارضات و اختلافات خانوادگی
۲) "فرار برای رسیدن به اهداف خاص" برای مثال روابط عاشقانه و رمانتیک، گشت وگذار، ارتباط جنسی و.....
هومر با رد این عقیده که رفتار فرار از خانه صرفاً واکنشی به تعارضات و کشمکش های خانوادگی یا فریاد برای کمک خواهی باشد، اظهار می دارد که بسیار ی از کودکان صرفاً بدلایل خانوادگی فرار نمی کنند نوجوانانی که برای رسیدن به هدفی اقدام به فرار می کنند ممکن است مشکلاتی با خانواده یا مدرسه و جامعه داشته باشند ولی بیشتر در جستجوی هیجان هستند هومر این دختران را جستجو گران لذت می نامد. آنها به سوی مکانها و افرادی فرار می کنند که از آن منع شده اند مانند روابط جنسی ، مواد و مشروبات الکلی، و معمولاً جذب گروههای بزهکاری می شوند.
▪ رویکرد شخصیتی
در این رویکرد، توجه به خصوصیات شخصیتی به عنوان توضیحی برای رفتار فرار از خانه در نظر گرفته شده است که یا فرار را به عنوان یک "نشانه روان رنجوری" می بینند و یا بر ارتباط "بین کنترل داخلی و خارجی" فرار تکیه می کند. منظور از نبود کنترل خارجی، ناتوانی در تاثیر گذاری بر وقایع خارجی یا مقاومت کردن در برابر آنهاست دخترانی که کنترل خارجی ندارند معمولاً خود را ضعیف می پندارند و راحت تر تحت تاثیر قرار می گیرند. همچنین منظور از نبود کنترل داخلی وجود رفتارهای تکانشی ،عصبانی شدن، عدم توانایی قضاوت کردن و احساس درماندگی داشتن است.(حمیدی ۱۳۸۳)
تحقیقات در زمینه دختران فراری نشان می دهد که در گذشته زندگی آنها عوامل زیر قابل تشخیص است:
از دست دادن پدر و مادر، در معرض تهدید قرار گرفتن بمدت طولانی، احساس عدم پذیرش توسط والدین، تنبیه شدید توسط یکی از اعضای خانواده و..... بدین ترتیب شرایط گذشته این افراد نقش بسزایی در فرار آنان از خانه داشته است و مطابق با نظریه شناختی بک این تجربه های نامساعد دوران کودکی به مرور زمان منجر به شکل گیری خطاهای فکری می شود تا زمان بروز یک رویداد تنیدگی زا (معمولا بلوغ) نهفته باقی می ماند زمانی که یک موقعیت شکست زودرس واقع می شود افکار منفی فراگیر بروز می کند که خود را بشکل عزت نفس پایین نشان می دهد. از نظر آدلر نیز فقدان عزت نفس بعنوان مهم ترین متغیر روانی در علت شناسی انحرافات و یا ناسازگاری شخصیت است. همچنین در زمینه ارتباط عزت نفس و بزهکاری نوجوانان تحقیقات متعدد نشانگر یک ارتباط علی مشهود است و مشخصاً عزت نفس با بزهکاری همبستگی منفی دارد. (طهرانی زاده ۱۳۸۴)
بررسی ها نشان می دهد که شکل گیری موفق هویت با سلامت روانشناختی ارتباط دارد¬(ولی اوراس و بوسما ۲۰۰۵ بنقل از شاره و همکاران ۱۳۸۶)سطح پایین روانشناختی باعث رشد آهسته تر در فرآیند شکل گیری هویت می شود بررسی های طولی نشانگر ارتباط بین پایگاههای تعلیق (موراتوریوم) وهویت مغشوش با سطح پائین سلامت روانشناختی می باشند. در یک پژوهش در ایران (شاره و همکاران ۱۳۸۶)نشان داده شد که بین پایگاه هویت دختران فراری و دختران غیر فراری تفاوت معنی داری وجود داردهمچنین این پژوهش نشان می دهد بین فرار و پایگاه هویت مغشوش رابطه معنی داری وجود دارد.
● دیدگاه جامعه شناسی
▪ نظریه بوم شناختی
نظریه های جامعه شناسی بر نقش اساسی محیط اجتماعی در شکل گیری انحرافات اجتماعی تاکید می کنند.
نظریه بوم شناختی را جامعه شناسانی چون پارک و برگس مطرح می کنند. آنان در تبیین انحرافات اجتماعی بر متغیرهایی که با پدیده شهر نشینی ارتباط دارد نظیر زبان، قومیت ، مهاجرت،حوزه های سکونت گاهی و تراکم جمعیت تمرکز دارند.(احمدی ۱۳۸۴)
به اعتقاد پارک و برگس آن دسته از حوزه های درون شهری تجاری و صنعتی که به لحاظ اجتماعی دچار بی سازمانی اجتماعی شده اند ارزشها و سنتهای بزهکارانه را توسعه می دهند.(احمدی ۱۳۸۴)
نظریه بی سازمانی اجتماعی بر این باور است که عواملی چون کاهش کارایی نهادهای اجتماعی نظیر خانواده و تضعیف تقید های خویشاوندی بعنوان نیروهای غیر رسمی کنترل اجتماعی، کاهش انسجام سنتی اجتماعی که پیامد رشد سریع شهر نشینی، صنعتی شدن و مهاجرت فزاینده به حوزه های شهری است جرایمی نظیر انحرافات جنسی، اعتیاد و... را افزایش می دهد. .(احمدی ۱۳۸۴)
(اسکافنر۱۹۹۸به نقل از حمیدی ۱۳۸۳) در پژوهشی تحت عنوان (جستجوی ارتباط دیدگاههای جدید برای نوجوانان فراری) علت فرار و انحراف دختران را ضعف پیوندهای عاطفی نوجوانان با جامعه می داند. او به استناد تئوری پیوند اجتماعی و نیز تئوری تعهد معتقد است که در بحث فرار از منزل تعهد اجتماعی شکسته شده است اما علی رغم این از هم گسیختگی، بنظر می رسد نوجوانان در برابر فرار از منزل مقاومت می کنند و فرار آخرین انتخاب برای آنهاست هرچند ممکن است راههای دیگری نیز برای آنها باشد اما نوجوان هیچگونه اطلاعی از آنها ندارد. مخاطراتی که پس از فرار ، دختران جوان بی پناه و آسیب پذیر را تهدید می کند معمولاً عبارتند از :
۱) گرفتار شدن در دام شبکه های قاچاق دختران و زنان جوان:
قاچاقچیان ، ایادی خود را درمناطقی مانند پارک ها، مقابل مدارس راهنمایی ودبیرستان ها و اماکن عمومی می گمارند تا با پرسه زدن در این اماکن و شناسایی دخترانی که ازمنازل خود فرار کرده اند، آنها را با وعده هایی، به دام اندازند. گاهی فرار، پس از طرح دوستی و آشنایی از سوی دلالان شبکه های قاچاق و دادن وعده های مختلف چون خروج آسان ازکشور و درآمد خوب و زندگی بهتر، اتفاق می افتد.
۲) تجاوز، اجبار و تحمیل:
معمولا دختران فراری که آسیب پذیر نیز هستند، گرفتار مشکل تجاوز، اجبار و تحمیل می شوند. قاچاقچیان، دختران جوانی را که به هر انگیزه از خانه خود گریخته اند، وسیله درآمد خود قرار می دهند. آنها را به برقراری ارتباط جنسی و انجام کارهای خلاف مجبور می کنند. در سال های اخیر نوع جدیدی از فریب و قاچاق دختران و زنان ازطریق اینترنت مشاهده می شودکه بیشترحاصل گسترش شبکه های ارتباطی مجازی است.
۳) انگ اجتماعی و عدم امکان بازگشت به شرایط گذشته:
از دیگر مباحث تامل برانگیز در مورد دختران فرار است.
۴) خطر افزایش عفونت HIV :
بزرگترین نگرانی در مورد نوجوانان فراری و بی خانمان، خطر افزایش عفونت HIV می باشد که دلیل آن شیوع بالای مصرف مواد مخدر تزریقی و رفتارهای پر خطر جنسی در نوجوانان فراری و خیابانی می باشد.(green et al ۱۹۹۹ به نقل از شاره۱۳۸۳)
● پیشنهادهایی برای حل این معضل:
۱) توجه و رسیدگی بیشتر به نهاد خانواده و سعی در رفع مشکلات مختلف فرهنگی، اقتصادی وتربیتی
۲) بکار گیری تمهیدات لازم جهت پیشگیری و کاهش نرخ طلاق از طریق تقویت مراکز مشاوره وارائه کلاس های آموزش حقوق و تکالیف زوجین قبل از عقد رسمی
۳) تهیه و نمایش فیلم های آموزشی درباره اثرات روشهای نادرست تربیتی (محدودیت های زیاد وآزادی زیاد، فاصله عاطفی و...) برای والدین
۴) تقویت ارتباط میان والدین با مربیان و تعامل میان مدرسه و خانواده
۵) تقویت مراکز مشاوره مفید و کار آمد در مدارس و مناطق آموزش و پرورش
۶) انجام تست های سلامت سنجی روانی از دانش آموزان و شناسایی نوجوانان مستعد فرار از خانه و الزام مراقبت های مورد نیز برای آنان(عباسی ۱۳۸۳)
۷) ایجاد مراکز مشاوره جهت آشتی بین خانواده ها و نوجوانان فراری
۸) ایجاد یک مرکز دولتی و قبول حضانت و تربیت نوجوانان خانواده های گسسته
۹) آشنایی نیروی پلیس با خصوصیات دختران فراری ونحوه برخورد با آنان
۱۰) تقویت و سازماندهی نهادهای موثر در امداد خانواده ها از جهات مختلف(بطور کلی برقراری عدالت اجتماعی در جامعه)

مصطفی عزیزی شمامی
پی‌نوشت‌ها:
۱-Runaway
۱-impulsive
۱-Social bond theory
۲- Commitment theory
۱-http://www.aftab.ir
منابع:
ـ برزگر صادق ۱۳۸۲،فرار دختران،قم:نشر جمال.
ـ حمیدی فریده۱۳۸۳، تاثیر ساخت خانواده بر فرار دختران، فصلنامه پژوهش زنان دوره۲، شماره۳.
ـ رسول زاده طباطبایی کاظم و همکاران۱۳۸۴،بررسی مقایسه ای ویژگی های شخصیتی،شرایط اجتماعی و اقتصادی دختران فراری و دختران غیر فراری ،دوماهنامه علمی پژوهشی دانشور رفتار ،دانشگاه شاهد،سال دوازدهم –دوره جدید،شماره ۱۰.
ـ شاره حسین و همکاران ۱۳۸۶، رابطه بین پایگاههای هویت و فرار دختران از خانه، مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، سال سیزدهم،شماره۲.
ـ طهرانی زاده مریم و همکاران۱۳۸۴، بررسی مقایسه ای نگرش های ناکارآمد در دختران فراری و عادی، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال پنجم ، شماره ۱۹.
ـ عباسی محمد ۱۳۸۳،عوامل فرار دختران از خانه، مجله علمی تخصصی معرفت، سال سیزدهم شماره۵.
ـ محمد خانی شهرام ۱۳۸۶،عوامل روانی اجنماعی موثر در فرار دختران از خانه ،فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال ششم،شماره ۲۵.